ІІ. Студенттер мен оытушыны бірлесіп атаратын жмыстары.

1. Тапсырма сратары бойынша талдау жасалынады. Олара толытырулар енгізледі.

ІІІ. Студенттерді зіндік жмыстары.

Технологиялы карта ру, ткізу, талдау.

Пайдаланылан дебиеттер:

1.Б.Баймратова. Мектеп жасына дейінгі балаларды тілін дамыту методикасы-Алматы: «Рауан»1991

2..Дкенбаева. Мектеп жасына дейінгі балаларды ойын арылы адамгершілікке трбиелеу.-Алматы,1992.

3.Баймратова Б. Мектеп жасына дейінгі балаларды сйлеуге йрету. – Алматы: Мектеп, 1991. – 95 б.

4.Нрмухаметова Р.. Мектеп жасына дейінгі балалара аза фольклоры арылы эстетикалы трбие беру: пед. ыл. канд... автореф. 13.00.07. – Алматы, 2004. – 23 б.

5.Баймратова Б. Тіл дамыту дістері. – Алматы: Мектеп, 1991. – 80 б.

6.Бтібаева С.. азастанда аза балабашаларыны алыптасуы мен дамуы (1946-2001): пед. ыл. канд... дис. 13.00.01. – Алматы, 2004. – 144 б.

7.Метербаева К.М. оршаан дниемен таныстыру арылы балаларды байланыстырып сйлеуін алыптастыру (5-7 жас): пед. ыл. канд... дис. 13.00.02. – Алматы, 2005. – 150 б.

Дріс №25

Таырып: Мектеп жасына дейінгі балаларды сауат ашуа даярлау

Масаты:Мектеп жасына дейінгі балаларды сауат ашуа даярлау туралы тсінік беріп, сауат ашу жмысыны шыу тарихымен таныстыру. Студенттерді здігінен ізденіп, шыармашылыпен ебек етуге баыттау.

Жоспар

1. Сауат ашуды масаты, міндеттері.

2. Сауат ашу жмысыны шыу тарихы.

Мазмны:1. Шолу дріс. Мектеп жасына дейінгі бала тілін дамыту, сйлеуге йрету балабашаа арналан бадарлама мазмнына сйкес педагогикалы, дидактикалы принциптерді басшылыа алып жргізіледі. Мектеп жасына дейінгі балаларды сауатын ашу идеясы педагогтарды назарын ертеден-а аударды. Педагогтар, психологтар осы баытта кптеген тжірибе жргізді. Сол тжірибені нтижесінде Сауат ашуды масаты балаларды дрыс ои білуге йрету жне йрете отырып тілін дамыту деген орытындыа келеді. Сауат ашу жмыстарыны басты шарты ріпті таныту болып есептелінеді. Сауат ашу кезедерінде бала тіл дыбыстарыны райсысыны жеке ерекшеліктерін мегеретін болады. Баланы психикасы аыл-сезім жне ерік ызметіні трліше формалары арылы крінетін бл процесс психологиялы, физикалы процесс деп аталады. Баланы нерв жйесі зін оршаан ортамен здіксіз байланыс процесінде дамиды. Оыту мен трбиеде трбиешіні басты міндеті баланы саналы ызметіні трлерін жне даму задылытарын білу, сонымен бірге сол задара белгілі бір масат арылы сер етеді. Олай болса баланы психологиялы дамуы дегеніміз – жалпы аланда оны алыптасуындаы санды жне сапалы згерістер. Ал жекелеп аланда балаларды нерв жйесіні дамуымен байланысты оны кзарасыны алыптасуы, белсенділігі зінше рекет етуіні крінісі.

Мектеп жасына дейінгі баланы сауатын ашу жмысы бірден алыптасан жо. Оны да зіндік даму тарихы бар. Балалара сздерді ріптеп оыту ескі Греция мен Рим империясында басталды. Бл діс бойынша сауат ашу жмысы екі жыла созылды. І-ші жылы балалар тек ана ріптерді аттарын жаттады. Ол кезде рбір ріпті атауы азіргідей сздермен берілді. Мысалы: А дыбысы аз, Б – буки, В – веди, Г – глагол т.б.

Ал екінші жылы осы дыбыстардан буын растырып йренеді. Сонда шамамен бала 500-ге жуы буын йренеді. Осылайша балалара дыбыстарды, буындарды мегерту иына тсті. Бала букиаз жне бір жеке сздердегі буындарды, дыбыстарды ажыратуда иналады. ХІІІ-асырды басында ріптерді табасы жеілденіп азірше аталатын болды. Соан байланысты сауат ашу мерзімінде оайлатылды. Кейіннен жеке дыбыстардан буындар, буындардан сздер, сздерден сйлем, растырып оыту дісі олданыла бастады. Сауат ашу жмысындаы бл талдау дісі К.Д.Ушинскийден басталды. Ол бл дісті негізгі міндетін тмендегіше крсетті.

