Оырман – мтін – автор

Алдыы блімдерде автор мен мтінді барынша арастырып кеттік. Адам ауасыз бір минут, сусыз 3-4 кн, тамасыз бір аптадан арты мір сре алмайды. Сол сынды автор да оырмансыз заа бармайды. Авторды оырмансыз заа бара алмауыны себебі: оырманы болмаан авторды ебегі бааланбай, оылмай алатындыы. Автор оырманмен тікелей арым-атынасты ажет етеді. Олай болмаан жадайда М.Маатаев айтпашы ша басан архивтерден табылармызды кйі болма.

азіргі дебиеттану ылымында автор мен мтін ымдары бір жола ойылан. Ал оырман ымы лі де з зерттеуін таппай, ым яки категория ретінде теориясы алыптаса алмады. Осы уаыта дейін оырман ымыны зерттелмей келуіні де з ужі бар. йткені, автор мен мтінді арастырмай жатып, оырманды зерттеу ерте болып табылады. Оырман – деби шыарманы абылдап, саралайтын орта жне штік концепциясыны бір блігі. Автор шыарманы тудырып ана ояды, ал оырман оны мырын анытайды. Яни шыарманы мырыны за болуы немесе ыса болуы оырмана байланысты. Л.Толстойды мына пікірі оырманныавтора атысын крсетіп береді: «Когда мы читаем или созерцаем художественное произведение нового автора, основной вопрос, возникающий нашей душе, всегда такой: «Ну-ка, что ты за человек?», если это же старый, уже знакомый писатель, то вопрос уже не о том, кто ты такой, а «Ну-ка, что же можешь ты сказать мне еще нового? С какой стороны теперь ты осветишь мне жизнь?»[30,88 б.].

Автор мен оырманны мтінге деген кзарасы бірдей болмайды. р адамды жеке индивид ретінде арастыратын болса, р индивидті мірге, былыса жне жадаяттара кзарасы, танымы мен пайымы ртрлі болады. В.Ф.Асмус зіні «Труд и творчество» деген ебегінде: «Никакое произведение не может быть понято если читатель сам, на свой страх и риск не пройдет в собственном создании по пути, намеченному в произведени автором. Творческий результат чтения в каждом отдельном случае зависит от всей духовной биографии читателя. Наиболее чуткий читатель всегда склонен перечитывать выдающееся художественное произведение», – деген сзінен кркем шыарманы абылдануына оырманны да зіндік лесін барын байаймыз [30,89б]. Шыарма – екі жаты былысты тоысан ортасы.

Мтінді тану мен тсінуден брын мтін туралы автор мен оырманны кзарасын анытап алайы. «С точки зрения писателя, текст никогда не бывает окончен – писатель всегда склонен дорабатывать, доделовать. Он знает, что любая деталь текста – это лишь одна из возможных реализаций потенциальной парадигмы. Все можно изменить. Для читателя текст – отличная структура, где все на своем – единственно возможном – месте, все несет смысл и ничто не может быть изменено. Автор воспринимает окончательный текст как последний черновик, в читатель – черновик как законченный текст. Читатель гиперструктурирует текст, он склонен сводить до минимума роль случайного в его структуре. Но дело не только в этом. Читатель вносит в текст свою личность, свою культурную память, коды и ассоциации. А они никогда не идентичны авторским», – деген Ю.Лотманны пікірінен авторды ебегін баспада шыарса да ол шін тзетулерді ажет ететіндігін, ал оырман оны аяталан ойларды жиынтыы ретінде абылдайтынын байаймыз [31,112 б.]. Кейде сол шін де кей шыармалар оырман жрегіне жетпей жатады. Кей кездерде оырманны заманын, ортасын ескеру керек. Мселен, Д.Исабековті «арын» романы 80-жылдары жары кріп, сол заман оырмандарыны жатып-жастанып оыан шыармасыны бірі болан. Романдаы Жасын сынды ер-азаматтар пайда болып, соан бой тзегендер де баршылы. Кейін бл шыарма мыт болып, екі мыыншы жылдары айтадан кп оылатын шыарманы атарына енді. Бл жерде кітапты клемін де згертуі з ыпалын тигізсе керек.

