Т.бдіклы шыармаларындаы мтініндегі тілдік ізденістер
Тлен бдіклыны алдыны тарауларда стильдік ерекшеліктеріне баса назар аударды. Ендігі кезек авторды тілдік ізденістеріне келді. аламгер шыармасын оырмана ызыты ету шін айшытау ралдарыны ерекше трлерін олданып, жаа ізденістерге жол ашады. Тлен бдіклыны азіргі кездегі оырманы бар жазушыларды атарына кіруіні зі оны тіліні, жазу стиліні ерекше екенін айындайды.
М.Горькийді «Тіл – дебиетті басты мшесі» жне Фединні «Сз – шыарманы негізгі материалы» деген сздерден шыарманы тілін зерттеуден маыздылыын байаймыз. мір шындыы адамдар арасында арапайым сздер арылы жзеге асса, кркем дебиетте кркемдік тсілдер арылы жзеге асады. йткені, оырманны жазушыдан талап ететін ажеттіліктерді бірі. Кркем дебиет кркемдік бейнелеу ралдары мен діс-тсілдеріні нтижесінде дниеге келеді. Бейнелеу ралдары - шыарманы блек лемге апаратын рал. Жазушы шыарманы ерекше лем етемін де айшытау ралдарын сапасыз, шбыртпалы трде олдана беруі де жарамас. Метафора, метонимия, тееу, градация, синекдоха, гипербола, литота сынды кркемдік ралдарыны мтінге берер зіндік рлі бар. Оларды шыарма рухын арттыратын маызы бар.
аламгер з шыармаларында айшытау ралдарын з орнымен ерекше олданан (4-кестеге сйкес).
4-кесте. Т.бдіков прозасындаы тееу
| Тілдік ізденіс | Мысал |
| Тееу | «Жыланды бойы ол кезде саласындай тізілген ел», «Сені де бір айналшы жегендей шыр айналып, ісіні нбейтіні-ай, - деп кейіді тап бір сау кніндегідей», «олындаы ортасынан сынан шола найзасын отайлап, айналасына ашынан аны жзіндей жабайы ызанышпен жауыа арайды» |
Айшытау ралдарыны ішінде бірінші болып тееуді арастырамыз.Тееу затты, былысты, нрсені немесе соларды асиетін білдіреді. Тееу Абай шыармашылыында тееуді тр-трін олданан. –Ал Тлен бдіклы з мтіндерінде траты тееу, яни -дай, -дей, - тай, -тей арылы жасалан тееулерді кбірек олданан. Жазушы тееуді одан да баса трлерін де олдана білген. Тлен бдіклы шыармаларында кездесетін тееулер мынадай: «Жыланды бойы ол кезде саласындай тізілген ел» [16, 8 б.], «Сені де бір айналшы жегендей шыр айналып, ісіні нбейтіні-ай, - деп кейіді тап бір сау кніндегідей» [16,13 б.], «олындаы ортасынан сынан шола найзасын отайлап, айналасына ашынан аны жзіндей жабайы ызанышпен жауыа арайды» [16, 167 б.], «Ештее крінбейді, крді ішіне тсіп кеткендей тастай араы» [16,180 б.], «Сыма онан арлыаштардай сатушыны тірегінде жртты арасына барды» [16,224 б.], «лпештеген, міт артан сол лы се келе сабындай бзылды» [16,284 б.], «Маш трі сахара саландай аппа, саал-шашы да аппа, аудырап бітуге тааан шал екен» [16, 309 б.]. Дыбыс йлесімі арылы жасалан тееулерге тоталса: «Екі дай сезім шаында – міт пен кдікті, шынды пен жаланны арасында сергелде болан жандара, блкім, пайдасы тиер» [16, 7], «ыста мойылдай ап-ара, ататы бйге арасасасын, ал жер арайысымен жмыртадай аппа жорасын мінетін» [16,66 б.], «Екі кзі блаудай» [16, 101 б.], «Ая-олы неге жалааш» [16, 7 б.], «Мына аз Доспамбет былтыр ауыранда бкіл й ішімен арыздасып, артынан жазылып, трып кетті ой- деді молда алтасынан тасбиыын алып жатып» [16,118 б.].
