Кркем шыармадаы автор табиатына атысты теориялар

 

 

«леге ркімні-а бар таласы, Сонда да соларды бар тадамасы», - деп азаты лы аыны Абай атамыз леге ойылар талапты жіліктеп жатпай, бір ауыз сзге сыйдырып кеткені аны [1,114 б.]. ле - сз неріні бір блшегі. Сз нері - нерлерді ішіндегі маына мен мазмнды амтитын нер трі боландытан, р жазушы мен аын бл лестен алып алысы келеді. Бл дрыс-а. дебиеті мен тарихи дамымаан елді ала арай жылжуы неайбыл. Кез келген оиа шыармаа айналмаса, кзден таса алып алатынын айтесін?! Шыарма кркем тілде жазылмаса, таы да з оырманын таппайды. Бл жерде шыарманы деби тілде жазылуы шарт емес, адамны демі дниеге ашытыынан туан ажеттілік. Шыармалар жазылады, сонымен бірге зерттеуді ажет етеді. Осы уаыта дейін дебиет р ырынан зерттелді. Поэзияны поэтикалы ерекшелігі, прозаны кркемдік ерекшелігі жне т.б. кркемдікті, былайша айтанда теория, тарих, сын аясында зерттеліп, сбелі ебектер жары крді. Батыс алымдары дебиетті зерттеуде кш ілгері жрді. Е алаш дебиетті Аристотель бастап зерттегені белгілі. Аристотельді «Поэтика» атты ебегінде дебиет теориясына атысты негізді алыптастырды. Кркем шыарма, оырман, автор арасындаы байланыс алашы рет Аристотельді ебектерінде зерттелді. Кейіннен Б.С.Мейлах «Ой-шыарма-абылдау», А.М.Левидов «аламгер-образ-оырман», У.Эко «аламгер-мтін-оырман», В.В.Молчанов «Ой-кркем шыарма-оырман», В.Г.Благова «аламгер-мтін-оырман» деген концепцияларды рістеп дамыды [2].

Автор мен абылдаушы, автор-кркем шыарма-оушы мселелері кеестік дуірде КСРО ылым академиясыны лем мдениеті тарихы ылым кеесіні жанынан рылан Кркем шыармашылыты кешенді зерттеу комиссиясы (траасы академик Б.С.Мейлах) тарапынан зерттеліп, жарияланан жымды ебектерде, нер мен дебиетті мні мен ызметі жнінде ой толаан Л.Н.Толстой, Г.В.Плеханов, алымдар А.Н.Веселовский, А.А.Потебня, В.В. Жирмунский, В.В.Виноградов, М.М.Бахтин, Л.С.Выготский, Б.С.Мейлах, М.Б.Храпченко, В.В.Прозоров, Ю.М.Лотман, А.М.Левидов, Д.С.Лихачев, А.Ф.Лосев, Ю.Я.Барабаш, М.Л.Гаспаров, Ю.Б.Борев, В.Е.Хализев, В.Агеев, Ю.И.Минералов, О.А.Кривцун, Л.А.Новиков, батыс алымдары А.Б.Лорд, Р.Барт, П.Рикерді ебектерінде, сондай-а КСРО ылым академиясыны А.М.Горький атындаы лем дебиеті институты жыл сайын жариялап отыран «Контекст» жинаында арастырылады.

Отанды алымдардан А.Байтрсынов, .Жбанов, Х.Досмхамедов, М.уезов, Е.Исмаилов, .Жмалиев, З.Ахметов, Ш.Елеукенов, Р.Сызды, .мірлиев, В.В.Савельева, Т.Есембеков, Г.М.Мучник, В.Бадиков, А.С.Ісімаова сынды зерттеушілерді ебектерінде тереінен зерттелді.

аламгер мен автор, оырман, кркем мтін мен шыарманы састыы мен айырмашылыын кбінесе айыра алмай, шатасып жатамыз. Автор дегеніміз - нер туындыларын дниеге келуші тла болса, аламгер - автор сзіні дебилендірілген нсасы. Ал енді кркем мтін мен шыарманы ара жігін ажыратып крейік. Ауыз шыаран сз болсын, жазып шыаран сз болсын брі - шыарма [3, 17 б.]. Шыармаа эсседен басталып, романа дейін жаласатын німдер жатады. Кркем шыарма деп дебиетті кркемдікке ойылатын талаптарына (образ, сюжет, композиция, мазмн, пішін, идея, т.б.) сатай отырып жазылан шыарма. Кркем шыармаа тек ана дебиетке атысты шыармаларды (поэзия мен проза німдері) айтамыз. Осыдан шыарманы жалпылама атау, кркем мтін шыарманы рамдас блігі екені айындалды. Оырмана келер болса, ол - шыарманы мірін жаластырушы. Кркем мтін, оырман, автор арасындаы айырмашылытар айырылып алынандытан со, оларды арасындаы байланыс з кезегімен жаласып дамиды.