Тсіну – баса адамны рухани лемін сезіну, оны ойы мен сезімдеріне бірге толи білу, зі дербес мнге ие бола алмайтын ілімні типі, тсіну – творчестволы акт кезіндегі авторды жеткізбек болан ойыны маынасын ыну, сол сттердегі авторды рухани кйін кеше білу [33]. Тсіну, ыну ымдарын герменевтика ылыми зерттейді. Герменевтика з бастауын ХХ асырдан алады. Е басында мтіндерді талдауда аралан герменевтика кейін жеке филологиялы ыма ие болды. деби герменевтика – кркем мтіндерді талылау, тсіндіру жайындаы арнайы ылыми сала [24,78 б.]. Герменевтика «шыарма-оырман-дстр» атты штікке байланысты дамыды.

«Адамды тсіну шін оны дниетанымын, кзарасын, идеалдарын, яни рухани лемін білуі ажет. Ал ол жаратылыстану ылымдары сияты кзге крініп тран нрсе емес, сондытан оны танып білу, зерттеуді де зіндік ерекшеліктері бар. Осы тста бізді ызытыратын ыну, тсіну мселесі ктеріледі. Рухани лемді тек «эмпатикалы» ену, бойлау арылы, яни сол зерттейтін субъектіні орнына зінді ойып, соан айналу арылы – бір сзбен айтса, ыну арылы танимыз» [34,55 б.]. Адам ымынан блек абылдауды келесі бір трлеріне жас ерекшелік, лтты-этникалы, ксіби, психикалы абылдаулар жатады.

Психологтар абылдау мен ыну бірден екі дегейде саналы жне санадан тысары трде жзеге асады деген пікірді айтады. абылдау кезінде оырманны мірлік тжірбиесі мен тарихи жады маызды рл атарады. Мтінді тану, тсіну шін абылдаушы алдымен мтін авторы мір срген дуір, мтінні тууы кезіндегі оамды-леуметтік, саяси жадай, дстрді біліп барып ана, авторды, мтінні философиясына іле алады. Сол дуірді толы бейнесін біліп, тарихи процестер, оиалар тіріліп, сйлегенде ана авторды, мтінді, бейнелерді тсіну шындыа айналады. «Тарихи тланы тек «іштей ене» тсіну ана ммкін, яни соны «терісін жамылып», соны орнына зінді ойып ана ол туралы бір нрсе айта аласын.

Шынайы ыну аншалыты біреуді «ішкі тиыына» бата білсе, соншалыты одан биікке ктеріле алуды талап етеді. ыну шін танымды контекст болу керек. Бізді танымды контекстіміз аншалыты ке болса, яни бізді зерттеу объектімізді салыстыратын, арама-арсы оятын баса объектілер кп болса, соншалыты біз оны «зерттеу объектісін» тере тсінеміз.

Таным екі жатылыты ажет етеді, біріншіден, зерттейтін нрсее «іштей ену», екіншіден, одан «тысары кету» [34,51 б.]. Тсіну, ыну процесі абылдаушыа, оны асиеттеріне байланысты боландытан, абылдаушы авторды рухани дниесіне еніп, шыармашылы актіні жаырта отырып, мтінді айта дейді. Тсіну мен ыну процесі - мейлінше диалогты, автор мен абылдаушы диалогы. Автор идеясын мтінні рылымы арылы жасап, жасырса, диалогты екінші жартысы абылдаушы мтінді айта дейді жне жасырынан маынаны шешеді. Мтінні диалогтігі, жалпы ойлау мен сйлеуді диалогтігінен, сйлеуші мен тыдаушы грамматикаларыны диалогтігінен бастау алан. «Адам іс-рекеті потенциалды текст жне ол з уаытыны схбатты контексті арылы ана тсіндіріледі.

