Арал ірінде аудандастырылан сорттар
Асем. Автор – Б.С.Сариев, биология ылымдары докторы, профессор. Каз егіншілік ЗИ – Мемлекеттік реестрге енген. Сорт жеке срыптау арылы ( К – 26180 Х.Харков – 73 ) буданы жне сорты арылы шыарылан. Нутанс - ртрлілігіне жатады. Тза тзімділігімен ерекшеленеді, кріш ауыспалы егістігінде егуге сынылады. Вегетациялы кезеі 76-82 тулік. Жатып алуа тзімді. ара кйе ауруларыны трінен лсіз заымдалуы 12 %. Суармалы жадайда німділігі – 50,4 ц/га.
Суле.Авторлары : Б.С.Сариев, М.С.дайбергенов. аза Егіншілік ЗИ.
Сорт жеке срыптау арылы буданы жне К – 26180* Харков 73 сорты арылы шыарылан. ртрлілігі – нутанс, вегетациялы кезені затыы 65 – 75 кн. рашылыа жне ерте – кктемдегі суыа тзімді. 1000 днні салмаы – 39,1 г, белогі – 14,06 %. ндіріс жадайында німі 50,0 ц/га 1991 жылдан ызылорда облысында пайдалануа рсат етілген.
Арна. Авторы : Б.С.Сариев. Каз ЕЗИ. Сорт жеке срыптау арылы будан популяциясы К26180 жне Харков – 73 сорттары арылы шыарылан. ртрлі – нутанс, орташа ерте, вегетациялы кезе затыы 71-77 кн. Тозады жне атты ара кйе ауруларына абылдауы лсіз. 1000 днні салмаы – 50,0 г., белок рамы -- 12%. 1997 жылы пайдалануа жіберілген.
Жлдыз. Авторлары: Б.С.Сариев, М.С. дайбергенов. Каз ЕЗИ. Сорт жеке срыптау нтижесінде МУ-25 Х жне К – 20474 сорттары арылы алынан. ртрлілік – нутанс, вегетациялы кезені затыы 70-77 кн. уашылыа жне ерте-кктемгі суыа тзімді. 1000 днні салмаы – 51,47 г ., белок рамы – 13,07 %.Тозады жне тасты ара кйеге абылдауы лсіз. ндірістік жадайда 40,7 ц/га. ызылорда облысында пайдалануа 1993 ж жіберілген.
Сыр Аруы. Авторлары: Тохетова Л.А Сыр аруы сорты мал азыты баытта сіріледі (var. Hordeum distrihum ). ртрлілік – нутанс, вегетациялы кезені затыы 75 кннен аспайды. Ол стандарт шін алынан сем сортынан 5-10 кн брын піседі. Тзды топыраа тзімділігімен ерекшеленеді, атмосфералы суыа тзімді. Кктемгі кеш болатын суытара тзімді. німділігі 35,0 -35,5 ц/га, стандарттан орташа 9,02 ц/га жоары. Сорт кріш ауыспалы егісіні тзды топыраында сірілетін кп жылды шптерге жабынды даыл есебінде сынылады.
ЗЕРТТЕУ НТИЖЕЛЕРІ
Азастанны Арал ірінде кріш жйесіні тзды топыра жадайында жазды арпаны сіруді биологиялы ерекшелігі.
Арпа сімдігі су кезеінде келесі фазалардан: себу – кктеу; кктеу – тптену; тптену – сабатану; сабатану – масатану; масатану – толы пісу ( сттену жне амырлану ).
Днні сіп нуі. Днні нуі шін ра дн массасыны (салмаыны) 48-70% млшеріндей суды ажет етеді.олайлы жадай боланда днні нуі 2-5 кнде теді. Осы кезеде оршаан ортаны олайсыз агроэкологиялы факторларына –ылалды жетіспеушілігіне, тменгі температураа, ылалды те кп млшерде болуына, топыраты тыыздалуына сезімтал. Днні ніп суіне олайлы жадай туызу маызды агротехникалы шаралар.
Арпаны суі 1-2 Сº-та басталатындытан, оны ерте кктемде себеді. Біра кктеу кезеі заа созылып кгі топыра бетіне за уаыт шыпай, оларды кейбір блігі ауруларды заымдауымен ліп алады. Жоары температурада кктеуі жоарылайды, оптималды температураа 18-25 Сº жатады. Себу мен кктеу кезеіні затыы орташа кезеде 8-11 кндей.