аламгер - туындыны дниеге келуші болса, оырман - оны мір сруін жаластыратын тла. Ал кркем шыарманы дебиеттану ылымы мтін ретінде арастыратындытан, мтін - аламгер мен оырманны арасындаы кпір. В.В.Савельева: «Кркем мтін - шыармашылыты сырлы нтижесі; талылауды жне саралауды нысаны; аламгер мен оырманны дниеге деген зіндік кзарасыны нтижесі; ол белгілі бір мдениеттануды феномены; лингвистикалы санаты; сублимацияны нтижесі жне невропатологияны кулігіні айаы; архетипиялы лемі; психологиялы натылы», - деп кркем мтінні табиатын анытап берген болатын [4,18 б.].

Кркем шыарма аламгерді зіне негіз етіп отыран мір шындыын, оиа желісін, саяси ойларын бірден оырмана жеткізбейді. Ол кптеген аыл мен иялды, дниетанымны аламгер санасымен орытылан нсасын алады. Сонымен бірге, оырмана деген сыйлыын да зіне сііреді. Шыарманы сыйлыы оырманны оиа арылы з жанын озауында жатса керек. Т.бдіковті «О ол» шыармасындаы баяндау сырттай жасы болып крінсе де, авторды тіп жатан оиалара, адам тадырыны ішкі жан дниесіні атысы, оырман назарына озау салысы келгені крініп тр. Кркемдік танымы биік дегейдегі орысты белгілі сыншысы В.Белинский А.С.Пушкин туралы ылыми мааласында: «Мен андай оырманды алаймын? – Мынадай: мені де, зін де, тіпті кллі лемді де мытып, тек мені шыармаммен мір сретін», - дейді [5,20 б.].

аламгер мен оырманны бастарыны бірігетін ортасы, диалог рып, ой алмасатын алаы – кркем шыарманы лемі. рбір аламгер оырманны з шыармасымен етене араласып, сіісіп кеткенін алайды. Орыс жазушысы А.М.Ремизов: «Пишется не для кого и не для чего, а только для самого того, что пишется и не может быть написано… Дляписателя, когда он пишет, не существует никакого читателя», - деген пікіріні теріс жаы бары аны [5]. Себебі, кез келген аламгер шыарманы оырмана арнап жазады. йткені, шыарманы мгілік болуы, авторды мгі мір сруі тікелей болмаса да жанама оырмана байланысты. Бл жерде шыарманы міршедігіне оырманнан блек таырып, зектілік, оырман ортасы, шыарма ктерген проблема, мтін тілдік жаы да сер етеді.

Кркем шыармада авторды оырмана сыйлыы - «мтін астары». аламгер мтін астары арылы зіні жасырын жатан, айта алмаан ойларын жасырады. Мтін астары бізді алашорда кілдеріні цензура кезіндегі шыармаларында кп крініс тапан. Мселен, кркем гімені классикалы лгісі болып табылатын Ж.Аймауытовты “Елес” гімесі. аламгер оырмана нерді оамда алатын орнын, аын, жазушыны халы шін атаратын міндетін, халыты трмысын аталмыш гіме арылы жеткізді. Шыарманы рылысы диолог лгісінде жазылуы оырмана кеес дуіріні шындыын, аза елінде болан ашаршылыты ауыртпалыын, лім, айы, зардап жне т.б. мір шындыына атысты сз етілген оиаларды танып, тсінуге ммкіншілік берді. аламгерді астарлы станымы шыарманы шінші тла арылы жзеге асты. гімедегі жас дебиетшіге тнгі елес келіп, екеуі диалога тседі. Олар ткерістен кейінгі дебиетті ахуалы туралы сйлеседі “Ткерістен бері аза еліні басынан андай кндер тпеді? аза даласын кмірдей басып атар тті. аза даласында соыс майданы ашылды. Мны брі андай із алдырды? Осыларды айсы жазды?” [6,425 б.].аламгер кркемдік шеберлігімен оамны жадайын ашпашы болады. Кейіпкер мен тсті ортасында отырып, жмба елесті сауалдарына мдіріп алады. Кейін зіні табан жолыны тайана, мнсіз екенін сезген жас жазушы осы елесті сздерінен кейін йыдан ояна бастаандай болады “лаыма жаып кетті. Сзі де рі жаты, рі жат крінді. Магнит уаты бардай-а, сйлеген сайын йытып, бойымды балытып кетті” [6,423 б.]. аламгерді шеберлігі - ойды астарлап жеткізуі. Кркем шыарманы ндылыы - аламгерді астарлы ымын беруі.