1. Бала дыбысты оыанда ол дыбыстарды кзімен кріп, лаымен естиді.

2. Бала назары сзге, дыбыса аударылуы тиіс.

3. Сол дыбыстара, сйлемдер растырту керек.

Біра Ушинский ріптерді алфавиттік тртіпте емес, алдымен дауыстыларды содан со дауыссыздарды оытуды сынды. Сонымен атар ол мегеруі иын ріптерге кіл блмеді.

Бдан кейін пікір айтушыны бірі И.Р.Шапршников болды. Ол “Тірі дыбыстар” деген пікірді сынды. Оны бл дісі бойынша балалар сабата здері кріп байаан былыстарды зат атауларын ана оып танитын болады. Бл дісте онша тиімді болмады. Содан со сауат ашу жмыстарында ттас сзді естеріне сатауа тиіс болды. Сонда бір жылда жз елуге жуы сздерді жаттады. Бл дісті кемшілігі балаларды дыбыстара кіл блмеуі. Бл діспен оыан балалар тез оу шапшадыына йренгенмен дыбыстара кіл блмеген, жазуда ате жіберетін болды. ХІХ ас. екінші жартысында айта ашылан халы аарту мдениеті азастанда лкен леуметтік мселе болды. Оны іс жзінде ола алан тыш аартушы Ы.Алтынсарин болса, сол салада кейінірек наты іс атаран А.Байтрсынов болды.

Ы.Алтынсарин балаларды аза тілінде оытатын оулыа материал жинап оны жйелеп растырып, хрестоматия ретінде жарыа шыарды. Бл кітапты мні е алдымен аза тілінде оытатын жне білім беруге арналандыында, екінші жаынан аза тілінде кітап шыаруа, мдениетті ктеруге болатындыын немесе аза тіліні мерейін жоары ктеру. Ы. Алтынсарин орыс жазуыны негізінде алашы аза альфавитін жасады. сіресе Ы. Алтынсарин тілді оыту жайында айтан пікірі тымды. Оны бірі балаларды ауыз екі сйлеуге дадыландыру. Ы.Алтынсариннен кейінгі аза тілі мселесіне кп кіл блген алымдарымызды бірі – А.Байтрсынов болды. Оны оу ралы «ліп Би» деген кітаптарында балаларды айналадаы оршаан ортамен, заттармен, былыстармен таныстыратын танымды материалдара кп кіл бледі. Балаларды жасына сай аза халыны трмыс тіршілігімен таныстыратын ана тіліні тл сздері арылы шыармаларын жазды. Оны пікірінше бала дниеге аза болып келгенін жас кезінен бастап білуі ажет деп есептеді. Сйтіп, ол лтты салт-дстрді білдіретін сздерді лкен таламмен срыптап, з шыармаларында келтіре отырып, балалара алай абылдатуды жайын ойластырды: «дісін аланша, ай істе иын болады, дісін алан со айсысы болсада оайланады, іс шапша істелетін кйіне жетеді, сйтіп бала бойында дады алыптасады »,- деп крсетті.

«Жаа мектеп» журналында шыан «ай діс жасы» деген мааласында дыбысты діске тоталады. Балаларды дрыс сйлеуге, жазуа йрету де тмендегідей кезедерді атап крсетті:

1. Балалармен гімелесу

2. Оуа йретуге даярлайтын жмыстары

3. Сзден дыбыстарды айрып шыару.

4. ріптермен таныстыру.

5. Білген ріптерден сз рау.

Бл діс азіргі мектепке дейінгі мекемелердегі сауат ашу жмысында олданылып жрген талдау дісіне сай келеді. А.Байтрсыновты «Оу ралы» деп аталан ліппесі 7 рет басылып шыып, 1928 жыла дейінгі балаларды сауаттандыруда пайдаланды, одан кейін оны «ліппе» деген ліппесі пайда болды. Бл араб жазуына негізделіп жасалды. Бл ебекті авторы «Ауыздан шыан сзді брі сйлем бола бермейді, айтушыны ойын, тыдаушы арлы дрежеде, тсінікті болып айтылан сздер ана сйлем болады. Сйлемдерді жаны сздерді басты маынасы болып ралуы» — деп жазды.

Авторды осы айтылан пікірлері мектеп жасына дейінгі балаларды з ойын толы жйелі жеткізуге, байланыстырып сйлей білуге йрету жайында азіргі кезде айтылып жрген пікірлермен штасып жатыр деп айта аламыз.

