Тжірибе жасау жадайы, материалы жне зерттеу дістері

Мазмны

Кіріспе..........................................................................................................

Негізгі блім

1.деби шолу............................................................................................

 

2. Тжірибе жргізу жадайы, материалы жне зерттеу дістемесі

2.1ызылорда облысыны топыра - климат жадайы

2.2 Зерттеу нысандары жне тжірибе жргізу дістемелері..................

2.3 азастанды Арал ірінде кріш жйесіні тзды топыра жадайында жазды арпаны биологиялы ерекшелігі............................................

3. Арпаны ауыспалы егістегі орны ................................... 3.1. Арпаны топыраын деу........................................................................

3.2. Тымды себуге даярлау, себу мерзімі жне себу дісі...................

3.3.Арпа соттарын сіру технологиясы....................................

3.4Кріш ауыспалы егісінде арпаны жала егіп сіру технологиясы..........

3.5.Арал іріні тзды топыра жадайында арпа аурулары, зиянкестері, арамшптері трлері, орау шаралары..........................................

4. Арпаны аурулардан орау шаралары..................................................

4.1 Зертханалы зерттеу..............................................................................

4.2 Арпаны фузариозды тамыр шірік ауруыны.........................................

4.3 Арпа тымын дрілеуді, оны нгіштігі мен аурумен заымдануына сері....................................................................................................................

4.4 Арпаны аракйе аурулары...................................................................

4.5 Арпа егістігіні кешенді зиянкестері жне арамшптермен ластануы........

ортынды.

Пайдаланылан дебиеттер ..............................................................................

 

Нормативтік сілтемелер

Анытамалар

Шартты ысартулар

Кіріспе

азастанды Арал іріндегі сімдік шаруашылыыны дамуын талдау, оны келешекте су ресурстарыны тапшылыы жадайында жретінін крсетіп отыр. Соан орай ртараптандыру баытында кріш ауыспалы егісіне енгізілген арпа даылы те маызды деп айтуа трарлы.

Арпа маызды днді даыл, дні ра климатта белокты кп жинауа бейім. Арпадан халы шаруашылыында жарма жасалады, ал ны нан пісіруге пайдаланылады. Арпа сыра айнатуда е жасы шикізат болып табылады.

Ерте пісетін жазды днді даыл-арпаны кріш ауыспалы егісіне енгізу, оны мелиоративтік жне баса танаптарда сіру инженерлік дайындалан суармалы жерлер тиімділігін арттырады, суды немдейді, ауыспалы егіс танаптарынан алынатын жалпы дн німін кбейтеді. Осыан сйкес, Арал іріні згерген агроэкологиялы жадайында арпа егісіне минералды тыайтыштар млшерін, мерзімін жне дістерін отайландырып, оны сіру технологиясын жетілдіру зекті мселені бірі [1].

Таырыпты зектілігі. азастанны Арал ірінде ауылшаруашылыы дамуыны болашаы су ресурстарыны шектелу жадайында дамитыны, соны нтижесінде топыра жабындысыны азаюы, тздану процессіні жне антропогендік серінен шлге айналуын крсетеді.

ртараптандыру бадарламасы аясында ызылорда облысыны сімдік шаруашылыы, суды азаюы жне топыра абатындаы тзды топыра бетіне шыуы тза тзімді сімдіктер сіру тиімділігі жылдан –жыла артып отыр. сіресе ртараптандыру баытындаы жазды арпа асты даылдарыны клемін кбейтуде негізгі баыт ауыл шаруашылыын тртандыру болып отыр.

Ке клемдегі табии жайылым ызылорда облысында мал шаруашылыыны ркендеуі шін негізгі табии байлы болып табылады. Соны арасында мал шаруашылыы німдері траты седі. Мал шаруашылыы німдерін сіру проблемаларын траты шешу, ауылшаруашылы малдарын оректендіруді дрыс йымдастыруа байланысты жне жем-шпті тиімді пайдалану ажеттігі туындайды. Шешуші роль концентратты сімдік белогі кп жемшп дайындау. Осы баыттаы асты (фураж) даылына арпаны жатызуа болады.

Арпа даылыны таы бір ерекшелігіне, ол ра климат жадайында арпа днінде белок кп жиналатындыы.

Арпаны негізгі пайдалану баыты:

· арпадан жарма алу;

· арпадан – сыра ндірісінде жне спирт ндіруде шикізат алу;

· арпа жайылымды даыл;

· жем оспасын жасау;

ызылорда облысында арпа агротехникалы баытта лкен роль атарады. Арпа егістегі арамшптерді толы жояды, сонымен атар танапты фитосанитары болып табылады. Арпа кпжылды шптерге жабынды даыл, ол зіні алашы су фазасында те тез жне арынды сіп тзды топыратан кп жылды шптерді суі жне дамуына жадай жасайды, оларды тіке тскен кн сулесіні серінен клекелейді. Нтижесінде арпаны ыса вегетациялы кезеі ыса, ерте жиналады брша тымдас шптер жабындысынан ерте босайды, жазды аяы жне кзде, кріш ауыспалы егістігінде жабынды даыл бола алады. Арпаны таза егістігінде, оны жинаан со орнына тары егуге болады. Сонымен атар арпа тза тзімді, суды бидайа араанда немдеп жмсайды.

Кріш ауыспалы егісіне жазды арпаны енгізу кезінде зіні спецификалы ауруы, зиянкестері жне арамшптері бар екені аныталды, олара арсы орау шаралары жасалмаса арпа даылыны німі айтарлытай тмендейтіні белгілі 2006 жылдан бері кріш ауыспалы егістігінде зиянды организмдерден орау ола алынуда.

ылыми жмысты масаты. Магистрлы диссертацияны негізгі масаты Арал ірінде аудандастырылан арпа сорттарынын кріш ауыспалы егісінде жоары німділігін жне жасы тым сапасын амтамасыз ететін олайлы млшердегі минералды тыайтыштарды анытау.

ылыми жмысты міндеті.

« Агрономия» магистрі зіні теориялы алан білімін іс-тжірибе жзінде іске асыру шін арпадай баалы даылды аудандастырылан сорттарын Арал іріні кріш ауыспалы егісі жадайында сіру технологиясын жете мегерсе ол магистрлік диссертацияны міндеті болып табылады..