Авторды шыармаа атысымын анытау шін автор сзіні маынасынтереінен зерттеп алуымыз ажет. «деби энциклопедиялы сздікте»: «Автор (латынша – негізін салушы, ойдан шыарушы) филологиялы категория трысынан аланда – деби шыарманы тудырушы, жеке-дара шыармашылы олтабасын, зіні кркемдік лемін танытушы» [7,13 б.]- деп тсіндірілген. Яни, автор - шыарманы тудырып ана оймай, оан зіні олтабасын алдырып кететін тла. Шыармаа автор зіні позиция арылы олтабасын алдырады. Авторлы позиция дегеніміз - авторды зін оршаан ортаа, оама, мірге сырттай кзарасы немесе пікірі ана емес, ол авторды бкіл жан дниесі, сезім сзгісінен ткен, зі суреттегелі отыран мірді р трлі жатарын сезініп, тйсінуінен пайда болан ой тжырымы, авторлы станымы немесе авторлы тласы [8,15-16 б.]. Авторлы позиция мен автор шыармада атар жріп, ттас зерттелінеді. Авторлы позицияны ашуымыз шін рдайым авторды кркемдік жне рухани леміне жгінеміз. Себебі, авторды ой-сезімі, идеясы авторлы позиция арылы шыарма оиасы мен кейіпкерлеріне енеді. Біра кейде шыармада крінген ой немесе оиа авторды з басында тпеуі ммкін. Мселен, Т.бдіклыны шыармаларында жиі шырасатын «Жалызды» философиясы. «О ол» гімесінде жалыз Алманы ауруы, «Парасат майданында» жалыз адамны екіге блінуі, «Тоза оттары жымыдайды» повесінде араку тайпасынан жалыз адамны алуы, «айырсыз жма» гімесінде зіні жалыз билікке жетуі, «онатар» гімесінде жалыз рпаты санасыздануы – жалызды идеясыны аны крінісі. «Парасат майданы» повесінде жалызды былай сипатталады: «Жалызды жайында кп ойландым. иындыа да, ияната да, зорлы-зомбылыа да, жала мен блеге де тзуге болатын секiлдi. Тзуге иын жалыз нрсе - жалызды. Адамны жлын-жйкесiнi айы асiретке ттеп бере алмауы жан азабын блiсетiн жаын жанны жотыынан. Ондай кезде жалыз мiршi - Жалызды. ашыыдай жабысан, тнде тсiде, кндiз iсiде серiк болан, жатырлас сыары Жалызды - ендi сенi тадыры» [18,13 б.], «алымдарды айтуынша алам кеістігіндегі ой жетпес алыс галактикаларда «ара тесіктер» (черные дыры) болады екен. Осынау космосты рдыма жтылмайтын ештее жо, бкіл масса атаулы, тіпті оан тап болан суле де одан айтып шыа алмайды. Жалызды та осындай космосты ара тесік секілді. Бойындаы суледі, кш-уатыды, жігеріді, мітіді, сеніміді айтып шыпастай етіп сорып алады. Жалыздыа кеткен айратыны жзден біріне ыруар ерлік жасауа болар еді. Жалыздытан р слдері алып ажыан анша адам ерлік жасама тгілі араан басын ре алып жр. Жалыздыты зіме тым жаын келіп аланын денемнен, сыздаан жрегіммен сезіп трмын. Аласрып серік іздеймін» [18,13 б.]. «ке» повесінде де жалызды крініс тапан: «лер алдында сйлей алмады. Тек олымды ысып, жалыз саусаын шошайтты. Жалыз алды дегені болу керек. зіні сиеті бойынша ескі орыма апарып кмдік. Дйсенні йіндегі Глсім жегеміз кейін кйеуге шыып кетті. Жалыз баланы зімен кетті», «Асары кемпірді Жорабек деген жалыз лы Ермек ккемдермен бірге соыса кеткен [16, 34]. Жорабекті атын атамай сз сйлемейді. зіні сзіне араанда Жорабек он екі рсатан алан жалыз л» [16,39 б.]. Жалыздан алан тяты іздеген асаал туралы «ыз Бтіш мен Ерсейіт» повесіндегі жалызды былайша суреттеледі: «Белі бгілмес-а, басы иілмес-а деген, у тірліктен бір мойын биік азамат емес пе! Крі ойды жасындай жасы аланда жалыз лдан айырылып, ираан бйтеректей отыран отырысы мынау ой. Киіз й ішінде азаа кіл айта жиналан алы жртты осыдан баса ойлара ойы болмай, ожабекті жалыз лын з олдарынан лтіріп аланнан бетер бастары салбырап, жер шып отыр» [16, 203 б.]. рбір адамны басында жалызды кездеседі, біра автор бл жерде заманны аымына арай болан жалыздыты сипаттауда. Кеес кіметінен кейінгі аржыны таршылыындаы бала саныны азаюына орай «Жалыз бала», ысымны кбеюіне орай «Жалыз лт», билікке мартуды кшеюіне орай «Жалыз орын» сынды жалыздытарды рпаа лгі ретінде келуі арылы, зіні басындаы емес, заманны басындаы ойды автор позициясы арылы жеткізе білді.Демек, автор сырттай баылап байаан ойды да з шыармасыны негізгі идеясы ете алады. Бл жердегі маызды нрсе -шыармадаы ойды авторда болу-болмау мселесі емес, авторды сол ойды жзеге асыруы. Ойды жзеге асыратын авторды кркемдік мен рухани леміне бойлайы.