Авторды келесі бір айшытау ралы – метафора. Метафора гректі «metaphora» «ауысу» деген сзінен шыан. Метафора деп сырты не ішкі белгілеріндегі (тласындаы, атаратын ызметіндегі т.б.) састыа арап бір зат атауыны баса бір зата атау болуына байланысты сз маынасыны ауысуын айтамыз [27]. А.Байтрсынов бойынша ауыстыру бір-біріне сйкес келмейтін, йлеспейтін ымдарды байланыстыру асиетіне ие боландытан, оны автор з мтінін оырмана серлі болу шін олданады. Себебі, метафораны шыармаа ерекше р беретіні уаытпен длелденген дние. алымдарды зерттеуінше, адамны ойлау абілетіні кннен-кнге дамуына орай метафора да кн сайын жаарып, жанданып отырады. Метафора адам ойыны жемісі десек, ал адамны ойы сан салалы идеяларды орталыы деп есептей келе, ой бір ойды жетегіне таы да бір ойды ертіп жреді. Яни, бір ой бір ойды жалайды. М.Жмабаевты: «Толыннан толын туады, Толынды толын уады, Толын мен толын жарысад» [28, 50 б.] деген ле жолдары метафораа тн асиетті ашады. Метафораны рбір жазушы ажеттіліктен емес, онсыз шыарманы кркемдігін аша алмаандыынан болады. 5-кестеге сйкес аламгер шыармаларындаы метафоралар кптеп кездеседі.
5- кесте. Т.бдіков шыармаларындаы метафора
| Тілдік ізденістер | Мысал |
| Метафора | Жол бойы кіліме неше трлі ойлар келді», «Тегінде адам жинаан ор бітсе де, жарыты табиатты оры бітпесін де», «Машты йелі келіп, апамды шатап отыр» |
Мысалы,«Жол бойы кіліме неше трлі ойлар келді» [16, 6 б.], «Тегінде адам жинаан ор бітсе де, жарыты табиатты оры бітпесін де» [16, 26 б.], «Машты йелі келіп, апамды шатап отыр» [16,43 б.], «Апасыны жарыы, апасыны тобасы. Апасыны ні, апасыны сні. апасыны айы, апасыны тайы, - деп йастырып, айналып-толанып жнеледі» [16,49 б.], «Бір жылы туан тл еді» [16,58 б.], «й, брыныны адамына дауа бар ма!» [16,61 б.], «Дегенмен, тариха кейіпкер болу ркімні мадайына жазылмаан» [16,111 б.], «Жауласпаа дл осы атерлі дертті, аиат ажалды тадап алдым» [16, 146 б.], «Болмаса мемлекеттер міріні негізгі жгінері – экономика емес, мораль болатын кез жетті емес пе?» [16,148б.], «Дниеде злымды шін жаратылан асаана малытар бар» [16,169 б.], «Енді айтер екен» деп, асыа кткендей тынышсыз, есірік кй биледі» [16,178 б.], «Міне, дл осы тста каторганы кесімді жылыны аяталаны секілді, тадыр тауыметі мойнынан біржола сыпырылып, баса бір сулелі, жарын мірді кіріспесі басталды» [16,186 б.], «Табиаттан жаралан зіндей адам баласын екі асыр аулап, жер бетінен жойып жіберу табии процесс пе, смырай» [16,191б.], «Жастыа жантайып, йыан белін жазып, жан шаырды» [16,215], «Брыны мінез-лыты млде басаша болып згеретінін сезген кезде лде бірдее зіліп кеткендей ішкі сарайы сол етті» [16,282б.], «сіресе, лкен кісіні хабарды естісімен, командировкасын тастап, дейі келгенін, таерте йге кіріп шыанын айтанда осыны зіне зор бедел, матаныш ттатыны жасыра алмады» [16,289 б.], «ызылкре жас топыра дымыл кш рамапты» [16,292 б.], «Кіл рыы жетпейтін тым ріде алан бейшара бір саыныш жрегіні тбін лсіз тртіп, онсыз да аусаалы тран діре алыр ит жанын кйзелткендей болды» [16,293 б.], «Сіздерге деп осы шыбын-шіркей болып жреді» [16,301 б.], «Жасылыты е тере тамыры слулытаа, йткені тіршілік тннен басталады» [16,325 б.], «Таы да оны жанарынан ескен жана жайлы, ажайып, жылы аынды сезіп трмын» [16,330 б.], «Е мерез іштен шыан жасырын жау екенін тым» [16,333 б.], «Жалыз ыздан кейін й-ішіне жаалы енгізбей ойды» [16,345 б.], «Кз арайан шатарда екі кл мен зенні балыы таптырмайтын орек болды»[16,26 б.], «Кешегі іс, кешегі аыл бгінге жарамай жатыр» [16,278 б.].