скінні тебендеп шыуы. Тым себілген кезден дн тебендеп толы шыана дейін уаыт агротехника шараларына, топыраты температурасына жне ылалына тікелей байланысты. Тымды тереге сііру жне топыра бетіні абыршатанып атып алуы зиянды сер етеді, йткені топырата ттегі аз болады да скін лсіз болып сіп, атып алан топыра бетін тесіп шыа алмайды.
Дн се бастаан кезде алдымен ры тамырлар, сосын сыртынан колеоптилемен оршалан алашы жапыра седі. Колеоптиле жер бетіне тебендеп шыан кезде жиырылан алашы жапыра колеоптилені жарып, сырта шыып жазылады. Себілген днні жиі рі біркелкі ніп шыуына тымны сапасы, топырата ылал жне оректік заттарды жеткілікті болуына зор сер етеді. Жасы толысан біркелкі тымны ну энергиясы жоары болады жне де біркелкі жиі болып шыады.
Тптену фазасыны басталуы – негізгі сабатаы шінші – тртінші жапыра жне сімдікті сабатану фазасыны басталуы мен аяталады. Тптену фазасыны крсеткіші ызылорда облысы жадайында 1,3-1,8 , ол себу мерзімі мен сортына байланысты. Кктеу мен тптенуді затыы 6-10 кндей.
Арпаны сорттарыны тптену темпі ртрлі. Жазды арпа трлері ішінде екі атарлы трлері кштірек тртенеді. Тптеніп, жанама сабатарыны пайда болуы кейбір жадайда пайдалы емес. Мысалы уашылы аймата скен арпаны кп тптенуі серінен ылалды жне оректік заттарды пайдасыз шыындайды, йткені жанама сабатар арасында масаы жо сабатар болуы ммкін. Нтижесінде бас масаты сіп дамуы нашарлап, німділігі тмендейді. Ал суармалы егіншілік жадайында арпаны кп тптенуі жне жанама сабатарыны бас сабатан алыспай, синхронды суі нтижесінде дн німі крт артады.
Тптену кезеінде (тым сіп шыан кезден 8-12 кн кейін) алашы маса алыптаса бастайды. Арпаны депкі сіп даму кезеінде топырата оректік заттар мен ылал аз болса дн німі крт тмендейді. Тптену кезеінен сабатану фазасына дейін оректік заттарды арпа интенцивті сііреді.
Кктеп шыан кезден тптену кезеі аралыында арпаны тамыр жйесі сіп алыптасады. Алашы ры тамырлар тптену кезеінде 50-60 см тередікке дейін сіп жетіледі, кейінгі буын тамырлары рбір жанама сабатар тбінен пайда болып алыптасады. Дегенмен, арпаны негізгі тамыр жйесі топыраты айдау абатында (5-30см) орналасады.
Тменгі буын аралыты зартуы, тптенуді буыны, сабатану фазасы келіп масаты негізі алыптаса бастайды. Сабатану кезеінде маса бршіктері, гл, маса абышалары пайда болады. Осы кезеде сімдік ылалды, оректі жарыты жне жоары температураны ажет етеді. Тптену – сабатану фазасыны затыы 22-24 кн.
Сабатану фазасы тым толы шыаннан кейін 3-4 аптада басталады. Бас сабаты тбінде кішкентай тмпешік-алашы тптену буыны пайда болады. Осы кезеде маса жне ондаы глдер мен глшелер алыптасады. Осы кезеде топырата ылал мен коректік заттарды аз, жеткіліксіз болуы глшелерді рпасыз болуын туындатып, масатаы дн санын азайтады.
Сабатану фазасыны аяталуымен негізгі аргоногенез процессіне, сімдік масатану фазасына кшеді, осы кезеде сімдікті арынды су кезеі басталады. Глдену фазасы кезінде сімдік шінсумен амтамасыз етуді иын кезеі болып табылады. Температураны крт згеруі сімдікке дн байламауа себепші болады.Сабатану – масатану кезеіні затыы бізді жадайда 14 – 20 кндей,сорт лгілеріні экология – географиялы жадайына байланысты.
Масатану. Соы жапыра ынабы ішінен масаты шыуы-бл масатану кезеі. Осы кезені басында арпаны генеративті мшелері-аналы, аналы аузы, тозаап жне ондаы тозадар толы алыптасады.
Арал ірінде жазда жары уаытыны за (14-16 саат) болуына сйкес арпа тезірек бас алады. Ауа температурасыны ысты болуы масатану кезеін жылдамдататын фактор. Масаты алыптасуы барысында агроэкологиялы факторлар ды олайлы болуы- масаты зындыына, глдер санына жне дн німділігіне сері зор.