Автор мселесі дниежзілік дебиеттану ылымында ХХ асырды 20-шы жылдарынан бастап арастырылып келеді. Соны ішінде аылшын жне американ дебиеттанушылары кркем шыармадаы баяндау тсілін баяндаушы, гімеші ызметіндегі авторды «кзарасы» трысынан арастырды. Бл баыт танымал дебиеттанушылар Г.Джеймсті, П.Лэббокты жне Р.Маккейли, Г.Ланинг, Р.Шолес, Р.Келлог ебектерінен крінеді. П.Лэббок з ебегінде баяндау, гімелеуден грі авторды жетекшілік дісіні арты екендігін длелдейді. Осы баытты таы бір кілі - Л.Сурмелян автор кзарасын барлы екенін крсеткен. Яни, олар авторлы кзарасты брінен жоары оя отырып, оны шыарманы баяндау стилінен, формасынан, идеялы негізінен бле жара арастырады. Бл біршама автор категориясына да, ттас кркем туындыа да біржаты арау.

азастанда, Ресейде де автор мселесі дл осы кезедерде зерттеле бастаан еді. Ресей дебиеттануында автор категориясына В.В.Виноградов, М.М.Бахтин, Б.Эйхенбаум сынды алымдар кп кіл блді. Бл алымдар тобы шетелдік зерттеушілерге араанда авторды ттас шыармадан бліп араан жо. Яни, ттас шыарма жйесіндегі автор концепциясы немесе автор образы ретінде композициялы-сюжеттік ерекшеліктермен бірлікте арастырады.

лем дебиетінде «автор бейнесіні» алыптасуы классицизм аымыны жойылуымен байланыстырады. Бл дуірде дебиет тарихшы, кугер не мемуаршыны болан оиа жнінде іскерлік хабар, млімет беруі трінде жасалды, не шындыа жатызылатындай етіп берілген ертегілік, аллегориялы иял-ажайып іс трінде дниеге келді. Ал айта рлеу дуірінде (Еуропа елдерінде XV асырды орта шені - XVI асырды аяы) гуманистік кзарасты ркендеуіне байланысты дебиет нерінде де адам лкен маыза ие бола бастады. Енді шыарма тек сырты рылысынан ана емес, авторды зіндік позициясынан да арастырыла бастады. Суреткер тласы, авторды жеке адам ретіндегі таным, тйсігі, жан толынысы ерекше орын алды. Бл згеріс оырмандарды туындыны абылдауына да байланысты еді. Оан мысал ретінде Дж.Бокаччо, Данте Алегьери сынды лем жазушыларыны шыармаларын келтіруімізге болады. Ал бертін келе дебиет романтизм дуіріне ая басан шаында «автор бейнесі» айын байала бастады, біра тек бір ырынан ана.Сондытан кп жадайда автор з кейіпкерімен бірттас болып кетіп жатты. Авторды бейнесі р шыармада ртрлі ырынан крінетінін жоарыда атап ттік.Мселен, эпикалы туындыларда автор баяндаушы ретінде ана крінеді. Кне дуір дебиеті, мейлі ол жазбаша туан шыармалар болсын (Орхон-Енисей ескерткіштері, орта асыр мралары), мейлі ауызша шыып тараан шыармалар болсын (аыз, хикая, ертегі, жыр), оларды негізгі міндеті хабар, млімет беру болып, танымды, трбиелік ызмет атарандыы басты ерекшелігі болса керек. Ал оларды эстетикалы ызметі екінші атардаы ызмет болып, бертін келе (ертегі, жырларда) ол бірте-бірте алдыы атара шыа бастайды. Яни, мнда авторды бейнесін оырман оны оианы айту мнері, кейіпкерлерді суреттеу згешелігінен, озаан этикалы мселелерге деген кзарасы арылы ана елестете алады.

