Арпа аурулары трлері, зияндылыы.

Арпаны тозады аракйесі.Бл сімдік ауруыны оздырышы Ustilago avena `Pers. Заымданан арпаны масаы ттасымен жа абышамен кмкерілген аракйе тозаына айналады. Ауруа шыраан масатар жапыра ынапшасынан шыысымен абыша жыртылып, хламидоспоралар тозадайды. Ustilago avena Pers. биологиялы ерекшеліктері мен су циклі бидайды тозады аракйесіні оздырышымен бірдей.

Арпаны тозады аракйесі республикамызды барлы облыстарындаы егіс алаптарында бар. Солтстік облыстарды шаруашылытарында ол кбірек кездеседі.

Арпаны тасты аракйесі.Ауруды Ustilago hordei Kell. Et D.B. Swing. саыраулаы оздырады. еселге шалдыан сімдіктері масаында днні орнына жа ана дн абышасымен кмкерілген аракйе тйірлері тзіледі. Маса ттасымен ршы немесе тйреуіш тріздес атты тйірге айналады.

Астыты оран кезде аракйе тйірлері гітіліп, дндерді тозадайды. Дн стіе онан хламидоспоралар кктемге дейін саталады. Топыраа сіірілген днмен бірге хламидоспоралар да ніп, мицелий береді. Ол жасскінні колеоптилесі арылы лпаа енеді. Ауру оздырышыны су циклі бидайды атты аракйесімен бірдей. аракйе тйірлері жиналан астыты днімен араласып жреді де, оларды тазалаан кезде тымны осымша споралануыны себепшісі болады. Егер тымды арпаны ішінде 0,002% аракйе тйіршіктері кездессе, оны осымша тазалау керек.

Арпаны тасты аракйесі азастанны барлы облыстарында ке таралан. Ол бл даылды зиянды ауруы. Кейбір шаруашылытарды егін алабында 3—5 процентке дейін ауруа шалдыан сімдіктер кездесіп жр.

Арпаны жалан тозады аракйесі.1930 жылдары Америка фитопатологы В. Тапке арпада екі трлі тозады аракйе кездесетінін анытады. Олар бір-бірінен ауруды сырт белгілері жне оздыратын саыраулатарды морфологиялы ерекшеліктері арылы ажыратылады. Егер тозады аракйемен арпа глдеу кезінде заымдалып, ауру оздырышы рыта мицелий ретінде саталатын болса, алдамыш немесе жалан тозады аракйені хламидоспоралары дн стінде саталып, сімдікті скініне кктемде жады. Біріншісіні хламидоспоралары срылт оыр, ал екіншілерінікі кгірт оыр келеді. Сонымен атар оларды млшерлері де р трлі. Ауру оздырыштарыны биологиялы ерекшеліктеріне байланысты олармен кресу жолдарында да айырмашылы болады.

1961 жылы В. Н. Понировский арпаны жалан тозады аракйесі Харьков облысындаы егістікте кездесетінін анытады. Кейіннен бл ауруды Сібір мен азастанны солтстік облыстарындаы егіндікте де бар екені белгілі болды. Н. Н. лмратов жалан тозады аракйе Алматы жне Шыыс азастан облыстарындаы егіс алабында болатынын анытады. Біра біз 1976—80 жылдары Алматы облысыны шаруашылытарында бл ауруды кездестіре алмады. Алдамыш тозады аракйе баса жатан келінген тыммен кез келген аудана таралуы ммкін(ойшыбаев) .

Арпаны тамыр шірік ауруы. Тамыр шіру ауруы кп мемлекеттерде таралан. ТМД елдерінде бл ауру бидай егілетін барлы айматарда кездеседі. Республикалы жне облысты сімдік орау станцияларыны мамандарыны тексеруі бойынша днді даылдарды егіс клемі 18 млн. гектара дейін себілетін Казастанны солтстік облыстарында бл ауру ауыл шаруашылыына мол зиян келтіреді. Кейінгі бес жыл ішінде кейбір шаруашылытарда жазды бидайды німі тамыр шіру ауруыны серінен 1,5 проценттен 27 процентке дейін кеміді. Онымен атар мліметтерге араанда жылдан-жыла бл ауруа шалдыатын егіс клемі де молайып келеді.

Егісте тамыр шірік ауруыны даму млшері топырата болатын жндіктерге жне баса саыраулатара, тмен жне жоары температураа байланысты. Мндай жадай кездескенде сімдікті тамыр жйесі дрыс жмыс атара алмай, сімдіктер нашарлап, тамыр шіру ауруына беріктігін кемітеді де німін азайтады, ал кей жадайда оларды апата шырауы ммкін.

Тамыр шірік ауруыны тарауыны негізгі бір себебі -— гельминтоспориоз жне фузариоз дерті тым дніне жан болып саналынады. Мндай дндерді сепкенде физиологиялы жаынан лсіз кк скін шыады, егер топырата бл ауруды осымша жпалы дерті кездессе, сімдікгер тамыр шіру ауруымен кбірек заымданады. Аруды негізгі оздырышы — гельминтоспориум сативум саыраулаы.

Тамыр шіру ауруымен днді даылдар сіп-нетін барлы фазасында кктегеннен піскенше аурады. бінесе бидайды тптену жне ттіктену кезеіні басында бір немесе бірнеше ос тамырыны семіп, кеуіп жне шіруіне байланысты есімдікті дн салатын сабаы-

ны саны азаяды.

Тптену кезеінде екінші ос тамыр заымданса, масатану кезеінде оларды жер астындаы жне жер бетіндегі буын аралары да заымданады. Бізді байауымызша аурумен сімдікті андай мшесі заымдануы кп жадайлара байланысты болады. Бір бау алып тексергенімізде, тамыр шіру ауруына шыраан сімдіктер 14,8 процент, оны ішінде жер астындаы жне жер бетіндегі буын аралытары ауыран жне біршама еінші ос тамырлары заымдануы 11,3 процент болса, ал тамыр жйесіні ауруа шалдыаны (тамыр мойнында жне екінші ос тамырларда) —3,5 процент болды.

Бізді байауымызша, есімдікті жер астындаы жне жер бетіндегі бірінші буын аралытары ауруа жиі шалдыады, бл жадай біратар дн салатын сабатарды жойылуына себепкер болады, ал кей жадайда сімдікті толыымен апата шыратады.