Глдену жне рытануы. Арпа даылы негізінен здігінен тозаданатын сімдік,сирек жадайда арама-арсы тозаданады. Арпаны глденуі кпшілік жадайда масатану фазасыны бастапы кезеімен сйкес келеді, сирек жадайда маса шыаннан 1-3 кннен кейін глденеді. Ысты, уашылы жылдары арпаны глденуі жапыра ынабы ішінде теді.
Глдену ортаы глдерден басталып, масата жоары жне тмен арай бір мезгілде тарайды. Глдену жне рытану таертегі уаытта интенсивті жреді. рытануды барлы процесі 6-8 саата созылады. Гулдену фазасынан кейін вегетативті мшелеріні суі тотайды, осы кезеде тамыр жйесіні суі де тотайды.
Днні толысып пісуі. ш кезенен трады: сттену, амырлану жне толы пісу.
Глдену кезеінен 10-15 кннен со сттену фазасы басталады жне ол кезе 10-12 кнге созылады. Осы фазаны соында дн зіні е лкен млшеріне жетеді, ылалдылыы 40-60 % болады. Арпа сімдігі жне дн – осы кезде жасыл тсті, жне де тменгі жапыратары леді, ал басаларында-сары жола, датар пайда болады. Сттену фазасында днді ысса ст трізді а сйы шыады. Мнан рі дн біртіндеп кебе бастайды., клемі шамалы кішірееді. амырлану фазасыны басында днні ылалдылыы 2 есе азаяды. Сосын, арпа сімдігі біртіндеп сараяды, ал жасылдау ре, тсі сабаты жоары 2-3 буындарында ана саталады. амырлану фазасыны соында дн днні ылалдылыы 21-24 %-а дейін тмендейді.
амырлану фазасынан кейін жапыратары жне саба біртіндеп леді, днні клемі кішірейеді, ылалдылыы 20 %-дан тмен болады.
ра рі ысты ауа райы жадайында амырлану фазасынан толы пісу кезеіне 3-4 кнде ауысады (теді). Толы піскен днні ылалдылыы 14-16 %-дан аспауы керек.
су дуіріні затыы (кктеп шыан кезден толы піскенше) арпа сорттарыны ерекшелігіне жне сіру агротехникасы дегейіне байланысты. Асты тымдас даылдардан арпа ертерек піседі.
Сортты шаруашылы баалыы жне белгілі аймата сірілуі, вегетациялы кезеіні затыы мен аныталады,негізінде жеке этапты даму сипатына байланысты.Фенологиялы баылауды нтижесінде сорт лгісі 3- топа блінеді.Ерте (60-65 кндей); ерте пісетін (71-79); орташа пісетін (80-82).Ерте жне ерте пісетін сорт лгілері ртрлі экологиялы – географиялы шыу тегі бар сортлгілері бар.
3.2 Ауыспалы егістегі орны. Кріш ауыспалы егістігінде арпаны кріштен кейін орналастыруа болады.Арпа топыра ылалын зіні су кезеіні алашы жартысында пайдаланады. Кріш ауыспалы егісінде даыл орналастыру сыныстарында арпаны мелиоративтік танаптарда орналастыру кзделген, себебі арпаны кп жылды брша тымдас даылдара жабында даыл ретінде жне таза кйінде егуге болады (6-кесте).
6-кесте. Жазды арпаны кріш ауыспалы егістігіне орналастыруды жаа сызбасы
| 1- нса | 2-нса | 3-нса |
| Арпа +жоыша | Арпа +жоыша | Арпа +жоыша |
| 2.Жоыша екінші жылы | 2.Жоыша екінші жылы | 2.Жоыша екінші жылы |
| 3.Жоыша шінші жылы | 3.Жоыша шінші жылы | 3.Жоыша шінші жылы |
| 4. кріш | 4.кріш | 4.кріш |
| 5. кріш | ртараптану даылдары | 5.кріш |
| 6.Арпа +тйе жоыша | 6.кріш | 6.Арпа +тйе жоыша |
| 7. Тйе жоыша екінші жылы | 7.Арпа +тйе жоыша | 7.Кк тыайтыш+кріш |
| 8.кріш | 8. Кк тыайтыш+кріш | 8.кріш |
| Арпа -25 % Кріш -37,5 % Кп жылды шптер -37,5 % (62,5 %) | Арпа -25 % Кріш -37,5 % Кп жылды шптер -25 % (50 %) | Арпа -25 % Кріш -37,5 % Кп жылды шптер -25 % (50 %) |
Ауыспалы егісті бірінші жне шінші нсаларында арпа 1-ші жне 6-шы танапа ал екінші нсада -1-ші жне 7-ші нсаларда орналастырады. Арпа егісіні клеміне, топыра климат жадайы жне орналасатын жерге байланысты жоарыдаы нсалара орналастыруа болады.