Ала ойылан масата жету шін тмендегідей міндеттер бойынша зерттеулер жргізілді:

- ртрлі нсадаы минералды тыайтыштарда егін кгіні санын анытау, тымны гіштігі (%) жне сімдікті саталуы (%);

- ртрлі нсадаы минералды тыайтыштарды зерделеніп отыран арпа сорттарынын биологиялы белгілерін (сінді кезеіні затыы, жекеленген кезені басталуы) жне морфологиялы параметрі (сімдікті биіктігі) згеруін анытау;

- арпа сорттарынын німділігіне жне сапа крсеткіштерге ртрлі млшердегі минералды тыайтыштарды серін анытау;

 

НЕГІЗГІ БЛІМ

1 дебиетке шолу

Арал ірі айматарыны агрондірістік кешенін дамыту тжырымдамасында жер жне су ресурстарын пайдалану саясатыны згерістері арастырылды. 1974 жыла дейін жерді мелиорация жадайы салыстырмалы арынды жне олайлы болды. Жер асты суларыны дегейі топыра бетінен 4 – 6 м тередікте орналасан. Кріш сіру затыы жер асты суларыны дегейіні ктерілуіне ыпал етті. Ысты жне ра климат топыра ыладылыыны булануына себепші болады, тздану рдісін кшейтеді, сіресе минералдандырылан жер асты сулары абатында: 1 - 3 г/л – 77,3 мы.га; 3 – 5 г/л – 35,5 мы.га; 5 – 10 г/л – 67,5 мы.га, сонымен атар жекелендірілген блімшелерде 10 – 30 г/л – 34,4 мы .га, тздану типіні натрийлі рамы сульфат – хлориді жне хлорид – сульфаты. Суарылмалы жерлерді мелорация жадайына сер ететін бірден – бір факторлар коллекторлы су жинайтын жне дренажлы желілерді анаатсыз жадайынан болып, жер суыны тздылыы жоарлауы, повсеместно имеющих деформации в результате их заиленности. зен арнасына минеральдандырылан коллекторлы – дренажлы су, байытылан тздар, химиялы улы заттар, улы химикаттар жне лас суларды осылуынан болып, суды сапасы тмендейді. Сондай – а, Сырдария зеніні басында суды минералдандырылуы 0,3 – 0,5 г/л аспайтын болса, ызылорда аласынан кейін 1,6 – 2,5 г/л жетеді. ызылорда облысыны суарылмалы жерлерді агроэкологиялы жадайы коллекторлы – дренажлы сулара байланысты болып, суды минералдану арыны 2 – 5 г/л –ге кбейсе, соы он жылдары ол 60% – а сіпті.

Осыан байланысты ауылшаруашылыыны даылдары мен ассортименттерін кбейтуді шешу міндеті, е бірінші сімдікшаруашылыын диверсификациялауа байланысты болады: ауылшаруашылыы даылдарын сіруді топыра – су ресурстарын орау технологиясын жасау жне оны олдануымен, отанды жне шетелдік селекцияларда техникалы жне днді даылдарды жоары німді сорттарын, Арал іріні табиат климатына бейімделген траты нім алу. ызылорда облысында осы кезде кріш егуді 62,0 – 70,0 мы/га дегейінде сатап, рі арай кріш егуді ысарту, аймата инженерлі – дайындамалы кріш жйесін апатты жадайа жеткізіп, тдануды сіруі ммкін.

Республиканы олайсыз аудандарын кріш жне баса даылдарды экологиялы таза німдерімен амтамасыз ету мселелері, крішті ауыспалы егіс слбансасын жне ауылшаруашылыы даылдарын себу рылымын згертуді талап етеді. Егіншаруашылыында ауыспалы егісті ажеттілігі туралы ерте уаыттан бері айтылып келеді. Ауыспалы егісті игеру ажеттілігіні негізін алаушыларды бірі академик Д. К. Прянишников е алдымен химиялы реттеріні себебін анытау, соны ішінде бір сімдікті азотты, ал баса сімдіктерді топыратан ртрлі атынаста оректік заттарды сііру абілеттіліне байланысты.

Кптеген алымдар ауыспалы емес егістіктегі ауылшаруашылыы даылдарын ауыспалы егістікке салыстыранда алынатын нім тмен болады деп санайды. Даылдарды дрыс алмастырып себу жерсіндірілген егінні німділігіне ана емес алынан німні сапасына да сер етеді. Жекелеп аланда, ара шіріндімен байытылан топыратарда сірілген німні дмі, иісі жаымды, нзік, шашылмайтын сталыштыы жоары. Нтижесінде жемістері лде айда дмді, тымыны тіршілікке абілеттілігі жоары, сімдік оршаан ортаны олайсыз жадайларына тзімдірек болып келеді,

1962 жылы ТСХА алымдарыны кп жылды зерттеу жмыстарыны нтижесіні анытауы бойынша танапты даылдарды сіру жадайларына байланысты энергетикалы німділігі бойынша мынандай орытынды жасады. Тыайтыш егізілмеген, ауыспалы емес егістікегі зерделенген даылдарды (сры, картоп, зыыр, беде, ара бидай) жалпы энергетикалы німділігі 5600 10/100 болса, ауыспалы емес есістікке NPK олдананда даылдарды німділігі 237% - а ктерілді. Дл осы даылдарды ауыспалы егістікке тыатышсыз сіргенде німділік 125% – а ктерілді. Н. В. Натальин белгілегендей крішті ауыспалы егісінде даылды кеземен брша даылдармен алмастырып отыран дрыс. Бл за уаытпен сумен толтыруды олайсыз серін жойып, топыраа органикалы заттарды жинауды амтамасыз етеді жне кп жылды шптер, брша тымдас даылдар, сидераттар, (жасыл тыайтыштар) тадап алынан крішті жерсіндіруді жзеге асырады. Дниежзіні кріш шаруашылыыны айматарында крішті негізгі жерсіндірушісі кп жылды бршаты сімдіктер болып табылады.

«аза кріш шаруашылыы ЗИ» ЖШС-і елімізді агрондірістік кешені бойынша кріш шаруашылыы саласын ылыми-дістемелік жетістіктермен амтамасыз ететін азастан аймаындаы жалыз ылыми орталы болып саналады. Институтты негізгі ылыми жне ндірістік базасы ызылорда аласыны арауылтбе елді мекенінде орналасан.

Негізгі ызмет баыты:

1. Крішті, ауынны, жоышаны жаа сорттарын шыару жне тарату.

2. Кріш сіруді жаа технологиясын зірлеу жне ндіріске енгізу.

