Сурет. Жамбыл облысыны кімшілік картасы.
Лекция №1
КІРІСПЕ
1. Жамбыл облысыны физикалы-географиялы орны
2. Саяси кімшілік блінуі
Кез-келген айматы (республика, облыс) физикалы-географиялы жадайымен танысу сол жерді табии ландшафтысыны рылымы мен ерекшелігіне жне оны даму кезедерімен ерекшеленеді.
Жамбыл облысы - Отстік азастандаы ірі облыстарды бірі. Жамбыл облысы Бетпа даланы шл даласынан а басты Алатауа, Шу мен Талас зендері бассейіндерінен аратауа дейін 145,2 шаршы шаырыма созылып жатан ке байта лке. Облыс солтстіктен отс-тікке арай 400 км-ге,ал батыстан шыыса арай 500 км-ге созыла орналасан. Жамбыл облысы аза ССР-ні жеке облысы ретінде 1932 жылы 14 а-занда рылды. Облыс отстік - батысында Отстік азастан облысымен, солтстігінде - араанды, шыысында - Алматы облыстарымен, отстігі мен отстік- шыысында ырызстан Республикасымен шектеседі. Жамбыл облысы кімшілік - ауматы блінісі жаынан 10 аудан жне 4 аладан трады. Облыс орталыы – Тараз аласы. Халы саны : 988,8 мы адам. Бгінде Жамбыл облысы – лкен ндіріс, ауыл шаруашылы жне ылыми орталы болып табылады. Облыс территориясы негізінен жазыты, Шу зені бойымен екі блікке блінеді. Солтстік блігі балшыты Бетпа-Дала шл даласымен, отстігінде – Мойынм шл даласымен шектесіп жатыр. Отстік шекарасы Тянь-Шань бекіністерінен, ырыз Алатауы тауларымен теді. Оны биіктігі 4000 метрге жетеді. Облысты батысы мен отстік-батысында биіктігі 1660 метр аратау таулары бар. Шыысында Желтау мен Айтау (1500м) таулары жанасады. Кіндіктас тауыны (1520м) отстік – шыыс шетінде Іле Алатауымен шектеседі. Облыс климаты шыл континентальды, сіресе солтстік блігінде. ысы суы, ауаны орташа температурасы атарда 10-12°С нлден тмен, жазы ысты, рі ра, шілдедегі орташа температурасы 25°С. Жылды жауын-шашын млшері 350 мм, таулы жерлерде 500-900 мм. Тау баурайлары мен жазытаы вегетациялы кезе 200-225 кн. Облысты зендік жйесі Арал теізі мен Балаш клдері бассейндеріне жатады. Облыста Балаш кліні отстік-батыс блігі, сондай-а балыа бай Билікл (тщы), Акл (тзды), Ащыкл (ащы-тзды) клдері бар.
Жамбыл облысы Отстік азастанда 42 º - 46º с.е. жне 69-75 º ш.б. географиялы белдеуліктерінде орналасан. Солтстігінде араанды облысы, шыысында Алматы, батысында Отстік азастан облыстарымен, ал отстігінде ырызстан Республикасымен шектеседі. Жамбыл облысыны солтстік шеткі нктесі араанды облысымен шекаралас. Мнда Балаш кліні батысындаы ашан теіз шыанаынан басталып, Бетпадала шлімен тзу сызы болып теді. Отстік шеткі нктесі ырыз Алатауындаы 3800,17 м биіктік Жамбыл облысына кіреді.
Облысты жазы блігі мен тау баурайында сайа, жейран, асыр, борсы, оян, тлкі, абан мекендейді. зен мен клдерде – суда жзетін старды кпшілігі бар. Тауларда тау ешкісі, арар, асыр, тлкі, борсы, барыс, стардан – лар, кекілік мекендейді. Шлдер мен далалар облыс клеміні 4/5 блігін амтиды. Олар мды рі тасты массивтермен крсетіліп, атмосфералы ылалды тапшылыымен, ауаны те рашылыы жне кшті булануымен сипатталады.