Жргізілген зерттеулер орытындысы бойынша, ндіріске енгізілген ауыспалы егіс лгілеріне (2,3 нсалар) ара шірінді млшерін з дегейінде стап тру шін № 2 ауыспалы егісті 5,7 — танаптарына, ал № 3 ауыспалы егісті 7-танабына гектарына 30-40 тонна млшерінде шіріген к беру керек. Біріншіден, бгінгі тада мндай клемде ке табу иына соар еді, екіншіден, ауыспалы егісті тиімділігі, топыраты нарлылыы мен экологиялы жэне мелиоративтік жадайы жылдан жыла тмендей тсетіні сзсіз. Сол себептен, игерілген ауыспалы егіс лгілерінде (2,3 нсалар) ара шірінді млшері 1,00 пайыздан 0,86 жне 0,94 пайыза кеміп отыр. Ал, сынылып отыран перспективалы лгілерде (4,5 нсалар) ара шірінді дегейі тиісінше 1,03 жне 1,10 пайыза дейін ктерілді.
3.3 Арпа топыраын деуКрішті жинап болан со (ыркйек айыны шінші онкндігі, азан айыны бірінші жне екінші онкндігінде) сдігерді 25-27 см тередікте жыртады. Егер атызда арамшптер кп болан жадайда сыдыра жырту жмысы міндетті трде жргізілуі тиіс.Сдігер жырту сыдыра жыртумен тікелей байланысты. Арам шптерді сыдыра жыртудан кейін шыан кгі сдігер айдаумен ртылады, сйтіп егіндік арам шптерді негізгі массасынан тазартылады. Сондытан сдігер жыртуды кешеуілдетуге яни сыдыра жыртаннан кейін шыан арамшптер дамып, оларды тымдары пісіп, таы да тгіліп лгіретіндей уаыта кешіктіруге болмайды.
Топыраты сдігерге арнап арам шптерді негізгі массасы кктеп шыаннан кейін, яни егіндік солармен кгере бастасымен-а жыртан брінен де жасы.
Сдігер жыртан кезде топыраты стігі ныыздалан жне тозаданан абаты астына тсуі керек те, са кесекшелер рылымды абат стіне тсуі тиіс.
Сдігерді айдалан егіндік жер ыса арай детте сол жал-жал кйінде алдырылады, яни тырмаланбайды.
Ерте кктемде, тырмалау арылы топыраты стігі абаты опсытылады, оны беті тегістеледі кесектер сатылады. Мнымен топыраты стігі абатындаы арамшптерді жою, жне топырата жиналан суды боса шыын болмауын, оны арты буланбауын сатайтын бркеніш абата айналдыру шін екі баытта тырмалайды. Мны стіне опсыан топыра оай ызады жне ауаны жасы ткізеді, ал сімдіктер шін азы даярлауа атысатын топыра микроорганизмдеріні тіршілік рекетін кшейту себепші болады.Арпаны егер алдында (Д-719, ПА-3 ) тегістегіштерімен тегістеу жмысын жргізілуі керек. Сонан со минералды тыайтыш беріледі. Азот 90 кг/гектарына фосфор 90 кг/ гектарына млшерден береді. Тыайтышты 16-18 см тередікке айырмасы жо соамен топыраа сііреді, немесе чизелді культиватормен (КЧН-4,0), немесе дискілі тырмамен (БДТ-3, БДТ-7) олдануа болады. Топыра бетіндегі атты кесектарді нтауа 2 баытта тармалауа да болады.
3.4 Тымды себуге даярлау, себу мерзімі жне себу дісіАрпадан мол нім алу шін тымды алдын ала даярлау керек , е жасы днді срыптап алу жне оны сатауды амтамасыз ету ажет.рбір сорт зіні асиетін, дрыс сірген кезде ана крсете алады.
Агротехникалы шаралар дрыс жасалмаан жадайда сортта німді аз береді. Себуге арналан тымдар белгілібір кондицияа, немесе стандарта, яни сапалылыты белгіленген ата нормасына сай болуы керек. Себер алдында тымны нгіштік асиетін анытау, су энергиясы жне тымдаы микрофлора ааз рулон дісі арылы аныталды.