«Автор тласыны» прозада крінуіне тоталар болса, мны біршама крделі мселе екенін мойындауымыз керек. Себебі, кркем прозаны ауыз дебиетінен ерекшелігі – авторды жне кейіпкерлерді жанды даусы, интонациясы, сйлеу мнері, кіл-кйі, бір сзбен айтанда оларды «зіндігі» сезіліп, білініп трады.Ол шін – деби туындыны тілдік рылымында автор бейнесі, кейіпкерлер бейнесі бейнеленіп, крініс табуы керек. Ал, бл бірден алыптаса ойан жо. Ол шін ортаасырлы жансыз кітаби стильден бас тарту керек болды, ауыз дебиеті шыармаларындаы бірсарындылыты жеу керек болды.

Сондай-а, проза жанрынан «автор бейнесін» кре алу иындыыны таы бір себебі - ол кркем шыармаларды композициялы трыдан кпабаттылыы мен тілдік рылымдарды р алуандылыы. Негізінен, ттастай аланда авторды кзарасы оианы баяндау жне кейіпкерлер лемін беру мнерінен байалады.

Сзіміз длелді болуы шін кркем шыармаа жгінейік. Мысал ретінде .Тменбайды «Саат жндеуші жне мен» атты ыса ана гімесін алайы. гімені клемі бар-жоы екі бет. Біра авторды шеберлігі сол – осы екі бет гімеге тере де ауымды маына бере білуінде. Сонымен атар мнда авторды баяндау кезіндегі кзарасыны берілуіні ш жолы да крініс тапан. Біріншіден, авторды тікелей кірігуне гімені «Мен» деп бірінші жатан баяндалуын жатызамыз: «Топ-томпа «командирский» саатымны брандасы был-сыл етіп бралмай алды. Бір секндті сарп етпейтін уаытты лымыз ой, енді айттім? Кршім: «Поштаны асында саат жндеуші бар» деп сілтегесін салып рып жеттім»[8,29 б.].

Ал, екінші, автор сзіндегі лексикалы элементтер арылы крінуі туралы сз еткенде, гіме барысында шырасатын сздерді айтуымыза болады: «Кшені бергі беті «азафильм» ышам ауданы да, ары беті – «Алатау» совхозы.Аса Алатауды етегінде алша басан трік пен йыр кп еді, енді армянды шыраттым»[8,29 б.]. Келтірілген зіндіде «азафильм» ышам ауданы, «Алатау» совхозы сияты бізді жаа заманымыза тн лексикалы орымыздаы сздер кездеседі. Бл – авторды ай заманда мір сргендігінен жне сол дуірге тн зіндік ерекшеліктерінен де крініс береді.

шіншіден, гіме кбінесе диалог мнеріне рылан. Яни, оиаа бар-жоы екі-а кейіпкер атысады. Бірі – авторды зі де, бірі – саат жндеуші, лты – армян Енгибарян. Оырманда шыарманы оу барысында осы Енгибарянны сйлеген сздері арылы жазушы з ойынан хабар беріп отырады деген пікір алыптасады. рине, дл сол кйінде емес, тспалдап жеткізуге тырысады. Мысалы: «Ол басын ктерместен был-сыл еткен бранданы бір брады да, ішек-арнын ашып арап, ылдай жіішке бізімен бір жерін сырт еткізіп тртіп еді, саатым ты-ты етіп мір жырын шертіп жре берді.

-Серіппе сымы шыып кеткен. Бны бір ала, бір арта брау

керек.Сендер, азатар, ызысыдар. Мн-маынасыз ала брай бересідер» [8,29 б.]. Осы бір саатшыны сзі арылы автор не айтысы келді екен деген сра туындайды. гіме екібастан саат туралы болып отыран жо ой. Саат дегеніміз – ол азатарды азіргі тадаы ала адам басуындаы сана-сезімі. Мн-маынасыз ала арай брай бересідер дегені – бізді йтеуір алай да болса ала жылжу масатында тырмыса беруіміз, ал алды-артымыза жиі арамай, з-зімізді жоалтып алу аупінде тран жайымыз. Жне таы бір мына зіндіге назар аударайы:

-«ай жылысы? – дедім шеберді жас млшерін баамдап.

