Таырып: Сзді грамматикалы дадысын алыптастыру дістемесі.
1.арым-атынас процесі кезіндегі тілді грамматикалы рылысын мегерту.
2. Балаларды грамматикалы дадыларын алыптастырудаы сабаты рлі.
3.Сабатан тыс уаытта жне кнделікті мірде грамматикалы нормада дрыс сйлеуге йрету дістемесі.
1. арым-атынас процесі кезіндегі тілді грамматикалы рылысын мегерту.
Грамматикалы маыналар бл болмыс былыстары арасындаы сз арылы білдіретін арым – атынастар маынасы. Яни бл логикалы атарды тілдік маыналары.
Грамматикалы маыналар сз тудырушы морфемалара жне синтаксисте грамматикалы маыналара блінеді. Тілді тсіну шін оны райтын сздерді лексикалы маыналарын білу аз. Сонымен бірге осы сздерді арасындаы грамматикалы атынастарды тсіну керек. Мысалы: бала лексикалы маынаны яни алма аашын отырызу сздеріні тілдегі тысары болмыспен ара атынасын білуі ммкін. Алайда алма аашы отырызылды немесе алма аашын отырызады деген сйлемдерді рамында жмсалып тран грамматикалы маыналарды білмейді. Егер балаа грамматикалы тланы маынасы тсініксіз болса, ол сйлемдегіайтыланойды да тсінбейді. Ана тілді грамматикалы маыналарды йретуді иындыы мынада: бл маынаны оытушыны зі жете тсінбейді жне оларды ана тілін табии абылдау процесінде мегеріп интуициялы жолмен олданады.
Грамматикалы маыналарды мегеруді зі адамды ойлана білетін етеді. Ана тілді грамматикалы маынасын тсіну, жас жеткіншекке аыл кіру жне оны даму процесі болып табылады. Бл процесс санадан тыс жретінін алайда, егер бл процесі нашар оытылуы арылы бседетілетін болса баланы аыл ойыны суі шектеліп алады.
Балалар алдын – ала аздаан сз млшерін йренбейінше дыбыстарды жне сйлем интонацияларыны ерекшеліктерін білмейінше грамматикалы жаттыулар жргізу ммкін емес. Балаларды тілін грамматикалы формалармен байыту. Оларды сздік орын молайту мен фонетикалы дадыларын дамыту процесінде жреді.
Трбиеші балалармен сзбе – сз арым – атынас жасаанда саба стінде баланы р сзді анытап, дрыс дыбыстап айтуын баылап, тзетіп отыру ажет. сіресе зат ретінде сздер мен іс – имылды білдіретін етістік сздерді зара байланыстыра сйлеу, лгі крсетіп, баланы сйлем рап айта алуына бадар беріп жаттытыру ажет. Мысалы: бала сурет салып отыр, ыз доппен ойнады деген сйлемдегі затты білдіреді жне имылды білдіретін сздерді тапызу. алай байланысып транын тсіндіреді. Коллективтік гіме рап айтуа йретеді. Бірыай жай мшелі сйлем трінде сйлеуге йретуден бастаан жн. Затты асиетін, оианы себебін, ткен мезгілін білдіретін сратара жауап беруге йрету. Оны ашан? айда? Неліктен? Не себепті? Сратарын ойып, оан жауап алу арылы йрету керек. Крсетіліп отырылан 2 – 3 жасар баланы тілі те тез дамиды. 3 жасар баланы сздік оры 1300 – 1500 сзге жетеді. 4 жасар баланы сздік оры 2 есе кбейеді. Естиярлар тобында аза тіліні грамматикалы рылысын мегеру кнделікті мірде, лкендермен сйлесу кезінде іске асады. Балалар сйлемдегі сздерді кбінесе жалау, жрнасыз айтады. Сондытан трбиешілер тіл дамыту сабатарында жеке сздерді жіктік, септік, туелді жалауларында олдануды, тбір сздерден сз тудыру тсілдерін йретіп отыруа міндетті.
