Жамбыл облысыны экологиялы жадайы
Тараз аласындаы кейбір ндіріс орындарыны шыаратын лас алдытарыны серінен туатын трлі ауруларды трлері
| ндіріс орындары | Улы заттар тобы | Лас заттарды рамы | Аурулар трлері |
| Казфосфат зауыты | І-ІІ | Аммиак, формальдегид, газды жне аэрозольды фторидтер, азот ышылы. | Созылмалы бронхит, ан айналу жне тыныс алу жйесіні бзылуы, кпені заымдануы, зат алмасу процесіні бзылуы, ан азды, лейкопения, гастрит, ойы жара, дерматит. |
| Химпром – 2030 зауыты | І | Ша, бензин, формальдегид, азот ышылы, трихлорэтан, фенол, стирол. | Бас ауруы, бас айналу, анемия, кпені заымдануы, дірілдеу, жрекаурулары, пневмокониоз, кз аурулары, астма, тыныс алу мшесіні аурулары. |
| ант зауыты | ІІ-ІІІ | Органикалы еріткіштер. | Тері аурулары, дерматит, ант диабеті, тіс рты, мрын жне ауыз эмфиземасы, ас орыту мшесіні ауруы, жйке жйесі ні бзылуы. |
| Тері деу зауыты | ІІІ | Органикалы еріткіштер. | Токсиндік улы заттар, бас ауруы, йыны бзылуы, дерматит,зат алмасу процесіні бзылуы. |
Халыты аурушадыы оларды оршаан ортамен зара арым-атынасыны нтижесінде трындар арасында патологияны туындауы мен таралуыны жалпылама объективті крінісі десек ателеспейміз. Адамдарды ерте мірден туіне, денсаулыыны, ебек жне демалыс жадайларыны нашарлауына азірді зінде кпшілік жерлерде зер сала арамайтын болды. Мндаы басты крсеткіштерге трлі аурулар, мгедектік, ерте лім дегейлерін жатызуа болады. оршаан ортаны трындарды сіресе, балаларды денсаулыына тигізетін серін сипаттайтын крсеткіштерді бірі – денені дрыс дамымауы болып отыр. Кез келген топа тн орташа крсеткіштерден ауытушылы дене дамуыны объективті кемшіліктері болып саналады. Тараз аласыны тексеруден ткен 1649 баланы 739-ы ана йлесімді дамыан болып шыты. Бл небрі – 44,8%. Сана мліметтеріне сйенсек, облыс трындары арасында 1977 жылдан бері атерлі ісік (рак) 1,3 есе кбейген. Бл кеселді Тараз аласында орташа крсеткіштен жоары екендігі аладатады. Жалпы аланда аурулар рамында кпені заымдануы – бірінші орында, асазан жарасы – екінші орында, оны стіне йелдерге араанда еркектер жаы кп шырайды, пайыза шаанда тиісінше 1,7% жне 4,4% райды.
оршаан ортаны ластаушыларды негізгі кздеріне: фосфор зауыттары, химия зауыттары, энергетика, транспорт жне т.б. жатады. Оларды ауаа шыаратын лас алдытарына аммиак, формальдегид, фосфин, газды жне аэрозольды фторидтер, органикалы ша, кл, кмір ышылы, т.б. жатады. Тараз аласыны зауыттар аймаында фторлы сутегі жне улы газдар, ал орталыында азот ышылы мен аммиак тараан. Бл улы газдар азіргі кезде психикалы ауруларды, жйке жйесі ауруларыны, ан айналу жйелері ауруларыны крсеткіштерін жоарлатып отыр.
азіргі кезде кпе ісігі жне туберкулез аурулары трындар арасында сіп отыр. Туберкулез ауруы Тараз аласында 100 мы адамны ішінен – 123, ал оан салыстырмалы трде Меркеде – 41, ордайда – 40, Талас ауданында – 118 екенін айтуа болады. сіресе, туберкулез ауруымен жиі ауыратындар 18-29 жастаы адамдар.