3. Крішті жоары репродукциялы бастапы жне элиталы тымдарын ндіру жне тарату.

4. Кріш шаруашылыы саласында жйелі зерттеулер жргізу.

5. Шетелдік озы технологияларды жергілікті ортаа бейімдеу жне пайдалану.

6. ылыми ызметкерлер мен ауыл шаруашылыы мамандарын дайындау жне айта даярлау, ылыми жетістіктерді ндіріске енгізу.

7. Шетелдік жетекші ылыми орталытармен ылыми-зерттеу жмыстарын бірігіп жргізу.

Институтты ылыми-зерттеу бадарламасы:

· крішті генетикалы орын зерттеу жне банкін толытыру;

· кріш, ауын, жоыша жне тйе жоыша даылдарыны ке спектрлі сорттарын шыару шін оларды бастапы материалдарын срыптап (тадап) алу;

· сортаралы будандар комбинациясын ру жне кріш німділігі мен тратылыы теориясын зірлеу;

· кріш дні мен жармасыны німділігі, тратылыы жне сапалы болуыны санды асиеттері генетикасын зерттеу;

· ке тараан патогендерге, тздылыа жне жоары-тмен температураа крішті зіне тн немесе баса да тзімділігіні физиологиялы жне генетикалы асиеттерін анытау;

· крішті тым шаруашылыын жетілдіру жне ызыл днді кріш дндерімен кресу;

· минералды жне органикалы тыайтыштарды, биологиялы активті заттар мен мелиоранттарды олдана отырып, кріш жне кріш ауыспалы егісі даылдарын сіруді интенсивті, энергия-ресурснемдегіш технологиясын зірлеу;

· су орларыны тапшылыы жадайында экологиялы жне экономикалы олайлы су режимдерін зірлеу;

· азастанны кріш шаруашылытарына жоары бейімделген кріш агроландшафтарын алыптастыру жне жер пайдалану тиімділігін арттыру.

«аза кріш шаруашылыы ЗИ» ЖШС-ні агротехнология блім жмысыны негізгі масаты – ауылшаруашылы даылдарыны айматы, ресурснемдегіш, экологиялы ауіпсіз жне экономикалы тиімді сіру технологиясын зірлеу. Топыраты минималды деу жне крішті жала егу дісі негізінде су-ресурс немдегіш технологиясын ндіріске енгізу масатымен зерттеу жмыстары жргізілуде. Сонымен атар аудандастырылан жне перспективті кріш сорттарын себу агротехникасы, кріш жне кріш ауыспалы егісі даылдарыны зиянкестері, аурулары жне арамшптерімен кешенді агротехникалы жне химиялы тсілдермен кресу шаралары тере зерттелуде. Жаа пестицидтер (Гулливер, Номини, Рейнбоу, Солито, Колосаль жне т.б.) тіркеу жне ндірістік сынатардан ткізіліп, ндіріске енгізілді [1]. Крішке конкурент бола алатын, суды аз ажет ететін ртараптандыру даылдарын сіру технологиясын зірлеу жмыстары жргізілді. Арал ірі жадайына бейім бидай, арпа, слы, ант ызылшасы, масары сорттары экологиялы сортсынатан тті. Кріш шаруашылыында минералды тыайтыштар олдануды агроэкологиялы жне морфофизиологиялы негізі, кріш ауыспалы егісі даылдарыны німділігін, топыра нарлыын арттыратын жне жоары сапалы дн мен жасыл мал азыын алуа ммкіндік беретін кздік рапс, кздік ара бидай, кздік бидай сияты аралы даылдарды сіру технологиясы зірленді. азастанны кріш ауыспалы егісінде тздылыа, рашылыа шыдамды жазды арпа сорттарын шыару масатында жасалатын селекциялы жмыстар блім зерттеулеріні негізгі саласы болып табылады. Зерттеулер нтижесінде «Сыр Аруы» жне Ікар атты сорттар шыарылды. Олар жоары тздылыа шыдамдылыымен, жылдам піскіштігімен, ауа рашылыына, кктемгі кеш аяздара тзімділігімен жне жоары німділігімен (32,0-32,2 ц/га) ерекшеленеді. Бл сорттар Мемлекеттік сортсына инспекциясына берілді. Блімде крішке, днді жне мал азыынды даылдара минералды тыайтыш беру, топыра нарлыын алпына келтіру жне Арал теізіні рап алан лтанын фитомелиорациялау технологияларын зірлеу жмыстары атарылан.

за жылы зерттеулер нтижесі бойынша 8 танапты жне ысаайналмалы 3-7 танапты кріш ауыспалы егісіні жаа лгілері зірленіп, ндіріске сынылды. Бл ауыспалы егістерді ру барысында топырата жеткілікті млшерде органикалы алдытар жинатау жне оны крішке тиімді пайдалану ылыми концепциясы саталан, яни ауыспалы егістегі кріш лесі 50%-дан аспауы тиіс

Ресурстарды орау технологиясында арпа – ылалдыты шыынына немді, кріштен кейін топыраты табии ылалдылыын пайдалануы, суаруды алыптасуына арамастан жоары нім беруі, арынды жерсіндіруді талап етпейтін, сонымен атар баса егіндік арпалара салыстыранда рашылыа траты даыл жне сорта жерлерге тзімділігімен бааланады.

Арпаны экологиялы жоспарында арпаны бааланбас маызы танапты фитосанитарасында атарлара олданылатын гербицидттерді олданылуын азайтып, арзандатылан экологиялы таза нім алады. Кез – келген даылдардан жоары жне траты нім алу шін ауыспалы егіс кезінде тек ана оны дрыс орналастыру керек. азіргі кезде ызылорда облысыны шаруашылытарында крішті 271 ауыспалы егістігі орналасан, оларды кпшілігі сегіз блімді. Негізінде оларды біреуіне днді даылдар (кздік бидай, жазды бидай немесе жазды арпа) енгізіледі, олар таза кйінде егіледі (пар танабы), немесе топыра жамылысыны сімдіктері сияты кп жылды шптер, кейде жоышаларегіледі. Даылдарды жаадан жасалынан слбансасында арпа сіруге сер ететін келесі факторлар есебімен екі танап егізілген.