Тлен бдіклы да баса жазушылар сынды троп трлерін з шыармаларында олданан. Троптарды ішінде метафорадан кейінгі метанимияны олданандыын шыармаларындаы олданыстан байаймыз. Кптеген адамдар метафора мен метонимияны айыра алмай жатады. Метанимияны метафорадан айырмашылыы – метафора сас заттарды немесе былысты бір атаумен берсе, метанимия ойда бар сзді баса бір сзге сыйдырып жібереді. Салыстырмалы трде араса метанимияны олдану аясы метафораа араанда тар. йткені, метанимия кркем шыарма стилінде олданылып, ал метафора барлы стилден з орнын табады. Жне де метанимияны тропты келесі трі синекдохамен шатастырып алушылы жиі кездеседі. Метонимия синекдохадан санды айырмашылыы жаынан ерекшеленеді. Синекдоха санды айырмашылыты ажет етеді. Ал метонимия олай емес. 6-кестеге сйкес метаномиялар берілген.
6-кесте. Т.бдіков шыармаларындаы метаномия
| Тілдік ізденіс | Мысал |
| метаномия | Тірісінде дай боланны бірі сондай-а болар», «Сейсен, бой алай?- деді, кемні олын алып жатып», «кіметті кші жетеді» |
Мысалы, «Тірісінде дай боланны бірі сондай-а болар» [16,13 б.], «Сейсен, бой алай?- деді, кемні олын алып жатып» [16,15 б.], «кіметті кші жетеді» [16,17 б.], «Несиеге ештее бермейді» [16,27б.], «Артельде кш ылатын адам соншалы кп емес» [16,29 б.], «Биайша жрегін алып кетті ой» [16,35 б.], «Сапабекті жолдасымын ой. - Не дейді, ойбай! Сапабек дейсі бе? - И. – Мына зімізді жаман жыры Жаанны ба? – И. – Кксау? – деді, кем таы бір ауруыны шетін шыарып» [16,47 б.], «мір сру рухани длел керек» [16,113 б.], «Біра кока жапыраын емес, жалан идеялар жапыраын шайнайды» [16,133], «Медицинада мыдаан нкте бар» [16,145 б.], «Е соы араку лді» [16,202 б.], «Институтты айрыша дипломмен бітірді» [16,204б.], «Мен біріншіге зім кіріп шыайын» [16,279 б.], «арапайым йелді аузынан осы сзді естігенде Хамит творчество баытыны тыш рет сезініп еді» [16,304 б.].
Гипербола мен литотаны мтінге осар лесі айрыша. Гипербола жне литотамен, кбінесе, батырлы жырларда шырасамыз. Мселен, «обыланды батыр» жырында: «Астындаы бурылды, Жоары ерні кк тіреп, Тменгі ерні жер тіреп» деген ле жолдарынан обыланды батырды астындаы тлпары Тайбурылды батыра тн етіп сипаттауда гиперболаны орны ерекше [29]. Оиа желісінде болып жатан шиеленісті гипербола мен литота серлі рі німді жзеге асырады. Бл пікірді зіні о жаы мен сол жаын барын да ескертеміз. Мселен, «Мінезіндегі е басты ерекшелік – лердей балажандыы» [16,121 б.], «Есік сарт етіп ашылып, блмеге тажалдай орынышты, атыгез сестра йел кіріп келді» [16,136 б.], «Батан кнні ызыл шапаы леусіреп, сніп барады» [16,307 б.](7-кестеге сйкес).
7-кесте. Т.бдіков шыармаларындаы гипербола мен литота
| Тілдік ізденістер | Мысал |
| Гипербола мен литота | «Мінезіндегі е басты ерекшелік – лердей балажандыы», «Есік сарт етіп ашылып, блмеге тажалдай орынышты, атыгез сестра йел кіріп келді», «Батан кнні ызыл шапаы леусіреп, сніп барады» |
Алдыы сзден соы сзді, алдыы былыстан соы былысты сіріп, дамытып отыратын градацияны, жалпыны орнына жалыны немесе керісінше болатын синекдоханы да мтінде зіндік орнын бар екендегін жоа шыара алмаспыз. аламгер градация мтіннен ерекше етіп крсету керек оианы жеткізу шін олданатыны аны. Ал синекдоханы жалпыхалыты тілді крсету шін пайдаланады. Байауымызша арапайым халы кнделікті трмыста синекдоханы жиі олданады. Бл - сз немдеуді бір трі. Мселен, «Абайа алай шыамын?», «й іші алай?», «Мал басы алай?», «анша бала бар?», «Аллаты бергені бар», «Отар ой бар» деген сздер арылы трмыстаы синекдоханы креміз. А. Байтрсынов синекдоханы «мезеу» деп аударан. Шынында да, халы наты санын айтудан орып, жалпылама немесе жалы айту арылы мезейтіндігін креміз. Санын айтса, малдан, баладан айырылып алудан орыан аза мезеп айтып отыран. Мезеуге тн асиеттерді мтіннен крсек болады: «Жапаы лаы алиан, алатай, мртты ара екен» [16,18 б.], «олындаы ортасынан сынан шола найзасын отайлап, айналасына ашынан аны жзіндей жабай ызанышпен жауыа арады» [16,167 б.], «Артында тя бар» [16,43 б.].