Демографиялы жадайа келетін болса, алада туу жадайы тмендеп, адамдарды лімі кбейген. Тараз аласыны демографиялы крсеткіштері жне оан салыстырмалы трде Шымкент, ызылорда, Атбе алаларыны демографиялы крсеткіштері 6-кестеде крсетілген.
Кесте 6 – алаларды демографиялы крсеткіштері
| Демографиялы жадайы (1000 адамны ішінен) | Тараз аласы | Шымкент аласы | ызылорда аласы | Атбе аласы |
| Туылу дегейі | ||||
| лу дегейі | ||||
| Табии су |
Облыста рбір 100 мы адамны атерлі ісіктерден лу крсеткіші: Тараз аласында – 153, оан салыстырмалы трде аратау аласында – 119, Шу аласында – 147, Жаатас аласында – 58, Меркі аласында – 102, Жуалы ауданында – 127, ордай ауданында – 163, Мойынм ауданында – 125, Т.Рыслов ауданында – 88 сияты крсеткіштерге ие болыр отыр [43, 44].
Жамбыл облысындаы балалар аурулары, оны ішінде тыныс алу мшелеріні аурулары – 75,7%, инфекциялы жне паразиттік аурулар – 7,8%, ас орыту мшелеріні аурулары – 2,6% райды. Ересектерде туберкулез ауруы – 69,7%, тыныс алу мшелеріні аурулары – 39,5% болып отыр. Сонымен бірге ас орыту мшелеріні аурулары азіргі кезде ересектер арасында жиі крінеді. Ол аурулар: созылмалы гастрит, дуоденит, тте тас болу, холецистит [15, 41].
Кптеген балаларды ауруы мен ліміне, оларды жарымжан болып туылуына экологиялы факторлар кп сер етіп отыранын 1989 жылды 7-суірінде Алматы аласында ткізілген «Аналар мен балаларды денсаулыын сатау» жніндегі республикалы ылыми-практикалы конференциясында орынды атап тті. Жамбыл, ызылорда, Отстік азастан, Солтстік азастан, Атбе, Амола облыстарында ауыз суды сапасыздыынан іш ауруы кбейіп, бала ліміне жол ашып отыраны аныталды. Ал ызылорда, Семей облыстарында радиация серінен балаларды лімі жиілеп, жарымжан нрестелер дниеге келуде. Республикамызда перзентханалар, ата-аналара кеес беретін емдеу орындары, балаларды емханалары, демалыс орындары, сондай-а онда ызмет крсететін бала дрігерлері лі де жетіспейді.
«Бала – бізді болашаымыз» дейміз, ал оларды лімі, жарымжан болып туылуы жне аурулары тоырау жылдарында крт скен болса, азіргі нарыты заманда да сол дегейден аспаса, кемімей келеді. Балалар ліміне ата-анасынан тыс, оршаан ортаны сер етіп отыраны аартады. Оны ішінде бізді елімізде рбір туылан мы сбиді отызы шетінеп, алпысы анемия ауруына шырайды.
азіргі кезде те ауіпті болып отыран балаларды лес салмаыны (удельный вес) дисгармонды физиологиялы су дегейі – 45,9%, оны ішінде тмен дисгармонды су дегейі 609 балада (37%) жне те тмен дисгармонды су дегейі 147 балада (8,9%) болып отыр. Ал су дегейіні кеш дамуы 8,1% балада болып отыр. лес салмаыны кеш дамуы лдарда ыздара араанда те жоары крсеткішке ие. Олар лдарда: 9,3% - 3 жастаы, 10,4% - 4 жастаы, 9,1% - 5 жастаы, 9,5% - 6 жастаы балаларда болып отыр, ал ыздарда бл сандар орташа 6,5%-ды крсетеді [43, 44].