-55-пін.

-Менімен, сосын біздегі ты игерумен рдас екенсі де.

-й, ойшы, сендерде дата кп.здеріе тк пайдасы жо» [8,30 б.].

Расында да, зімізге ткке де пайдасы жо нрселер бізді санамызды бден шырмап, орап аланы шынды. Соны автор азаты зі емес, баса лтты кілін сырттан баылаушы – сыншы ретінде айтызып отыр. Бл – азаты намысын тртіп, санасын ояту масатында олданылан тсіл болуы ммкін. Себебі, адама кбінесе сырт, бейтаныс адамны айтан сзі сер етеді. Негізінен, гіме бастан-ая тспалды ойлара толы. Алайда оырман оны оыан кезінде бірден тсіне алатындай дегейде жазылан. Автор неліктен гімені «Ая киім жндеуші» немесе «Киім тігінші» деп емес, дл «Саат жндеуші» деп атаан. йткені саат дегеніміз – ол уаыт, замана аымы. Сонда автор азір бар билік пен соы сз арабайыр азата емес, зге лт кілдеріні олында екенін айтысы келді ма деген сра еріксіз ойа оралады. Расында да, оай істейін деп тран саат тілін баса лтты адамы тртіп ана іске осуында нендей хикмет бар? Ол - з жеріміздігі лан-асыр байлыымызды зіміз игермей, шет елдерден келген азаматтара пайдалануа беріп ойанымыздан хабар бермейді ме?

Авторды кркемдік лемі - бл эстетикалы лемі, слулыты абылдау, сезіну лемі. Демек, кркем шыармадаы барша оырманды баурап кететін персонаждар мен слулыты (пейзаж, кейіпкерлер, т.б.) суреттелуі [8,16 б.]. Бл слулы кейіпкерді ішкі мінезіне жне оны оршаан ортаа дариды. Авторды рухани лемі – ол жан дниесі рухани, моральды ндылыы, бір сзбен айтанда адамгершілігі [8,16 б.]. Рухани лем кейіпкер леміне беріледі. Авторды кркемдік пен рухани лемі автор бейнесімен астасып жатыр. Лирикада автор бейнесі бірден крінеді, ал прозада олай емес. Автор бейнесін прозада кбінесе кейіпкер ретінде келеді. Яни, автор кейіпкерде крінетіндіктен, авторды шыарманы идеясынан емес, кейіпкерден іздеген жн болар. Дегенмен, бл барлы жадайда емес.

Авторды кркем шыармада кездесуіне орай 1-диаграммаа сйкес А.Байтрсынлы толаушы, сарындаушы, уезелеуші, жазушы, аын деп блсе, 2-диаграммаа сйкесВ.Е.Хализев мырнамалы автор, кркем болмыстаы автор, кркем шыармадаы автор деп блген.

1-диаграмма. А.Байтрсынов жіктемесі

 

Авторды толаушы дегенде: «Толаушы аын уелі кіліні кйін, мын, мддесін, зарын, кйінішін, сйінішін айтып, шер тарату шін толайды, екінші ішкергі аламында болан халдарды, нрселерді тыса шыарып, басаларды сол кіліні кйіне тсіріп, халін тсіндіру масатпен толайды», - деген [8,450 б.]. уезелеуші деген - авторды гіме, тарихи гіме, т.б. шыармалардаы рлі, толаушы деген - лирикалы ледердегі аынны рлі. Ал сарындаушы дегенде: «Сарындаушы – з заманындаы бар трмысты ана суреттеп оймайды, неге шін жо трмысты да алып суреттейді» [8,450 б.]. А.Байтрсынлыны жіктемесі бойынша Т.бдіклы уезелеуші жне сарындаушы ретінде танылды.