Днді рулонда сіру шін 2 абат залалсыздандырылан су тартыш ааз 20х105 см. алып жоары жиегіне жаын жерден карандашпен 6 см ашытытан сызы сызып, днді оятын орынды алдын-ала белгілеп алады. Сонан со аазды залалсыздандырылан сумен ылалдап, днні арасын 2 см етіп, ры абын тменгі жаына аратып 100 дана –тымды аазды стіне орналастырылды. Тымны сыртынан 3 абат етіп суланан лента 20х105 см сонан со тым бар жолаа коррекс немесе пергамент аазын жауып рулонды орап сыртын жіппен байлап ояды. Рулонды шыны ыдыса, немесе пластикалы бтелкені ішіне жоары жаын бірдей етіп кесіп, бірдей млшерде су йып блме ішіне терезе алдына ояды, температура 20-25ºС-та 7-8 тулікке алдырады, е соы мерзімі 15 тулік.
Днні микрофлорамен заымдалуын есептеу келесі шкаламен бааланады.
0- сау скін, саыраула жіпшелері жо;
1- балл- жасы скен скін, тымда жне скінде лсіз саыраула жіпшесі уысты, онымы бар;
2- балл- тымда саыраула онымы тыыз, скінні суі нашарлаан, скінні лпасы лсіз арайан, сызыша немесе са да трізді;
3- -балл- скін исайан, лпа шіріген, тгел да басан
4- балл- дн су кезінде шіриді жне ліп алады. (3-кесте)
Арпа – ерте пісетін жазды даыл. Себуді кешіктірген жадайда сирек болып шыып нім кп тмендейді. азастанды Арал ірі жадайында арпаны масатану –пісу кезеінде байалатын жаз айларындаы аптап ыстытан (35-45 ºС) «ашу! шін бл даылды ммкіндігінше ерте сеуіп, тымды 5-6 см тередікке сііру керек.
Арпаны себуді олайлы мерзімі ызылорда облысыны отстік аймаында (Жааоран, Шиелі аудандарында) арпа тымын наурызды бірінші жне екінші онкндігінде, орталы аймата (Сырдария, Жалааш, армашы аудандарында) наурыз айыны екінші, шінші онкндігінде, солтстік аймата (азалы, Арал аудандарында) наурыз айыны шінші онкндігінде, суір айыны басында сепкен дрыс.Себуді е жасы тсілі –тар атарлы немесе арама-арсы дістемелер.
Кріш ауыспалы егісіні тзды топыраында жоары нім беретін арпаны алыдыы 240-250 сімдік бір шаршы метрде масатану кезінде болуы керек. нім беретін сабатары 500-550 дана біршаршы метрде болады. Арпаны мндай німділігі егістікте 5 млн. нгіш тым сепкенде жне азот 90,фосфор 90+ азот 30+фосфор 30 кг./га млшерде серлі зат енгізуге болады [9] .
3.5 Арпа сорттарын сіру технологиясы, егістігін ктіп баптауТжірибе алаында тым себуге дайынды суірді бірінші он кндігінде басталады. Кктемгі жер жырту жмысын МТЗ – 80 тракторымен, бескорпусты соамен жыртады жне топыраты тырмалау, фрезерлеу (деу) жмыстары, сонымен атар тжірибе алаын блу жне оршау жмыстары жріледі.
1 сурет
20-25 см тередікте жырту
| 
Фрезерлеу (деу)
|
2012 жылды кктемі те згергіш болып келді: кктемні басы ерте даылдарды себуге сйкес келді, суы кндер жаласып, ата суы 6 – 8 ºС болды. Осыан байланысты бізге тым себу мерзімі суірді шінші он кндігіне ауысты. Тжірибелер 25 – 27 суірге ойылды. Тым себу маркерді мегімен олмен, арпаны атар аралары 15 см. Арал ірі жадайында кктемде салын жел здіксіз соып, топыра бетін кептіріп жіберуі ммкін. Сондытан тым себілгеннен кейін бдырлы катокпен ныыздаан-міндетті агротехникалы шараны бірі. Нтижесінде тменгі ылал дндер орналасан жоары абата ктеріліп, тымны біркелкі жиі болып, кктеп шыуына жадай жасайды.
| 
|
2 сурет
Крішті суарылмалы жйесінде тым себер алдында топыраа тыайтыш егізу.