А.Байтрсыновты ліппесіндегі «Ермек-ебек» атты ойын тапсырмалары сзді р трлі тлаларын бекітуге арналан.

«Сын атына-зат аты», «Кім табады?», «Тапан жабады, таппаан жазады», «Бл 9 зат – 9 ат» деген сздік жаттыулар арылы балалара керек сздерді здеріне тапызып, здеріне айтызуа дадыландыруы ажет. Сйтіп балаларды ойландыра отырып, оларды сздік орын дамытып, тіл байлыын молайтуа болады деген орытындыа келеді. Сонымен бірге А.Байтрсыновты «Баланы йретіп болды дегенше, оны сылау керек деген, сонда бала йренген сздерін, тіл материалдарын естеріде жасы сатайды» — деп есептеді жне бл оушыларды барлыында да мазмнды суреттерді кеінен пайдаланан. Сйтіп, тіл дамыту сабатарында оулытарда бейнеленген рал-жабдытар жануарлар, сімдіктер немесе адамдарды ебек процесін крсете отырып, балаларды жеілден ауыра, оайдан иына жай нрседен крделіге бірте-бірте йретуді тиімді екендігін длелдеді. Балалара йретілген сздер тек ана тбір сздер ана емес, туынды жне ос сздер т.б. сз тлалары болуы керектігін айтты. А.Байтрсынов алашы педагогтарды бірі ретінде тіл дамыту сабаына арналан дидактикалы маткриалдар даярлау, балалара сзді маыналарын тсіндіру, саба кезінде крнекілер крсету секілді принциптерді басшылыа алды. Оны осы жоарыда айтылан пікірлерді барлыы да бгінге дейін ндылыын жойан жо.

Тілді ерекшелігіне байланысты пікір айтандарды бірі М.Жмабаев болды. «Тілді жанны жайын жарыа шыару жолы» деп атады. Яни адамны ойлаан ойы сз арылы жне мимика арылы басаа жеткізіледі.

Мимика дегеніміз – жанны сырыны дене арылы сырта блінуі, біра мимикамен бар нрсені тыруа болмайды. Ойды тілі – сз. Бір сз арылы неше трлі ойымызды сырта білдіре аламыз жне баса адамдарды ойлаанын біле аламыз. Тілі кем болса адамдарды ор боланы. ысасы адамдарды толы маыналы адам аталуы тілімізді арасында, — деп крсетті. Сондытан балаларды балабашадан бастап дрыс, мдениетті сйлеуге, з ойларын жеткізе білуге трбиелеуіміз ажет. Соан байланысты балабашада сауат ашу жмысы ересектер тобынан басталады. Бл топта балалар сздерді дыбысты рамына талдау жасауа йренеді. Сз ралып тран дыбыстарды орын тртібін ретімен айта білуге йренеді. І-тосанда 3-4 дыбыстардан тратын сздерге дыбысты талдау жасай білуге жне ол дыбыстарды айтылу ерекшеліктерді /дауысты, дауыссыз/ естіп байай білуге дадыланды. Ал ІІ-тосанда 4-5 буыннан ралан сздерді дыбыстара талдап йренеді жне трбиеші айтан белгілі бір дыбыса сйкес сз ойлап айту дадылары алыптасып жне осы тосанда сз жніндегі тсініктерді практикалы жолмен менгертуге кіл блінеді. Сздерді бірнеше блікке блуге болатындыын крнекі ралдар арылы тсіндіру. Мысалы, сздегі буын санына арай аазды бірнеше блікке бліп бктеп, р бктеуді бтініні белгілі екендігін тсіндіру жне ол блікті буын деп аталатындыын балалара ындыру. ІІІ-тосанда сзге дыбысты талдау жасау одан рі жаласады. Дыбыс, буын сз, сз тіркесі деген ымдар бекітіледі. IV-тосанда дидактикалы ойында жаттыулар негізінде алдыы 3 тосанда айтылан, таныстырылан білім дадылар балаларды естеріне тсіріліп, орытындыланады. Жалпы аланда сауат ашу кезінде балалар тмендегідей дадыларды мегерулері тиіс.

1. Сйлемді сзге, буына, дыбыса талдау.

2. Сз ішіндегі дыбыстарды ажырата білу.

3. Кеспе ріптерден сз растыру.

4. Сздерді буына бліп ои білу.

5. ледерді жата мнерлеп айта білу.

6. Трбиешіні сратара жауап бере білуі.

7. Заттарды белгілеріне арай ажырата білу.

8. здеріні байаандары бойынша гімелеуге,

баяндауа йрету.