Авторды з шыармаларында фольклорды бір маал-мтелдерді де з шыармасынан тыс алдырмаан ( 8-кестеге сйкес).
8-кесте. Т.бдіков шыармаларындаы маал-мтелдерді тізбегі
| Тілдік ізденістер | Мысалдар |
| Маал-мтел | «кені асында шаппаанда, атаны басында шабасы ба?»,«Ат жасысын кермеден, ер жасысын трмеден кр» |
Мысалы, «кені асында шаппаанда, атаны басында шабасы ба?»[16,74 б.], «Ауру деген шелекпен кіріп, мысылдап шыады» [16,80 б.], «Ат жасысын кермеден, ер жасысын трмеден кр» [16,91 б.], «ш кннен кейін адам тозаа да йренеді» [16,9 б.], «Алайда «тяы бтін тлпар, анаты бтін сар жо» деп аза айтандай, іштен ілген адама бл йді зіне жетер айысы баршылы» [16,292 б.], «-Шыраым Бтима, атын лсе, амшыны сабы сынды, азамат лсе, асар тауын лады деген,- деп зім жаттап алан лкендерді сзіне салып алыстан ораыттым» [16,134 б.], «ара арыма арыса, ара адым жер м болар,- деп маалдап, кзін жмды» [16,303 б.].
аза фольклоры зіні кедігімен ерекше. Автор з шыармасында жотау, естірту, жбатуды элементтерін олданан (9-кестеге сйкес).
9-кесте. Т.бдіков шыармаларындаы фольклор лгілеріне мысалдар
| Тілдік ізденістер | Мысал |
| Жотау, естірту, жбату | Кімдер тспес тадырды армаына, рыр тілім байланып алмады ма. Айтайын мен, Ажеге, Сейсен аа, ол жетпейтін кн бопты ардаыа. Шейіт болып кетті деп келді хабар, Енді Ермек жо оралып елді табар. Сабыр тілеп дайдан, шкірлік ыл, рпаы бар артында белгі алар |
Мселен, «ке» романында соыса кеткен Ермекті азасын былайша естірткен:
«Дркін де, дркін, дркін де,
Заман да тер бір кнде.
лкендер сйле дегенде
ызыл бір тілім іркілме,-
айрылмас аза келгенде,
Батыры лді – Бгенбай!
Батырды олдан ткіздім
Слемін міне жеткіздім.
Жараа жасы ас арар,
Ойбайлап жаман бас салар
Кріспей айтты демеіз,
Осы еді бізді келген жай.
Бгенбай сынды батыры
Береке берсін артына-ай,
Сабыр берсін халына-ай,
Жасаан ием жар болып,
Бейіште нры шалыай!
Кімдер тспес тадырды армаына,
рыр тілім байланып алмады ма.
Айтайын мен, Ажеге, Сейсен аа,
ол жетпейтін кн бопты ардаыа.
Шейіт болып кетті деп келді хабар,
Енді Ермек жо оралып елді табар.
Сабыр тілеп дайдан, шкірлік ыл,
рпаы бар артында белгі алар»[16, 43 б.].
«ке» романында жотау да кездеседі:
«Трмысты кріп азарын,
лгенде крген базарым.
араым аман-сау деген
Хабарын ашан алармын» [16,40 б.]. лімді естіртіп, артынан жотаан халыты туан-туыс, дос-жарандары жбата да білген. Мселен, «ке» романында жотауды мына лгісі берілген:
«Бл айы келелі биді кеесінде алады,
Биік тауды тбесінде алады,
зен суды кбесінде алады,
ыран сты ияында алады,
Жйрік атты тяында алады,
Слу жарды ойынында алады,
лы тойды ойынында алады,
Осы айтанымды істемесе,
ле-лгенше зіні мойыныда алады» [16,64 б.].