- ыста суы жне арды аз болуына, облысты орталы жне солтстік зоналарында кздік бидайды нашар ыстауына байланысты оны сіруге шектеу ойылады;

- жазды бидайа (6 – танап, 1 – 3 слбанса) топыра жамылысы даылдарыны кп жылды шптері соны ішінде тйе жоышаны олданан жадайда бидайды толы пісіп жетілуіне дейін, кп жылды шптер кп сіп, негізгі даылды німділігі мен сапасын тмендетуге келеді.

- жазды арпа жазды бидайа салыстыранда 10 – 15 кн брын пісіп, арынды суімен кріштен кейінгі топыраты табии ылалдылыын тиімді пайдалануымен ерекшеленеді. Жазды арпаны жинап аланнан кейін жоыша мен тйе жоыша жеткілікті жасы сіп, нтижесінде кзге дейін толы бір шабынды алуа болады.

Арпаны агротехникалы ролі де ерекше зор. Арпа егісі дала фитосанитары ретінде арамшптерді жойылуына жадай туызады. Ол кпжылды шптерге бркеме даыл ретінде аса олайлы. Себебі арпа сімдігі су дуіріні алашы кезеінде жылдам сіп топыра бетіне клекі тсіріп тзданудан сатайды да, кпжылды шптерді жас скіндеріні жасы жетілуіне олайлы жадай тызады. су дуіріні ыса болуына байланысты арпа ерте жиналады, ал кпжылды шптерді кзге дейін таы бір рет орып алан со, бл жерлерге тиімді келетін тары егіп, екінші нім жинауа ммкіндік туады. Ол тза шыдамды боландытан бидайа араанда суды аз пайдаланады.

Сыр іріні басты даылы-кріш ндірісі азастандаы ауыл шаруашылыы саласыны азы-тлік ауіпсіздігі дегейіне жеткізілген. Елімізде крішті 80 пайыздан астамын ндіретін бізді облысымызда бл салада соы жылдары миллиондаан аржы салынуда.Быра Сырдария зені суыны азаюына байланысты кріш ндіруді арттыру ммкіндігі жылдан жыла шектелуде. Сырдария суыны алдаы уаытта кбеймейтінін ескерсек, ызылорда облысында егіншілік рылымына згерістер енгізу ажеттігі туандап отыр. Осыан сйкес суды аз талап ететін, экономикалы трыдан тиімді даылдарды ндіріске енгізіп, егіншілік саласын ртараптандыру керек. Бл жаынан аланда арпа баалы азыты, жемшптік даыл.

ызылорда облысында арпа егісі клемін лайтып, дн німін арттыруды негізгі себептері тмендегідей:

1. азіргі кезде облыста мал шаруашылыын оны ішінде жылы санын кбейткен жн. Себебі елді мекендерде жылы ет жне ымыз ндіруде те маызды. Жылы шаруашылыына арпа концентратты азы болып табылатындытан, оны дні жем ретінде сатуа тиімді.

2. Арал ірі трындарыны арасында ан азды ауруы кбейіп келеді. Мны себебі, жаз айларында болатын аптап ыстыта шайды кп ішеді. Осы ауруды алдын алу шін адамдар жазды аптап ыстыында арпа днінен дайындалан ашытпа ішсе, денсаулыа те пайдалы болар еді. Ани азыты арпа жармасы дайындалса, ол коммерциялы сраныма ие болуы ммкін. Біра арпа днінен деп жарма жасайтын ксіпорын жо. Осыан орай, ызылорда облысына арпа жармасы шет елдерден келінеді. Ал бл арпа жармасыны баасы ымбаттатады.

3. Кріштен кейін арпа бидайа араанда суды немдеп жмсайды кріш ауыспалы егісінде алы даыла оятын талабы жо, арпа егілген жерде арамшп аз болады.

ызылорда облысыны таяу жоспарында арпа егіс алаын кріш ауыспалы егіс жадайында топыра жамылысындаы кп жылды шптермен 10 – 15 мы га – а жеткізуге болады, ал экономикалы тиімділікпен 20-25 мы.тенге/га

Арпа- те ертеден егіліп келе жатан асты даылы. Египетте арпа бізді эрамыздан 4-5 мы жылдар брын Грек географы Старобонны ебектерінен белгілі. Вавилон териториясында арпа 3100 жыл бізді эремыздан брын егілген. Ассирияны ескерткіштерінде арпа туралы 2200 жылы бізді эрамыздан брын айтылан [2] . Бізді эрамыздан 2000 жыл Индияда арпа туралы млімет бар екені белгілі болан.Шыыс Азия мен ытайда арпа ертеден егілетін мдени даыл екені белгілі.Ол сірілетін бес даылды біреуі болып есептеледі (3). лемдік сімдік шаруашылыында арпа е маызды орын алады. Арпаны егіс клемі 1993-1995жж. 71,6 млн.га немесе 10,4 % жыл сайын баса асты даылдарымен салыстыранда. нім тсімі осы жылдары 158 млн. т,, ал лемдік орташа нім 1995 жылы -21,4 ц/га болды [4].Е жоары арпа німі Белгияда (68,1ц/га), Данияда (54,54ц/га), Францияда (59,9 ц/га), Германияда (58,9 ц/га), Англияда (57,6 ц/га), ал азастанда тек ана 8,2 ц/га, Россияда -16,6 ц/га нім алынады (5). Арпаны е кп егетін Украйна (асты даылдарыны 42 %), Белорусияда (48,5 %), Германияда (33%), Россияда 29 %), азастанда (29 %), Турцияда (25 %), Канадада (22 %), Егістік клемі жнінен арпа Россияда бірінші орында-16 млн.га. азахстанда кп себеді- 6 млн.га, Украинада-5 млн.га, Испанияда-3,6 млн.га, Турцияда-3,4 млн.га.

Арпа те ертеден келе жатан ауыл шаруашылыы даылдарыны бірі. Ол тіпті бидаймен бірге тас асырдан белгілі. Мысырда арпа б..д. 5 мы жылдан ріректе сірілген. Орта Азия республикалары территориясындаы суармалы егіншілікте шамамен б. Э. Д. 4-5 мы жылдар брын сірілген. Казір ол жершарыны барлы блігінде егіледі [6]. Орта Азия республикалары жне Кавказ аймаыны ішінде арпа днін негізгі ндіретін азастан болып табылады. Бл даыл аймата таралуы жне пайдалануы жнінен жан-жаты пайдалы даыл атарына жатады. Арпа німін ктеруде негізгі факторлара егіншілік мдениетін ктеру жне німділігі жоары сорт егу азіргі кезде е жоары маызы бар шара деп айтуа болады. сіресе крделі экологиялы жадайдаы асты ндіруші азастан айматарында те маызды шешуші, жергілкті селекция сортын егу болып табылады.