Бізді жадайда тым себуді баптауды бірден – бір басты шаралары старды блдіруінен орау шін торлар орнату, бл тым сепкеннен кейін бірден орнатылады. Бл ерте даылдара (суірді бірінші, екінші онкндігіне) жатуына жне институтты стационары тек ана бір атызда сірілуіне байланысты, ал кріш себу мамырды ортасында басталады.
| 
|
3 сурет
стардан орау торларын орнату
Аралмаы жадайында себу жмыстарыны кешігуіні басты шектеулі факторлары ылалды жетіспеушілігі, аыза пен ауа температурасыны су салдарынан болады. Осыан арамастан толы жеткілікті егін алынды, біра онтогенезаны алашы кезеінде ауаны температурасы 35 ºС – а дейін жетіп, топыра бетіні тменгі абатында жатан тздарды ктерілуіне келіп жетті. Осы кезде аздап жауан жауын шашынны млшері жылдамдыы 20 м/с болатын кшті желмен ауысып, тзды абыршы пайда болуына келіп соады. Бл ктпеген, тілемеген факторлар диверсификациялы даылды сімдіктерді жапыратарыны тургорыны тмендеуі, жапыраты сараюы мен кебуі, кейде з биіктігіне сай болмауы сияты кері серін тигізді.
Осы жылы тым себу кезінен басталан аыза, ттікшелену кезеіні басына дейін жаласанын айтым келеді. Осыан байланысты сімдіктерді міндетті трде баптау, тзілген абыршытарды жою масатында жне егінді бір жолда арамшптерден (тары, тйнек амыс, ант амысы) тазалау, атар аралы топыраты опсыту, гербицидтерді олдану іс – шаралары жргізілді. Осы кезені жмысыны негізгі масаты – егін кгін арамшптерден тазарту, топыраты опсуына олдау жасау.
Мамырды екінші онкндігінде кріш даылдарын себу жне суару суларын жіберілуі, крші чектегі жерасты суларыны ктеріліп, тамыр жйесі арылы суарылатын арпа суарылып, бірден – бір топыраты раустрессті факторларын жояды. Осыдан кейін сімдікті суі мен дамуы алпына келіп, жапыраты тургоры ктеріліп, сааю белгілері жойылады.
азастанды Арал ірінде алыптасан экологиялы ауал кезек ктпейтін шараларды абылдауды жне сімдікті биологиялы ммкіншілігін амтамасыз ету, німділігін арттыру, топыра тздылыын жне арамшптермен ластануын кемітіп, нарлыын арттыруа баытталан ауылшаруашылы даылдарын сіруді жаа ресурснемдегіш айматы технологияларын зірлеуді ажет етеді.
атарараларын опсыту арылы тзды абыршыты жою
А 4 сурет Б
А – атар араларын обсытаннан кейін;
Б – тды абыршыты тзілуі.
|
азастанды Арал ірінде ауылшаруашылы ндірісіні дамуын талдай келе келешекте ол бдан да иын жадайда, яни су, энергетика шикізат кздеріні, материал, финанс ресурстарыны жетіспеуі жадайында жргізіледі деп ктілуде. Себебі аймата жылдан жыла халы саны сіп келеді, ал топыра абаты керісінше тзданып антропогендік шлейтке айналуда. Ауылшаруашылыыны бл саласын траты, арынды дамытуды бірден-бір жне негізгі баыты диверсификациялы даылдарды егістік алаын лайту болып табылады. Бл даылдарды сіруді басты ерекшелігі кріш ауыспалы егіс жадайында алдын – ала суаруды ткізбестен тым себу, сонымен атар кріштен кейін топыраты табии ылалдыы жоары егін кгін алуа, суару шыынын азайтуа толы ммкіндік береді. Арпа ресурснемдегіш технология жаынан аланда те баалы, кріш даылынан кейінгі топыраты ылалдылыын пайдалану арасында суды немдейді,ешбір суарусыз жоары дн німділігін алыптастырады. Сондай-а арпа белсенді алы даылды да ажет етпейді, баса днді даылдара араанда арпа раа шыдамды жне сорта топыраты жерлерді игеруші даыл болып табылады.
Республиканы олайсыз айматарындаы амтамасыз ететін мселелер кріш жне баса даылдарды экологиялы таза німдері, ауылшаруашылыы даылдарыны себу рылымын, яни кріш ауыспалы егіс сызбансасын згертуді талап етеді.
ызылорда облысыны шаруашылытары соы жылдары дстрлі емес жне толы зерделенбеген даылдар оны ішінде арпа даылын сіре бастады. Айматы топыра – климат жадайы бл даылдардан жары нім алуа, сонымен атар малшаруашылыы жйесінде азытандыру базасы жне сімдік ауызы мселелерін шешеді. Бл аймата кріш жне мал азыты ауыспалы егісінде берілген даылдарды сіру тжірибесі жеткіліксіз. «Кріш шаруашылыы ЗИ» ЖШС - гі агротехнология блімінде жргізілген зерттеулер масаты диверсификациялы даылдармен себу рылымын згерте отырып, экологиялы таза кріш алу мселелерін шешу болып табылады. Тзданан жерлерді дрыс игеру, тздануа тзімді даылдарды тадаумен агромелиоративтік дістерді дрыс олданан жадайда ана ммкін.