Текст (гіме, сз, хат, оиа) рашан біреуге баышталан рі сол баышталандыымен ана нды, баалы. Текст авторыны ішкі дниесімен атар зіндік кзарасы, дниетаным шебері бар.

лем дегеніміз рашан трлі дауыстар, трлі тсініктер, трлі сана-сезімдер полифониясы. ыну, тсінуді схбаттыы оан аяталмаан, шектелмеген асиет береді. Айтылан сз естуді, ынуды ажет ылады. Ол да бір сраты лемдегі бір жауабы. Осылайша, мгілік шексіз мтылыс» [34,54 б.]. Мтін – автор мен оырман арасындаы байланыс емес, ол тудырушы мен ттынушы арасындаы ой, пікір, сана-сезімдеріні араласып тоысатын нысаны. Мтінні диалогтылыы полилог, полифония, коммуникацияа айналады. Сонымен бірге, мтінді ыну, тсіну арылы р кезе, р мдениет, р этнос, жеке тлаларды трлі ой-пікірі, тсінігі белгілі болып, мтінтануда кпварианттылы, кпырлылы, кпдауыстылы туып, дамиды.

Мтінді тсіну кезінде длме-дл ойлап, сзбе-сз оуды орнына авторды ойын, дниетанымын, оршаан орта мен адамдарды дауысына мн беруіміз керек. Яни оршаан ортаа, оны адамдарыны ойы да автора сер етеді.

А.Потебняны «кркем шыарманы маынасы мтін аяталаннан кейін, суреткерде дамымайды, ол абылдаушыларда дамиды»,- дегеніндей, оырман, тсінуші мтінді оу, талдау-талылаулар арылы трлі маына табады, мн жктейді, концепция, идеялар ашады, мтінні абылдаушыа жетуінен оны екінші мірі басталады. Кркем мтінді абылдау, тсіну тек танымды трыда ана сер етіп оймай, абылдаушыа сезімдік лззат береді.

нер туындысыны адамны танымына, беретін нрі, лззаты туралы ойшыл-жазушы Л.Толстойды да айтатыны бар: «Деятельность искусства основана на том, что человек, воспринимая слухом или зрением выражения чувства другого человека, способен испытовать то же самое чувства, которое испытал человек, выражающий свое чувство.

Как только зрители, слушатели заражаются тем же чувствам, которая испытовал сочинитель, это и есть искусство. Вызвать в себе раз испытанное чувство и, вызвав его в себе, посредством движений, линий, красок, звуков образов, выраженных словами, передать это чувство так, чтобы другие испытали то же чувство, - в этом состоит деятельность искусства. Искусство – есть деятельность человеческая, состоящая в том, что один человек сознательно известыми внешними знаками передает другим испытываемые им чувства, а другие люди заражаются этими чувствами и переживают их.

Как бы ни был поэтичен, похож на настоящий, эффектен или занимателен предмет, он не предмет искусства, если он не вызывает в человеке того, совершенно особенного от всех других, чувства радости, единения душевного с другом (автором) и с другими (ее слушателями или зрителями) воспринимающими то же художественное произведение» [35,148 б.].

Кркем мтін – автор санасыны, шыармашылы ойлауыны, танымыны арасында бейнеленген дниені модельденген трі, диалогты, коммуникативті, адресатты боландытан оырман санасына кркем апаратты жеткізуші нер туындысы. Автор з танымыны, сезіміні жемісін трлі операциялар (мтін рылымы, философиясы, хронотоп, диалогтілік) арылы біткен дниеге (мтінге) айналдыраннан бастап, шыарманы екінші лкен белесі, абылдау, тсіну процесі жзеге асады. Рецептивті эстетика, герменевтика салаларыны зерттеу нысанына айналан мтінді абылдаушылар, оны тсінілу мселелері мтін мен абылдаушыны байланысын райды. Мтінді абылдау, ыну процестерінен мтінні полифонологиялыы, полилог, адамны жан дниесіне сер ету механизмдері, абылдаушыны алан сері білінеді. Мтін – автор шін (сезім, ойын жеткізу формасы) де, оырман шін де (танымды, трбиелік, эстетикалы маызы бар нысан) де мірді, дниені, оамды, адамды тануды бірден бір маызды ралы.