азастанда асты даылдары ндірісін шектеуші даылдара жататын: ылал тапшылыы, экстремалды температура жадайы, рашылы жне ысты жел, суыты айталануы, топыраты жыртылатын абатыны тздылыы. Бл проблеманы шешуі шыарылан сорттарды экстремалды жадайа тзімділігі, нтижесінде жоары жне німділігі траты ртрлі экономикалы жадайа тзімді сорт шыару. Сондытан е маызды міндетке німділігі жоары, технологиялы сапалы айта деу кезінде ойылатын талаптара сай сорт шыару ажеттілігі туындауда.

азастанда арпа селекциясымен 6 ылыми зерттеу мекемелері айналысады. Нтижесінде 26 арпа сорты шыарылып аудандастырылан, азір азастанны ртрлі айматарында сіріледі. Соны шінде Арна сорты азастанны 7 облысында аудандастырылып 400 мы гектардан аса жерде сіріледі [3]. азастан Республикасында пайдалануа сынылан ауылшаруашылы даылдарыны сорттары, оны ішінде арпа ндірістік жадайда зіні німділігін крсете алмайды, ол Республикада асты ндірісіні тратылыына атты сер етуде.

Оны себебі сіру кезінде сынылан технологияларды сатамау: егер алдында топыра деуді нашар болуы, себілетін материалды дрыс іріктемеу; себу мерзімін жіберіп алу; сімдікті вегетация кезінде ктіп баптау (тыайтыш енгізу, арам шптерге арсы гербицид жне аурулара жне зиянкестерге арсы пестицидтер олдану) жне климатты лемдік жылынуы з ретінде кері серін тигізуде.

сімдік шаруашылыын ртараптандыру бадарламасы аясында ызылорда облысыны жадайында су тапшылыы жне топыраты жыртылу абатында тздану, тза тзімді асты даылдарын сіру айматаы ауылшаруашылыы ндірісіні тратануына негізгі баыт болып отыр.

ызылорда облысында арпа даылы брын егілмеген. Біра арпаны егіс клемін арттыру ажеттілігі кріш ауыспалы егістігінде келесі факторлара байланысты.[4]

1. азіргі кезде облыс аймаында мал шаруашылыын дамыту жмыстары жасалуда. Арпа мал шаруашылыында концентратты нарлы асты, бл даыл дні те жоары сраныса ие болары сзсіз.

2. Арал іріні экологиялы олайсыз жадайы осы жердегі трындарды ан аздыы ауруын кбейтуде. сіресе соы жылдары жаз айы те ысты (45-50C) кезеде шайа араанда ашытпа пайдалы. Арпа днінен халыты рецептімен ашытпа дайындалса ол да сраныса ие болады.

3. Сыра ндірісі арпа днінен дайындалады. Ал ызылорда облысына сыра Шымкент, Алматы жне Россиядан келінетіндіктен тасымалдау кезінде оны сапасы тмендейді. Сондытан сыра ндіретін завод салу ажет секілді.

4. Арпа бидайа араанда суды немдеп пайдаланады, ыса вегетация кезінде жоары нім алыптастыра алады, келесі жылы егістікке арамшп орын азайтады.

Жазды арпа азастанны Батыс азастан, Амола жне останай облыстарында кбінесе малазыты масатта егіледі. Вегетациялы кезені ысалыынан, ол баса даылдара араанда топыраты ылал орын жасы пайдаланады жне жазды аызаына дейін пісіп лгіреді. Жазды арпаны ерте пісуіні арасында асты даылдарыны жаздаы жинау кезеі зарып, арбалас уаыт азаяды.

Арпаны ( Horbeum ) туысына жататын 40 тарта трі бар. азастанда арпаны екі екпелі трі сіріледі. Кп атарлы арпа жне екі атарлы арпа.

Жазды арпаны елімізде негізінен малазыты масатта егеді. Оны 30 аса аудандастырылан сорттары бар: Гранал, Кедр жне Оренбургский кормовой жне т.б [6]. Ж.І. ожабаевты [7] зерттеуінде азастанны отстік шыысында ылал –мен ртрлі дрежеде амтамасыз етілген тдімі жерлердегі арпаны рашылыа тзімділігі сірілетін сорттарды морфологиялы жне анатомиялы рылымымен атар, сімдікті тіршілік барысында жретін физиологиялы рдістер мен егістікте олданылатын агротехникалы тсілдерге байланысты згеріп отырады.

Арпаны бидайа араанда даыла оятын талабы біршама тмен, сондытан ол кбінесе ауыспалы егістерде соы даыл ретінде орналастырылады [8].

Орал ірінде .С.Ожанов [9] ара оыр топыраты ра далалы аймата аудандастырылан Донецкий 8, Целинный 30 жне перспективті арабалы 150 сорттарыны агротехникалы тсілдерін зерттей келіп,арпа дніні сапалы рі жоары німіне ол жеткізу шін минеральды тыайтыштарды N ₃₀ Р ₃₀ аясында олайлы жылдары гектарына 2,5 млн., ал ылалы аз уашылы жадайларда 2,0 млн. дн себу жеткілікті деп есептейді.

М.С. Досжановты [10] мліметінде 2006-6007 жылдар аралыында Солтстік Арал ірі шлейтті аймаында орналасан Н.И. Вавилов атындаы Арал ірі тжірибе станциясында арпаны (Hordeum L.) 200 лгісіне зерттеу жмыстары жргізілді. Жоары німділік крсеткіші ерте пісетін жне орташа пісетін лгілерде алыптасты. Зерттелген жылдары тлімі жерде Тркменстан (к- 10889), Туркия (к- 7756), Монголия (к.к.-21738, 7643 ), ытай (л-3476), Ресей (л(30244), азастан (л.л. -11682, 12834), Ауанстан (к-20704) лгілері жоары німділік крсетті. Аталан лгілер бір шаршы метрден орташа 75,8-96,8 г. аралыында тым беріп, баылау сортынан 4-32 пайыза жоары бролды. Баылау сортыны німділік крсеткіші-72,8 грамм бір шаршы метрде рады.