Осыан байланысты кріш ауыспалы егісіндегі диверсификациялы даылдарды німділігін алыптастыруда ртрлі млшердегі минералды тыайтыштарды сері Арал ірі жадайында зекті мселелерді бірі болып табылады.
Тыайтыштарды тріне, млшеріне, енгізу мерзімі мен тсіліне, оларды ара атынасына жне топыра-климат жадайларына байланысты олар сімдік німділігіне трлі сер етеді жне сер ету мерзімі де ртрлі. Топыраа енгізілген тыайтыш е алдымен, оректену режиміне, сімдікті суі мен дамуына сер етеді.
7 кестеде крсетілгендей арпа сорттарыны гіштігіне минеральды тыайтыштар сері мен елеулі айырмашылы болан жо, тек N90P90 нсасында баылау нсасына араанда нгіштік біршама жоары болды 1 -1,3 %. сімдіктерді міршедігі немесе саталуы даылдарды ата табиат жадайына бейімделуіні бірі. Онтогенезді бастапы кезедерінде сімдіктер тздылыа те сезімтал, ал тздылы Арал ірінде тежеуші факторларды бірі болады, себебі сімдіктерді кп блігі тамыр жйесі арылы суды келуі азайаннан ліп алады. К. Шермаамбетов, Л.А.Тохетованы зерттеулерінде [10] сімдікті міршедігі арпада 88 % боланы аныталды. Ал бізді зерттеулеріміз минеральды тыайтыштар сімдіктерді саталуына о сер екені крсетті. Мысалы, Сыр Аруы сортыны міршендігі 92,8 %-дан (баылау нса) 99,4 % -а (N90P90) дейін ктерілді. Жалпы арпа сорттарыны бл крсеткіш баылау нсасымен салыстыранда 6,0 – 6,6 % пайыз жоары болды.
7-Кесте. Минералды тыайтышты арпа сорттарынын міршедігіне сері, 2012 ж.
| Тжірибе нсасы | Сорттар | сімдік саны, дана /м² | нгіштігі, % | Жинау алдындаы сімдік саны, дана/м² | міршедік асиеті, % |
| 1. N0 P0; | сем, st | 254,4 | 63,6 | 234,6 | 92,2 |
| Суле | 251,9 | 62,9 | 231,4 | 91,9 | |
| Сыр Аруы | 275,5 | 68,9 | 255,8 | 92,8 | |
| 2. N60 | сем, st | 252,0 | 63,0 | 234,1 | 92,9 |
| Суле | 254,7 | 63,7 | 234,3 | 91,9 | |
| Сыр Аруы | 278,2 | 69,6 | 256,8 | 92,3 | |
| 3. N60 P60; | сем, st | 255,0 | 63,8 | 244,0 | 95,7 |
| Суле | 250,5 | 62,6 | 243,3 | 97,1 | |
| Сыр Аруы | 279,3 | 69,8 | 270,2 | 96,7 | |
| 4. N90P60; | сем, st | 257,3 | 64,3 | 247,0 | 96,0 |
| Суле | 255,5 | 63,9 | 248,8 | 97,4 | |
| Сыр Аруы | 275,0 | 68,8 | 268,5 | 97,6 | |
| 5.N90P90 | сем, st | 258,7 | 64,7 | 256,0 | 98,2 |
| Суле | 256,2 | 64,1 | 254,7 | 99,4 | |
| Сыр Аруы | 278,9 | 69,7 | 277,3 | 99,4 | |
| НСР05 | 1,18 | 1,05 | 1,26 | 1,12 |
Атап кету керек, негізгі тыайтыш ретінде Р60 млшерде фосфор тыайтышын енгізгенде міршендігі жоарлааны байалады. Екінші жне шінші нсадаы міршендігін салыстыранда олар тек фосфор тыайтыштар млшеріне байланысты ажыратылады яни міршендігін жоарлаанын креміз: сем сорты – 2,8 % дейін скен, Суле сорты - 5,2 % жне Сыр Аруы – 4,4 % крсетті. Яни осыдан круге болады дл азіргі кезде кріш жйесінде топыраты фосфор тыайтышына ажеттілігі те жоары. Бірата бізге белгілі кптеген кріш сірумен айналысатын шаруашылытар экономикалы жадайларына байланысты жиі фосфор тыайтыштарын млдем енгізбейді немесе жеткіліксіз. Осыан байланысты азот пен фосфор арасындаы араатынас згеріп отырады.