Сонымен бірге, Тлен бдіклыны шыармасында траты тіркес пен демі уез беретін тіркестер де кездеседі: «Жрегінде ескі жараны орны біржолата шыалы тран діре ит жанын е соы рет инап алып жатана сайды. Баяыда ылышынан ам таман рыны тымы еді»[16,83 б.], «Осында демалыса келген балалардан сені креске алды деп естігенде зреміз зр тбіне кетті» [16,109 б.], «Ал кеседе ол суда жзген балытай сезінеді» [16,284 б.], «Ыма тсінбеген дыма тсінбейді деп...» [16,289 б.], «Залда ине шаншар жер жо» [16,360 б.], «Ту деген ткірігі жерге тспейді» [16,144 б.], «-Ол ызметін жасы істеуі ммкін, біра адама жасылы істемейді, ішіне пыша айналмайтын ызанша, кншіл» [16,314 б.] (10-кестеге сйкес).
10-кесте. Т.бдіков шыармаларындаы траты тіркестер
| Тілдік ізденістер | Мысал |
| Траты тіркестер | Жрегінде ескі жараны орны біржолата шыалы тран діре ит жанын е соы рет инап алып жатана сайды. Баяыда ылышынан ам таман рыны тымы еді», «Осында демалыса келген балалардан сені креске алды деп естігенде зреміз зр тбіне кетті», «Ал кеседе ол суда жзген балытай сезінеді» |
аламгерді шыармасы таырыбымен, ктерген жгі мен тіл байлыы арылы бааланады. Осындай критерийлерді сатаан шыарма да оырман арасында кп оылып, талыланады. Кейінгі кезде бл критерийлерді сатамайтын ебектер сраныс стінде екенін де жасырмаймыз. Дегенмен, ол шыармаларды мыры ыса болатыны аны. Тлен бдіклы з мтіндерінде айшытау ралдарын, маал-мтел, траты тіркестерді олданса да, арапайым жазылан. Яни, оырмана оылуы жеіл, жаты тілде жазылан. Сол жеіл сздерді кптеген астарлы ой мен шынды жатанын да білеміз.
аламгерді шыармасында философтарды да анатты сздері бар (11-кестеге сйкес).
11-кесте. Т.бдіков шыармаларындаы анатты сздер
| Тілдік ізденіс | Мысал |
| анатты сздер | Бальзакты: «Жер бетінде баытсыздытан баса, толы жзеге асатын ештее жо», Ф.Достоевскийді: «Сенім жо жерде – ізгілік те жо», «Мейлі, атай берідер, мейлі, жазаламай-а ойыдар, біра злымдыты злымды деп зіні атымен атадаршы» |
Мселен, Бальзакты: «Жер бетінде баытсыздытан баса, толы жзеге асатын ештее жо»[16,9 б.], Ф.Достоевскийді: «Сенім жо жерде – ізгілік те жо» [16,22 б.], «Мейлі, атай берідер, мейлі, жазаламай-а ойыдар, біра злымдыты злымды деп зіні атымен атадаршы» [16,44 б.], Ф.Ницшені: «Жаман деп жргенімізді жасы деуге батылымыз жеткен кні бізді мірімізде лы кезедер басталады» [16,26 б.], Сократты: «Олар з бойларындаы марлыты лдары, ал мен сол сезімдерді патшасымын» [16,29 б.], «иындыа да, ияната да, зорлы-зомбылыа да, жала мен блеге де тзуге болатын секілді. Тзуге иын жалыз нрсе - жалызды» [16,33 б.],Х.Ортеге-и Гассетті: «мір дегені ашан да кемені апаты» [16,40 б.], М.Гандиды: «Кнармен емес, кнні зімен кресу керек» [16,44 б.], «Рухани лемде екі баыт бар: бірі – пенделік мдде, екіншісі – биік парасат пен ізгілік дыреті» [16,52б.], «Немесе кішіпейіл, ізетті адамны не байыанда, не лкен билікке ол жеткізгенде рккірек, дрекі млде баса адама айналуы жне сол адамнан зінен жоары бастыты алдында айтадан кішіпейіл, ізетті адама айналуы да лгі айтылан былысты бір трі» [16,57 б.], «Бгінгі леуметтік мінез-лы: зінен басаны брін итті етінен жек кретін лермен зімшілдік, жексрын матаншаты, жаны ашымас атыгездік, іштарлы – патология емес пе?» [16,17 б.], «Аиатты бір жауы – слулы. Аылсыз слу адам, опасыз слу йел, алдамшы слу сз» [16,20б.]. анатты сздерден байайтынымыз аламгерді шетел дебиетінен, шетел философтарыны ебектерімен етене таныстыы. Негізінен, авторды шыармашылыы медицина, философия, мсін, театр, политика, психология, логика сынды ылым трлеріні шыармада профессионалды трде жазылуы, сипатталуы жне маман ретінде талылауы жазушыны р ылым саласынан хабардар екендігін крсетеді. Бл азіргі ХХІ асырды жазушына керек асиеттерді бойына жинаандыын креміз.