Сондай–а аза тілінде з алдына жеке маынаа ие болмайтын баса сздерге осылып кмекші маына атаратын сздерді йрету ажет. Бл шін трлі ойыншытарды, ажетті заттарды ртрлі жадайа орналастырып, балалардан срау ажет. Бала айда? деген сраа затты орналасан орнын сзбен айтады. Мнымен атар “жасырылан затты тап”, “орныды тап” деген ойынды ткізуге болады.
Сойлемден орны бос сздерді тауып, сйлем рап айтуа йретеді.
Мысалы: “жемнен хат келді. Мен уандым”
“Балапан шып кетті”
сратар арылы толытыру керек.
Бірыай мшелі, сабатас, салалас сйлемдер рап айтуа йретуде.
Мысалы: “Поштаны хат келді”
“жайлауда”, “ырманда”
деген таырыпта шаын шыарма руа болады.
Балабаша жадайын ауылды шаруашылыымен, олда бар ралдарды ескеру ажет.
Диярлы топтаы балаларды грамматикалы форманы дрыс олданып сйлеуге йреткенде сзді морфологияны, синтаксистік жатарын мегерту кзделеді.
Мектепке даярланатын балаларды сзге белсенділігін арттыру масатында дидактикалы ойындар кеінен олданады. Бл ойындарда кейбір заттарды аты, састыы, сапасы, имыл-рекет трлері жнінде ажетті сздерді дл тауып айтып естеріне тез тсіруге мн беріледі.
Мысалы: адамдарды ебек процесін білдіру шін кім “Не істейді?” “Кімге не керек?” деген ойын ойналады. Мнандай балалар р мамандыа лайыты суреттерді здерді танып алып айтып береді. Немесе трбиеші малім айтан сздерімен сйлем рап жауап береді. Баланы сз орын баылап бекіте отырып ртрлі сздік жекеше, кпше, септік туелдік жалауа олдануын трлі жаттыу жмыстары арылы танытып отыру басты міндет. Бл жмысты саналы мегертуге ртрлі іс-рекеттерді білдіретін суреттер, жеке сратар даярланады. Тапсырма орындату жаттытыру кезінде бала асыпай ойланып сйлеуге, егер ателессе кмекші сра арылы атесін тзеп дрыс жауап беруге жаттытырылады. Жаттыу жмысталы кезінде лгі ретінде берілген саба жоспарлары басшылыа алынуы ажет.
Кейбір сраа бала жауап бере алмауы да ммкін. Мндайда трбиеші сраты айталап барлы балаа ояды. Дрыс жауап алан со балаларды мадатап алан жн. Сйлеуге йретуде жаа сабатарды балаларды білім дадыларын тиянатау кезінде де баланы атесін тзетуді жеке дара трде байыппен жргізіп отыруды маызы зор. Бала тілінде бейнелі сздерді алыптастыру шін арнайы лексикалы жаттыулар жргізіледі. Ол сипатталан затты тап, айсысы алай дыбыстайды мына заттар туралы сипаттап айт деген сияты ойын трінде болуы ммкін. Мндай ойында балаа таныс заттар алынады. Бала ол таныс заттарды сипаттайды.
“Бла андай?” “Жел не істейді?”
Тбір сздерге жалау, жрна остырып айту
й – йге, йшік, йде.
Балалар сйлеу кезінде сын есімдерді, стеулерді, олдана білуге йрету.
Сол масатта “дл тауып айт”, “демі сз ойлан”, “кім са ла” деген ойындар ойнатылады.
Айналадаылармен таныстыру тіл дамыту сабатарында 5-10 минут беріледі. Сабатан тыс уаытта да сздік грамматикалы рылысын дамыту жаластырылады. Оны зіндік тсілдері бар.
Е алдымен баланы дрыс сйлеуге йрету. рбір объектіге , зата, іс-рекетті байланысты сздерді дрыс тсініп айтуа йрету. Мысалы: дрігер, рылысшы. Мамандыты білдіретін сздерді йрету. Неліктен маман? Дейміз. ртрлі сз топтарын сын есім, сан есім, етестіктерді ртрлі формада олдана білуге йрету. Мысалы: ст йыш, ант салыш.