Жамбыл облысындаы Аса, Талас, Шу зендеріне шайынды суларды йылуы, ауыз суларыны ластануы балаларды гепатит, туберкулез, іш рты, тері аурулары жне т.б. жпалы ауруларын туызып отыр. Облысты су орларыны негізі - зендер. Оларды 60%-ы крші ырызстан тауларынан басталады, ал 40%-ы з жерімізде. зен сулары суармалы жайылымдарды жне ауылшаруашылы, нерксіптік, коммуналды, трмысты рылымдарды сумен амтамасыз етуге пайдаланылады. Суды жеткіліксіздігі, сапасыны нашарлыынан облысты кейбір аудандарында экологиялы проблемалар туындап отыр. Шу, Аса, Талас зендеріні тменгі жаында су тапшылыынан жайылымдар мен шабындытар уашылыа шырап, м кшкіні пайда болды.
Шу зеніне осылатын шайынды сулар рсат етілген шекті млшерінен асып кеткен. Атап айтанда, нитрит – 9,7 рет, нитрат – 9,2 рет, аммонилы азот – 3,4 рет, баса оспалар – 5,6 рет, сульфат, хлорид, цинк, хромны арты млшерде екені аныталды. нерксіптерден йылатын шайынды суларды клемі 20,0-30,0 мы м.куб./тулік. Шайынды сулар жерасты жне жерсті суларын ластап отыр. нерксіп орындарыны жеке локальды тазалау рылымдарыны жотыынан шыан шайынды сулар ешандай тазартудан тпей сзгі алаыны жайылып отыр.
Аса зені лкен проблемалы мселерді бірі агронерксіптік кешендерге суды немдеу мселесі болып отыр. Кнделікті суармалы жерлерді суару негізінде, суды 45%-а дейін шыына шырап отыр. нерксіптерді шайынды сулары Аса зені мен суармалы жерлерді ластауда. Шайынды суларды бетімен жайылуы мдени сімдіктерді, ауыз суды ластап, жпалы індеттер таратып отыр. Аса зені бойындаы ш ауданны шегіндегі трындара, жергілікті сімдіктер мен жануарлар дниесіне ауіп тнуде. Локальды тазалау рылысы салынбаан Аса зеніні суы да еш тазалаусыз сзгі алаына жайылып отыр. Ал сзгі алаына тсетін салма жыл мезгілдеріне байланысты з ммкіншілігінен 5-6 есе арты. 1993 жылы осыншама салматы ттеп бере алмаан байлау, тоандар бзылып, Аса зеніні ластананын білеміз. Осы кнге дейін сзгі аладарыны соы блігінен шыан шайынды сулар Аса зені мен суармалы жерлерді ластауда [15, 41].
Билікл клі клемі 86,5 км шаырым жерді алып жатыр, оны сиымдылыы – 182,6 млн. текше метр. Билікл суыны ластану индексі 2,88 ден 4,49 сті. Суы е лас кл азіргі кезде осы Билікл болып отыр. Локальды тазалау рылысы жо бл клді суы да еш тазалаусыз сзгі алаына жайылып отыр. Шайынды суларды сзгі алаына келіп тсуінен, гидравликалы салматы шектен тыс молдыынан, табии факторларды серінен Жамбыл, Байза аудандарыны кп жерлерін сіресе, ауыз суын ластап отыр. Жамбыл облысындаы зен суларыны ластануы 7-кестеде крсетілген.
Облыс бойынша 4 ала мен 2 елді-мекенде ана орталытандырылан канализация жйесі бар. Біра шайынды суларды тазалау мселесі аратау, Меркі алаларында ана шешімін тапан, ал облыс орталыында бл мселе лі кнге дейін ола алынбаан. 192 гектар жерді алып жатан сзгі алаы болып есептелетін аланы тазалау рылымыны жадайы те мшкіл. аланы нерксіп орындарыны шайынды суларыны 80%-ы, яни 180-200 мы.м.куб./тулік осы сзгі алаына келіп тсуде. Ол жер Жамбыл ауданындаы Куйбышев елді-мекеніні жерлері. Солтстік-батыс нерксіптік аймаыны да жадайы мз емес. Локальды тазалау рылысы жо бл маны суы да еш тазалаусыз сзгі алаына жайылуда. Су тазалаыш рылымдарын салу, азіргі кезде кезек кттірмейтін мселе. азіргі кезде Тараз аласыны маына 125 гектар сзгі алаын салу жне Шу аласына су тазалаыш рылымыны жобасын жасау болып отыр. Тнба суларды Кделі жайылымдарындаы су жинаыштарына арай брып жеткізу е зекті мселе болып отыр.