Л.А. Тохетова мен К. Шермаамбетовты [11] мліметтерінде Арал ірінде арпа сорттарыны су дуірін анытау барысында тршелерді ш тобы ерекшеленді: те ерте пісетін (60-65 кнде), ерте пісетін (71-79 кнде) жне орташа пісетін (80-82 кнде). Бізді жадайда те ерте жне ерте пісетін арпа сорттары тиімді болып саналады. Олара 164/99-6, 99/99-1, 99/99-8, 164/99-4. 2/84-12 тршелері жатады.

Кріш ауыспалы егісінде ртараптандыру даылдарын арпа, рапс жне ытай бршаты жала егіп сіру технологиясы жасалуда, нтижесінде даылдарды жала егіп сіргенде анааттандырарлы нім алуа болатынын, жне аталан технологиялар бойынша суаруа жмсалатын су 40-50%-а кем жмсалатынын, ал тымды арпада-80 кг/га, ытайбршата-40 кг/га, рапста-2 есеге дейін немделетінін крсеткен[12].

Арпа кптеген саыраула, бактериялы жне вирусты аурулармен ауырады. Кп тараан жне оны німін тмендететін аурулара тамыр шірік, сонымен атар аракйе аурулары жатады. Ж.Т. Жиенбаевты [13] мліметінше тозады ара кйе арпа егілетін шаруашылыты брінде кездеседі. Бл аурумен арпаны барлы сорттары жне трі заымдалады. азастанда арпаны тозады ара кйесі барлы облыс шаруашылытарында жыл сайын кездеседі. Республикада 1966 жылы тексерілген 624,3 мы гектар егісті 6,9 -49,6 пайызы, 1967 жылы 934,4 мы гектар арпа егісіні 5,1 -45,7 пайызы, 1968 жылы 702,4 мы гектар арпа егісіні 5,1 – 45,7 пайызы тозады аракйемен заымдаланы белгілі болды. Арпаны заымдайтын трт 4 тріні ішінен сабаты жне сары тат ауруларымен кп заымдалады.

Батыс Европада соы жылдары осы даылда ке тараан вирусты аурулар – жапыраты сары орты ауруы оны німін 40 -50 пайыздай жне оданда кп заымдайды. ойшыбаев [14]. С. Р. Шварцманны [15] мліметінше мдени арпада екі трлі аракйе саыраулаын U. Hordei (Pers) U. Nuda. Украинаны Харков облысында 1960 жылдарды бас кезінде В.Н. Понировскийді аракйені шінші трін тапты, оан - жалан тозады аракйе жататыны жазылды.

Н.Н. Альмуратов [16] арпаны жалан тозады ара кйе ауруын 1960 жылдары Целиноград, Солтстік азастан жне Алматы облыстарыны жекелеген шаруашылытарында, сонымен атар Ккшетау, Торай, останай жне Жамбыл облыстарында кездестірген.

1967- 1968 жылдары отстік Оралда, Батыс Сібірде жне Солтстік азастанда ара –тозады аракйе оран облысында 59,2 пайыз клемінде, останай облысында -34,1 пайыз, Солтстік азастанда 45,6 арпа егістігінде кездесті. Жеке танапта оны масаты заымдауы 15- 20 пайыз болды. 1976-01978 жылдары Омбы облысында атты- тозады аракйе 66,2 пайыз болса тозады ара кйе 12,1, ал оларды аралас кездесуі – 21,7 пайызды крсетті.

1981 -1985 жылдары Солтстік азастанны орманды – далалы жне двлвлы аймаында арпаны тозады жне жалан –тозады ара кйесіні заымдауы 3-4 пайыздан аспады. азастанда жне сонымен шектес ТМД елдерінде арпа даылында 4 трлі тат ауруы бар екені тіркелді: олара ергежейлі, саба, сары жне оыр тат трлері жатады. Олар бір- бірінен ауру белгілері жне ауру оздырыштарыны биологиялы ерекшеліктері арылы ажыратылады.

В.П. Пересыпкинні [17] мліметінше арпада ергежейлі тат Украинада, Белоруссияда, Балты республикаларында, Солтстік азастанда, сонмен атар Батыс жне Шыыс Сібірде таралан. Алтай ірінде жне Сібірді баса аудандарында оыр тат ауруы тіркеліп, оны пайда болу белгісі ретсіз орналасан сары, сарыш оыр урединия трінде болатыны белгілі болды. Ауру оздырыш – Puccinia hordeum Jav. М. ойшыбаевты [2] зерттеуінше азастанда арпаны ергежейлі жне оыр тат аурулары те сирек кездескен.

Алматы облысында арпа 2 трлі маманданан ауру трімен заымдалады. Олара Puccinia gramins f. Sp. Secales жне f.sp. tritici. Біріншісі Алматы облысында жабайы арпада кездескен, кейде слыада ауысаны аныталан.

азастанны Солтстік блігі жне орманды – дала аймаында арпаны саба татыны негізгі таралуы байалды. останай облысында, арпаны саба татыны пайда болу кезеі масатану, ол осы кезеде лсіз заымдайды.

В.П. Турапинні [18] мліметі бойынша арпаны саба татыны пайда болуы арпа дніні сттену кезеінде німні жойылуы -8,6 пайыз, ал днні алашы алыптасы кезінде -12,2 пайыз, егер сімдікті ерте заымдайтын болса – 20,3 пайыза дейін нім тмендейтінін анытаан. азастанда сары тат ауруы Алматы облысы Іле ауданында жабайы арпада кездесті.

Арпа гельминтоспориозды жне фузариозды тамыр шірік ауруына тзімсіз. Тамыр шірік ауруы арпада кздік жне жазды бидайа араанда дамиды. Л.Д. Казенас [19] азастанда арпа ауруына тозады жне тасты аракйені жатызады. Автор сонымен атар бактериалы жола, а нта, астауыш, сары жне ергежейлі тат ауруларын анытаан. сіресе олар Алматы, Жамбыл, Отстік азастан жне араанда облыстарында таралан.

А.П. Науанованы [20] мліметінше солтстік азастанда арпа тымында альтернариоз, гельминтоспориоз жне фузариоз инфекциясы бар, оны аз-кп болуы ауыспалы егістегі орны мен алы даыла байланыстылыын айтады.Сонымен атар арпа егістігінде тамыр шірік ауруына тзімсіз келеді. Арпа егістігінде тамыр шірікті таралуы 26,3 пайыздан 44,2 пайыз болса ,ал ауруды дамуы -15,0-26,8 % болды.