Осы жылды ыстытыына байланысты арпаны вегетациялы кезеі ткен жылдара араанда 7-8 кндей ыса болды.Себебі кндізгі температура жазда 40-43ºС жоарылады. Арпаны су фазасын фенологиялы баылау тек температураа ана емес,минералды тыайтыштарды млшеріне де байланыстылыын крсетті (кесте 8). Жазды арпаны дамуыны фенологиясы нсау бойынша келесі 7 кестеде крсетілген.
| Тжірибе нсасы | Сорттар | су фазасы кезеі | ||||||
| себу | кктеу | тптену | сабатану | масатану | толы пісу | барлы кн | ||
| 1. N0P0 | сем, st | 18.IV | 27.IV | 08.V | 22.V | 01. VI | 06. VII | |
| Суле | 18.IV | 27.IV | 07.V | 22.V | 01. VI | 05. VII | ||
| Сыр Аруы | 18.IV | 25.IV | 06.V | 24.V | 03. VI | 01. VII | ||
| 2. N60 | сем, st | 18.IV | 27.IV | 07.V | 23.V | 03. VI | 08. VII | |
| Суле | 18.IV | 27.IV | 06.V | 23.V | 03. VI | 06. VII | ||
| Сыр Аруы | 18.IV | 25.IV | 05.V | 25.V | 05. VI | 03. VII | ||
| 3. N60P60 | сем, st | 18.IV | 27.IV | 05.V | 24.V | 04. VI | 10. VII | |
| Суле | 18.IV | 27.IV | 04.V | 23.V | 03. VI | 08. VII | ||
| Сыр Аруы | 18.IV | 25.IV | 04.V | 26.V | 07. VI | 05. VII | ||
| 4. N90P60 | сем, st | 18.IV | 27.IV | 05.V | 26.V | 06. VI | 12. VII | |
| Суле | 18.IV | 27.IV | 04.V | 25.V | 05. VI | 09. VII | ||
| Сыр Аруы | 18.IV | 25.IV | 04.V | 27.V | 07. VI | 05. VII | ||
| 5.N90P90 | сем, st | 18.IV | 27.IV | 05.V | 27.V | 08. VI | 13. VII | |
| Суле | 18.IV | 27.IV | 04.V | 25.V | 06. VI | 09. VII | ||
| Сыр Аруы | 18.IV | 25.IV | 04.V | 29.V | 09. VI | 07. VII |
8-кесте. Жазды арпаны даму фазасы минералды тыайтыштарды млшеріне байланыстылыы, 2012 ж.
Арпаны алашы кктеу кезеі сепкен со 9 кннен кейін, сонан со 9 кнде толы кктеу кезеі аныталды, минералды тыайтыш сері айтарлытай байалан жо. Быра тптену, сабатану, масатану жне пісу кезедерінде сері байалды. Кестеде крсетілгендей 3,4,5 нсаларда тптену фазасында сімдікте ш жапыра пайда болу ерте болды.
Арпаны суіні алашы кезедері жабынды даыл ретінде маызды екені байалды, ал фосфор тыайтышын енгізу арпа сімдігіні тез жне арынды суіне жадай жасады. Ол рине кпжылды шптерді жасы дамуына, оларды клекелеуіне жадай жасаумен атар тікелей тскен кн кзінен орайды жне топыра бетіне тзды ктерілуіне кедергі келтіреді. Сонымен атар минералды тыайтышты сіресе фосфорды, енгізу тптену жне сабатану фазаларын 7-8 кнге зартып генеративті мшелеріні алыптасуына кмектеседі.
Арпаны 3,4,5 нсаларында масатану 3-7 кндей баылау нсасына араанда кейін болды, яни арпаа тыайтыш енгізу дндегі ра заттарды жинауа кері сері болан жо.
Наряду с формированием оптимального стеблестоя на засоленных почвах особое значение имеет интенсивность начального роста ячменя, в частности, при использовании его в качестве покровной культуры для многолетних трав. Следовательно, в условиях засоления в формировании потенциала общей адаптации сорта решающая роль принадлежит начальным этапам онтогенеза. Наши исследования показали, что внесение минеральных удобрений способствовало интенсивному отрастанию растений, в частности, в фазе кущения, что создавало лучшие условия для роста и развития многолетних трав, затеняя их от прямого попадания солнечных лучей, а самое главное препятствовало поднятию солей на поверхность почвы из низлежащих слоев вследствие высокого испарения, а также равномерному протеканию последующих фаз развития. В целом, с увеличением дозы минеральных удобрений происходило удлинение вегетационного периода на 4-7 дней, в зависимости от сортов.