Сзгілер, газ жне тоза ттыштар кп зиянды заттрды шоырланып алуына келіп сотырады. Мндайда олар ауаны, топыраты, суды ластайды. Сондытан жаа зауыттар, ндірістер, ксіпорындар саланда алалар мен елді-мекендерден алыс ашытыта орналастыру ажет. Айналасына лас ттіндерді соратын ааштарды, теректерді, емендерді, йекілерді, араайларды, аршаларды кптеп отырызу ажет. Олар ауаны ша-тозадардан тазартады, ауаны газ рамын жасартады, аладаы автокліктерді шуларын бседетеді. Жасыл ааштар аланы кркі, ыста борана тосауыл болады, жазда клеке, сая болады.
нерксіптік жне трмысты алдытар бгінгі кнге дейін ешандай экономикалы талаптарды сатамастан трлі жинатаыштарда саталып, оны клемі кннен-кнге арта тсуде. Трмысты алдытар толыымен ешандай жабдытаусыз, крінген оыс тгетін жерлерге тасталып жатыр. Тау-тау болып йіліп жататын алдытар оршаан ортаа лкен залалын тигізеді. Соны нтижесінде жер ыртысы, жерасты жне жерсті сулары ластанып, елді айматарда трлі жпалы аурулар тарап отыр. Соы жылдары Шардара, Соза аудандары мен Шымкент аласында сары ауру таралып отыр. оршаан ортаны ластану проблемасын тек алдысыз ндірісті йымдастыру немесе шыан алдыты айта деу арылы ана толы шешуге болады. Шымкент аласы бойынша нерксіптік жне трмысты атты алдытарды жыл сайыны шоырлануы 9-кестеде крсетілген.
алдытарды клемін азайтуды бір жолы – айта деу технологиялары арылы айтара пайдалану. Мысалы, шлактарды рылыстара пайдалану, т.б. Жылдан жыла трмысты атты алдытарды клемі кбеюде, оны компоненттері блінбестен сол кйінде ешандай жабдыталмаан жерлерге тгіліп жатыр. Оларды деу шін Шымкент аласында арнайы станциялар, контейнерлерді санитарлы деуден ткізетін пунктер салу жне Шымкент аласыны айналасындаы оыс тгетін жерлерді ретке келтіру ажет. алада улы реактивті алдытарды тгіп оны айта дейтін полигондар жо. з жмысын аятаан уран кен орындарыны айналасындаы жерлерді рекультивациялау жмыстары лтты дегейде шешілуі керек. нерксіптерді, ксіпорындарды, зауыттарды алдысыз технологияа кшіру арылы табиатты орау мселелерін шешуге болады. Біра осы кнге дейін нерксіптер кп аржыны лас німдерден тазартатын рылыстара жмсаса да, тсті металлургия, химия, минералды тыайтыштар, энергетика ндірістерінен шыатын улы газдар мен оспалара тосауыл болатын іс жзіндегі шаралар кемде-кем. Республика клемінде алдысыз технологияны енгізу млде жоты асы, нерксіп алдытары оршаан ортаны кннен-кнге ластап, экологиялы зардапты туызып отыр.
Экологиялы зардапты тзетуден оны болдырмау іс-шаралары лдеайда арзан, рі жеіл екендігін мытпаан жн! Табиатты орау ережелерін тиімді олданбаса жоспарланып отыран іс-шараларын жзеге асыру барысында облыс клемінде экологиялы жадайды нашарлап кетуі бден ытимал.