Арал ірінде кріш ауыспалы егісінде тзды топыраа сірілген арпа даылы фузариозды тамыр шірік пен жне тасты жне тозады аракйемен ауыран. Ауруларды бірінші рет Ж.білдаева [21]анытаан.

Арпаны халышаруашылыындаы маызы.Арпа –маызды днді даыл, одан жарма жасалады, ал ны нан пісіргенде пайдаланылады. Арпа днінен солод экстракты жасалады. Бл кстракт фармокология нерксібінде, нан пісіргенде,спирт, тоыма жне кондитер нерксібінде олданылады. Арпадан сыра айнатуда е жасы шикізат болып табылады. Бір кезде сыра айнататын нерксіп шін крахмалы кп жне белогі аз арпа жарайды деген пікір айтылып жрді. Енді мына жай аныталып отыр-сыраны жасы болуына белокты млшері емес, сапасы сер етеді. Сыра айнатуа е олайлысы-белогіні рамында ккірті бар арпа. Мндай белок кп болса арпа толы піскенде белокты жалпы млшеріне арамастан солод экстракты мол алынады. Ал белокты аз болуы сыраны кпіршіктігіне жне дміне теріс серін тигізеді.

Арпаны сыралы сорттарыны дн німі сыра ндірісінде шикізат ретінде олданылады, ал азыты жне жемшптік сорттары днінен жарма, басада таамды заттар алынады. Сонымен атар арпа дні мал шаруашылыында (сіресе жылы малы шін) те баалы концентратты жем. Яни арпа даылыны дні, сабаны, топаны жемшптік масатта пайдаланылады. Сондытан днді даылдар сабаныны химиялы рамын білу керек (1-кесте).

 

1-кесте. Днді даылдарды сабаны ра затыны жемшптік баалылыы (А.Р.Стейнфорт,1983)

 

Крсеткіштер	Жазды арпа	слы	Жазды бидай	Кздік бидай
Протеин, %	3,8	3,4	3,4	2,4
Шикі жасуны, %	39,4	39,4	41,7	42,6
Экстративсіз заттар, %	49,3	49,3	46,3	47,3
Жалпы кл, %	5,3	5,7	7,1	6,2
Жалпы энергия, кДж/кг	18,0	18,0	17,6	17,7
Сіімділігі, %

 

Сабандаы энергия млшеріне араанда баса даылдар сабанынан арпа сабаныны айырмашылыы жо, біра сіімділігі жоары, ал шткі протейн млшері шамалы арты. Арпа – маызды азы – тліктік, техникалы жне малазыты даыл.Дніні рамында 13,4 % ауыз, 2-май, 54-крахмал, 9-пентазондар, 5,7 –жасны жне 3 % шамасында кл бар. Арпа днінен н, жарма, кофе сыра дайындайды. Наныны сапасы бидайдікінен нашарлау боланымен, асазаны ауыратындара диеталы таам. Арпаны днінде ауыз кп боландытан, й жануарлары мен стары шін баалы концентратталан жем.

Тжірибе жасау жадайы, материалы жне зерттеу дістері

2.1 ызылорда облысыны топыра - климат жадайы

ызылорда облысы Сырдария зеніні тменгі аысыны бойында, Азия шліні белдеуінде орналасан. Облысты батысында Арал теізі бар. Оны солтстік жне шыыс блігі жиегіндегі аралдармен оса облыс рамына енеді. Облыс териториясыны стімен отстік-шыыстан солтстік батыса арай Сырдария зені теді, бл лкендігі жаынан Орта Азиядаы екінші зен. Суармалы егіншілік –облысты ауыл шаруашылы ндірісіні негізгі саласы. Ол негізінен днді даылдардан трады, соны ішінде жетекші даыл- кріш.

Географиялы орналасуы азастанны отстігінде 1938 жылы рылан ызылорда облысы Сырдария зеніні тменгі аысында оны екі жаынан ала орналасан. Жер клемі жаынан республикадаы ірі облыстарды бірі. ызылорда облысыны байтаы 228,1 мы шаршы шаырым.Мнда республикадаы халыты 3,9 пайызы трады.

ызылорда облысы шыысы мен отстігінде збек республикасымен шектеледі, яни Азиялы шл даланы белдеуіне орналасан.Батысында-Арал теізі. Оны солтстік жне шыыс блігі аралдарымен оса 28,5 шаршы шаырым болатын аумаы ызылорда облысыны рамына енеді. Бл облыс байтаыны барлы клеміні 11,8 пайызы. Отстігіне - ызылм шліні солтстік блігі, солтстігінде - Арал теізіні жиегіндегі арам, Арысм жэне Орталы азастанны шет аймаына кіретін шлейтті стірті. Облыс тран ойпатыны жазытау келген ке байта алабын алып жатыр. Оны басым Сырдария, Сарысу жне Шу зендеріні ертедегі атырау жазыы болып табылады.

Климаты Сырдария бассейніні климатты жадайын сипаттайтын деби мліметтер баршылы боланымен, оларды кпшілігі ызылорда облысыны бкіл байтаындаы климат жадайыны ерекшеліктеріне сопай, шектес жатан аумаы ке лкен жерлерді климатын жалпы трыдан талдайды.

ызылорда облысыны жерін ср топыраты белдікті солтстік жаына жне оыр топыраты шлейт дала аймаына жатызады.

ызылорда облысыны климаты еуроазиялы рлыкты ішкі отстік жаында атмосфералы ауаны жылжу ерекшеліктеріні ыпалымен алыптасады. Климаты шыл континентті жазы ысты, ра, ысы тым суы, ар те аз тседі. Ауаны орташа жылды температурасы +7 -11°.Ауа температурасыны жылды ауытуы (е жылы жне суы айларды орташа температурасыны арасы)-34 -тан-11 дейін. Облыс территориясыны отстік жаы ашы боландытан Сібірден жылжыан салын ауа массасы еш кедергісіз келіп трады. ысты ыса болса да суы болатыны содан. ыс айларында кейде е тменгі абсалюттік тербелуі, яни жоары жне е тменгі температураны айырмасы +85 -90 ° С.

Жылды жылы (ауаны тэуліктік орта температурасы 0° -тан жоары болатын кнні саны -235 -275) кезеі 14-18 наурыздан басталып, арашаны 11-16-ында бітеді. Е суы ай атар, е жылы ай шілде. Сондытан егінді пісіріп жиналу суы рмайтын кезе 160-205 кнге созылады. Облысты климатына тн ерекшелігі - рашылы. Жауын-шашын те аз. Жазда жауан жауынны топыраа жне сімдікке пайдасы жо. ыста жауан ар жабындысы мардымсыз жне траты емес.