2-диаграмма. В.Е.Хализев жіктемесі

 

В.Е.Хализев: «Слово «автор» (от лат. аuсtог – субъект действия, основатель, устроитель, учитель и, в частности, создатель произведения) имеет в сфере искусствоведения несколько значений. Это, во-первых, творец художественного произведения как реальное лицо с определенной судьбой, биографией, комплексом индивидуальных черт. Во-вторых, это образ автора, локализованный в художественном тексте, т.е. изображение писателем, живописцем, скульптором, режиссером самого себя. И наконец, в-третьих (что сейчас для нас особенно важно), это художник-творец, присутствующий в его творении как целом, имманентный произведению. Автор (в этом значении слова) определенным образом подает и освещает реальность (бытие и, его явления), их осмысливает и оценивает, проявляя себя в качестве субъекта художественной деятельности». Бірінші автор – мырнамалы автор. Жазушы автобиографиясын жазу арылы зіні ішкі толаныстары мен кйін толы жеткізеді. Автобиографиялы ебекке автор емес, оырман мтаж. Себебі, авторды здік шыармасы мгі мір среді, ал автор оны тасасында алып алады. Біра кейін автор з сранысына ие болады. Т.бдіклыны «Тыр мен мыр» шыармасы – автобиографиялы шыарма. Т.бдіклыны бл шыарманы з тласына атысты сратара жауап ретінде рі зіні мір жолын неге – естелік ету масатында жазан. Екінші автор – кркемдік болмыстаы автор. Тсінікті айтанда, екінші автор - автор-туындыгер. Кез келген шыарманы авторды зіні ережесі мен талабы бойынша жазылады. Яни, автор з шыармасында з заын жргізеді. Автобиографиялы шыарма ол Аллаты жазан шыармасын жеткізуші болса, ал з олынан шыан шыармада автор зі тудырады жне сырттай баылайды. шінші автор – кркем шыармадаы автор. шінші автор жоарыда айтылан екі автордан ерекше згеше болып келеді. Мтіндегі автор оиалармен бірге былып, оиалармен бірге тербеледі.

Автор дебиетті р дуірінде берілуіне арай р трлі крінді. Мселен, ауыз дебиетінде «автор» деген ым жалпылама болды. Бл кезде жекелеген авторды кездестірмейсін. «Елім-ай» леі «Халы ні» деп берілді. Кейіннен оны авторы ожаберген жырау деп те айтылып жр. Сйтсе де, фольклорда автор деген ым болмай, авторды атау кейіннен алыптасанын креміз. Кне Греция дебиетінде«автор» ымы пайда бола бастады. Сол асырды авторлары риторика мен дстрлі поэтика бойынша жазды. Яни, риториканыЭсхил, Софокл, Еврепид сынды авторлары болды, олар жанр мен стилге мн берді. 17-18-асырларда классицизм жанры келуімен дстрлі поэтика з алыбын згертпеді, тек романтизм мен сентементализмні келуі дебиеттегі жадайды згертті: «Центральным «персонажем» литературного процесса стало не произведение, подчиненное канону, а его создатель, центральной категорией поэтики – не стиль или жанр, а автор»[10,33 б.]. 19-асырдан бастап шыарманы негізгі нысаны жанр мен стиль емес, автор болды. Авторды категория болып танылуынан бастап, автор шыармаа зіні сан салалы иялдары мен идеяларын еге бастады. 19-асырдан басталан авторды творчествалы еркіндігі шыармаларды сапалыына келді деуімізге болады.

Американ – аылшын дебиеттануыны 20-шы жылдардаы негізгі нысаны – авторды баяндаушы, гімеші ызметіндегі автор кзарасы. Бл зерттеу П.Лэббок пен Г.Джеймсті ебектерінде крінді. П.Лэббок бойынша баяндаушы, гімелеуші тсіліндегі авторлы кзарас барлыына жетекшілік етуі керек. Яни, авторды кзарасы шыармада баяндау жне гімелеу кезінде крінеді деген айтты. Бл баытты кейін «Жаа сын» мектебі жаластырды. Бл мектепті зіндік ерекшелігі боланымен, ателікке бой алдырмай оймады. Баяндаушы, гімелеуші автор идеядан да, сюжеттен де жоары деді. Баяндаушы, гімелеуші автор идея мен сюжеттен жоары емес, бір-бірімен тыыз байланысты.

Автор мселесі 20-жылдары Ресей дебиеттанушыларыны да зерттеу нысанына айналды. В.В.Виноградов, М.М.Бахтин, Б.Эйханбаум, т.б. «Жаа сын» мектебіні ателіктерін айталамады. Олар автор образын, автор позициясын шыарма жйесінде зерттеді. В.В.Виноградов: «Автор образы – бл аынны шыармашылыында жасалынан образды басты ерекшелігі. Ол з биографиясыны да кркем-бейнелік элементтерін амтып, жзеге асырады. Лирикалы «Мен» - бл авторды ана образы емес, сонымен атар адамзатты лкен оамны рлі», - деген сзінен шыатын орытынды мынандай: автор з шыармасында з образын салады, сонымен бірге халыты да образын амтиды [11, 113 б.]. Автор з образын оамны згерістері мен жадайларына орай да згертіп, шыармаа арау етіп отырады. Авторды шыармаа, шыарманы автора атысы болады.