Кейбір жерлерде жауын-шашын 110 мм-ге дейін тседі,оны стіне олар жыл маусымына те бір ыайлы блінбейді, оларды негізгі блігі кктемде жауады. Тауларда, мгілік арлар мен мздытар аймаында тау етектері мен жазытара жанасатын ылал тасымалдаушы зендерді кпшілігі туындайды. Тау баурайындаы жазытар мен тау етектері «дгіршектер» деп аталатын ашы талшынды жне ара талшынды нарлы топыраты ра жазытарды амтиды. Бл айма жасы ылалданан (жылына 400 мм-ге дейін), жылуды кптігі, топыраты нарлылыы мен тау зендеріні сулары богарлы жне суармалы жер шаруашылыына олайлы жадай туызады.
Жамбыл облысыны негізгі зендері – Талас, Шу, Бркіт жне Шабаты (Сарысу), Кктал, Аса жне Теріс алапты суармалы жерлерге анарлым олайлы. зен иылыстарында Теріс-Ащыбла жне Тасткел су оймалары салынан.
Облыс р трлі пайдалы азбалар – полиметалл рудаларыны кен орындары: темірге, алтына, минералды шикізаттар – сапалы балшыты кендеріне, м, гипс, кремний, кварцитке бай.
Облыс территориясы 144,6 мы км амти отырып, солтстіктен-отстікке дейін 400-км-ге, батыстан шыыса дейін 500 км-ге созылып жатыр. Солтстіктегі жазыты блігін Бетпадала стірті, Шу зені алабы, Мойынм мды шлі алып жатыр. Отстігінде Шу-Іле таулары (Брынтау), Іле Алатауыны батыс блігі Кіндіктас таулы ыратымен осыла отырып, ырыз Алатауыны солтстік беткейлері Талас Алатауы жне отстік шыыс Сырдария аратаулары алып жатыр. Бл тау негізінен метаморфты жыныстардан гранит карбонны шгінді жыныстарынан ралан. Оны абсолюттік биіктігі батыстан шыыса арай се береді. 500-1000 м облысты отстік батыс блігінде аратау жотасы созылып жатыр. Биіктік солтстіктен отстікке арай седі Е биіктігі Бессаз 2.716 м.
1934 ж 14 азанда осы аймата з алдына Жамбыл облысы рылды. Оны рамына аталан ауданнан баса Алматы облысынан ордай, Красногор, Шу ал 1951 жылы Отстік азастан облысынан Жуалы ауданы берілді. Облыста барлыы 10 аудан, 4 ала, 133 кенттік жне ауылды округтер бар. Олар:
1. Жуалы ауданы – орталыы Б.Момышлы ауылы;
2. Жамбыл ауданы – орталыы Аса ауылы;
3. Байза ауданы – орталыы Сарыкемер ауылы;
4.Талас ауданы – орталыы аратау аласы;
5. Сарысу ауданы – орталыы Жаатас аласы;
6. Т.Рыслов ауданы - орталыы лан ауылы;
7. Мерке ауданы – орталыы Мерке ауылы;
8. Шу ауданы - орталыы Тле би ауылы;
9. Мойынм ауданы – орталыы Мойынм ауылы;
10. ордай ауданы – орталыы ордай ауылы.
сурет. Жамбыл облысыны кімшілік картасы.
Дебиеттер тізімі
1. Семенова М.И., Жамбульская область. Изд-во Академик наук Казахской ССР. Алма-Ата, 1961.
2. .С.Бейсенова., А.Б. Самаова., Т.И. Есполов., Ж.Б.Шілдебаев. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. – Алматы: «ылым», 2004
3.Тараз. Жамбыл облысы энциклопедия. – Алматы, 2003
Лекция №2