Облыс территориясында солтстік - шыыстан атты жел соып трады. Желді жылды орта жылдамдыы 3,1 ден 6,0 метр/сек. Дауылдатып, топыра суырып соатын атты жел Арал теізіні тірегінде жиі болады. ыс айларында соан желден топыраты беті шытынап жарылады. Жазда да алай-тлей жел соады, облыс жері шадатып жатады.

Облыс байтаыны басым дені мды жэне сазды келетін шл жне шлейт жазы боланымен оны агроклиматты жадайы біркелкі емес. Вегетация кезіндегі жылу мен ылалды крсеткіштеріне орай, облысты территориясы бірнеше агроклиматты аудандара блінеді. Жалпы облыс территориясында вегетация кезінде +10 -тан жоары болатын температураны жинаы 3400-4300 аралыында болады.

Сонымен атар топыра жадайына байланысты таы екі аудана блінеді, барлыы 4 агроклиматты аудан.

1. те кра ысты агроклиматты аудана кіретін кімшілік аудандар мен оларды бліктері: Арал, азалы (орталы блігін оспаанда),армашы ауданыны солтстігі, Терезек (орталы жне отстік блігін оспаанда) жэне отстік блігін оспаанда, Сырдария ауданыны солтстігі, Шиелі, Жааоран ауданыны орталы блігі, аталмыш ауданда температураны жинаы 3400-4000°.Ауаны температурасы +10 -тан жоары болатын кезе 175-195 кн. Суы болмайтын мезгіл суірді бірінші онкндігіні фіында жэне шінші онкндікте басталып, 160-205 кнге созылады. Шілде айында орта температура +25-27 °. атар айында 09-13 .Жылына жауатын жауын-шашынны млшері -115-130мм. ар желтосанны екінші онкндінде жауады, алыдыы 10-25см. Даылды андай трін егуге де ауа райы олайлы.

2. Сырдария іріндегі агроклиматты аудан - негізгі егіншілік айма. Ол негізінен Сырдария зеніні бойына орналасан. Бл Арал кімшілік ауданыны шаын ана отстік батыс блігін жэне азалы, армашы, Жалааш, Терезек, Сырдария, Шиелі, Жааоран кімшілік аудандарыны орталы блігін амтиды.

Ауаны +10 ° -тан жоары температурасыны жинаы 3600-4200°, ал мезгілді затыы 190-200 кн. Жазы ысты, за, шілдеде орта тмпература -6,5-11° . Жауын -шашын аз жылына -35-75мм. Желтосанны екінші шінші онкндігінде алыдыы 10-15 см ар жауады, ол 1,5-2,5 ай бойы жатады. Бл ауданда жылу сйгіш даылдарды кбі егіледі (кріш, жеміс- жидек, жзім, ккніс, баша).

3. те ра, рі ысты агроклиматты аудан. азалы, армашы, Жалааш, Терезек, Сырдария, Шиелі, Жааоран кімшілік ауданыны отстік жаын алып жатыр. Ауаны температурасы +10° -тан жоары болатын жылу жинаы -4000-4300 С. Осы кезені затыы 195-205 кн. Суы болмайтын мезгіл суірді бірінші жартысында кіреді, оны затыы -180-190 кн. Кзде азанны бірінші жартысында егінді суы рады.Жазы те ысты. Шілдеде орта температура +27-28 С. Жаз айларында Иран жатан ота-текте те ысты ауа массасы келіп трады, ондайда ауаны температурасы +45° -а дейін ктеріледі. Ондай ысты егінге те зиян-а даыл ауып кетеді, ыстыты ккніс-баша да ктере алмай, суі нашарлайды. Жауын те аз, анда-санда жауады, жылды нормасы -35-60мм. ыста ар жо, жауса да тез еріп кетеді. Су болмаан со егін егілмейді. Бл аудана кіретін жерлер малды жайылымы ретінде пайдаланылады.(2-кесте)

2-кесте. ызылорда облысы климатты сипаттамалары

 

Реті	Крсеткіштер	лшем бірлігі	Метеорологиялы станция
	Жылды жауын - шашын	мм	90-130
	Орташа жылды температура	Градус	9,0
	атар айыны орташа температурасы	Градус	-9,8
	Шілде айыны орташа температурасы	Градус	+25,9
	+10 градустан жылы температураны жиыны	Градус	3700-4100
	Ауаны аязсыз кндер	кн	170-200
7.	Ауаны аязсыз кндер	кн	160-200
	Топыраты аязсыз кндері	кн	160-200
8.	Траты ар тсетін уаыт	ай	10.12-25.12
9.	арлы уаыт затыы	кн	50-65

сімдігі ызылорда облысы территориясыны топыра-климат жадайы негізінен екі трлі. - Сырдария ескі атыраулы жазыы жне оны айнала оршап жатан шл жне шлейтті дала. Облысты жалпы жер колмен есептегенде Сырдария атырауыны лесіне небрі он пайыз тиеді. Шл жне шлейт дала 86 пайызын алып жатыр, ол аландары шаруашылы шін плендей маызы жо жерлер. Мысалы: сулар, тауды жалааш бктері.

Осы айматарды табиатына бейімделген сімдіктер ауымдастыы алыптасан. Жалпы облыс территориясыны сімдіктерін лкен трт топа бледі: - сазда жазытарды сімдіктері, мды жазытарды сімдіктері, тау етегіндегі жазытарды жне Сырдария атырауыны сімдіктері.

Территория жаынан сазда шол дала облысты солтстігінде, мды жазытар- отстігінде, ал ортасында ескі жне жаа атырау жатыр.

- Сазда шл даланы фитоценозы солтстік Арал ірі мен ескі атыраудан солтстік жаында штік бор, ыратында жне жаа атырау жазыында кездесетін алды тбелер де тараан. Сазды жерлерде ртрлі эфемерлер мен итсигеи жне изен аралас жусан седі. Бл шптерді мал жейтін німі орта есеппен гектарына 4-4,6 центнерден. Мндай жайылыма малды жыл бойы жоюа болады, сіресе кктемде жне кзде жаю тиімді. Тбе бктерінде фитоценозды ср жусан мен бйыр ?>