М.М.Бахтин бойынша: «деби шыарма авторы тек ттас шыармада ана атыса алады жне осы ттас дниеден бір стте блінбейді, брінен брын мазмн ттастыын алша тран емес. Ол мазмн мен форманы йылысып, ажырамас кйге айналан тсынан табылады. дебиеттануда авторды рдайым ттас мазмннан іздейді, демек оны белгілі бір уаыттаы, белгілі бір автобиографиялы, белгілі бір дниетанымды автор-адаммен йлесімде алуа болады. Осыдан барып «автор образы» наты бір адамны образымен кірігіп кетеді», - дейді [12, 382 б.]. Бахтин автор образын форма мен мазмнны бірлігінен іздейді. Автор белгілі бір дуірді перзенті бола отырып, сол дуірмен йлесіп, ал зге бір дуірдегі авторды тламен йлесе бермейтінін, сйтіп рилы кезеде трлі авторлы кзарас крінеді.

Авторды кркем шыармаа атысы жайлы Б.О.Корман былай айтан: «Автор сзіне бгінгі дебиеттану ылымында р трлі маыз беріліп олданылады. Сондытан бл терминні мазмн – мні туралы ескерте кеткен орынды. Автор арылы біз жазушыны барлы немесе жинаталан шыармаларыны концепцияларын сатаушы екенін тсінеміз. Автора блайша мн беру, оны наты жазушыдан да, сондай-а авторды баяндаушы, жеке дара баяндаушы, гімеші, гімеші-аарман, т.б. былыстардан бліп, шегін ажыратып береді. Жоары маыналы инстанция бола отырып, автор шыармаа тура маынасында енбейді. Ол немі сюжеттік-композициялы форма рамында жанама субъект болып ала береді»[13,19 б.]. Корманны пікірінше автор шыармаа з бейнесін енгізбейтін, керісінше згелерді оиасын суреттейді. Шыармада автор зіні «менін» крсетпейді.

Орыс алымдарыны жіктемесінде сонымен атар баяндаушы (повествователь), гімелеуші (рассказчик), гімелеуші-кейіпкер деген категориялар бар.Блар А.Байтрсыновты блуімен длме-дл келмесе де, біразы сйкес келеді.алымны келесі бір авторды атауы – ол «толаушы».

«Толаушы аын уелі кіліні кйін, мын, мддесін, зарын, кйінішін, сйінішін айтып, шер тарату шін толайды, екінші ішкергі аламында болан халдарды, нрселерді тыса шыарып, басалара білдіріп, басаларды сол кіліні кйіне тсіріп, халін тсіндіру масатпен толайды» [8, 407 б.]. Бл авторды категориясы дебиетте кптеп кездеседі. сіресе, поэзия лемінде, жалпы лирикалы туындыларда жиі шырасады. Оан мысал ретінде Т.Тшеновты «рт ішінен аман шыан глдеймін» деген леінен зінді келтірейік:

Кнде, мейлі,

Міне, мейлі,

Кл, мейлі!

рт ішінен аман шыан глдеймін.

Талайсыздан тай торысы Тірді,

оамны ой торысы боп жр деймін...

Керегі жо

енді маан матау мен даттауды да,

зімді-зім жатан жо атау мнда.

Керегі сол – тек ана тынышты бер,

Кремін сол – тек ана Хаты алдымда...[8,25 б.].

Автор-толаушы шыармасында з кіл-кйін эмоционалды-экспрессивті трде беруі ммкін.

Аынны бл леінде эмоционалды рек аса басым емес. Мнда тек мселені ортаа тастау, соны талылау, з ойын білдіру, соында жеке танымымен орытынды жасау. Яни, толаушы тек з сезімінен хабар беріп ана оймай, сонымен атар кейбір таырыптар аясында ой озай алады. Автора берілген атауларды келесі категориясы – ол «сарындаушы».

«Сарындаушы з заманындаы бар трмысты ана суреттеп оймайды, неге шін жо трмысты да алып суреттейді» [8, 450 б.].

орыта келгенде, автор категориясы – крделі категория. р алым автор категориясына атысты р трлі кзараста болуы орынды. Барлы алымны ортатастыратын нрсе – автор-туындыгер. Автор з ойын да, идеясын да рі баса да идеяларды шыармаа арау етеді. Автор масаты – шыарма арылы оырмана ой тастайды.