Кркем шыарманы оырман арасында оылуы шін автор оырманны заманын, проблемасын, ажеттілігін ескеруі керек. йткені, оырман шыармадан зін іздейді немесе ортасын іздейді. зіні басынан тіп жатан шым-шытыры оиаларды сырт кзден баылайды. Шыарма кей кезде психологты ызметін атарады. сіресе, ХХІ асырда адам кітапты психолог ретінде абылдайды. Ешкімге айта алмаан сырын шыармадан оып, ол кітапты біреуге оыту арылы оны да пікірін біледі. Одан алса кркем шыармадаы автормен тілдеседі. Мселен, Тлен бдіклы - тілдесетін жазушыларды бірі. аламгерді шыармаларыны біразы сра-жауап негізінде ралан. «Тоза оттары жымыдайды», «Парасат майданы», «Оралу», «Аиат» повестерінде, «айырсыз жма», «О ол» гімелері сраа толы. Мселен, «О ол» гімесінде: «- Кинода неге ыли слу йелдер ойнайтынын тсінбеймін? Слу емес йелдер жрта лгі бола алмай ма? Оларды бойынан жасы асиеттер табуа болмай ма? – деді олын жайып. – жасылыты е тере тамыры слулыта, йткені тіршілік тннен басталады. Ал слу адамдарды аылсыз, жаман болып шыуы – диспропорция, мірді крделілігінен, иындыынан алашы тепе-тедікті жиі-жиі бзылуы» [16, 325 б.], «Тоза оттары жымыдайды» повесінде: «Тн ортасы ауа араку тайпасынан алан жалыз индеец доктор Бейкерді алдында біржола кз жмды. – Бітті, брі де бітті...Енді ешандай маына алан жо... Тк алан жо... Е соы араку лді... Бітті... Брі де бітті... бітті... Біра ол араку тайпасынан е соы адамы зі екенін аармады. Ол, тіпті, зін адам атарына санаан жо» [16,202 б.], «Оралу» повесінде: «Кенет «япыр-ау, мен Бтимамен осыла аланда андай баытты болатын едім» деген кінішті ой жрегімді ысып, ауыртандай болды. «Мен сонда андай баытты болатын едім... Мен неге сйтпедім... У-у-у! Тадырды зі Бтиманы мені бауырыма анша келіп итерсе де,, з жмыртасын танымай безген тауытай ямнан шыарып тастай берген екем. Сонда мен айда асытым? Не шін асытым? Биік масат шін бе? оам шін бе? Шынды шін бе? лде міт кйінде алып ойан аыл-ой абылетіні жарын болашаы шін бе?.. Жо-жо! лде бір асиетті, лкен іске басымды байласам-ау деген ойа мені дтім шыдамайды. Біз сонау алашы махаббата да жанпидалы крсете аланбыз, енді тіпті де жанпидалы крсете алмаймыз» [16, 106 б.], «Аиат» повесінде: «Адамдарды сйіп те баыт таба алмайсыз. йткені, бір адамды шын сйсеіз, з айыны стіне лгі адамны бкіл азабы келіп осылады. йткені, оны басына тскен иыншылыты бліспей тра алмайсыз. ш адамды сйсеіз, ш адамны азабы, ал жз, одан да кп адамды сйсеіз, тіпті бкіл адамзатты сйсеіз, бкіл жер бетіні айысы бір сені басына келіп орнайды. Ендеше жан-тнімен сю ауіпті. Будда секілді безіп кеткеннен баса ештее алан жо. – Сенім керек, сенім,- деді священник осы кезде ндете сйлеп. – ізгілік жесін десеіз, соны бар екеніне сену керек, йтпесе иянат жеуі ммкін» [16, 130 б.], «Бассйек» гімесінде:«Слушай, ты не ребенок, и не первый год работаешь министром. Пора понять, что достоинство нужно не только для победы, но и для поражения. Надо уметь проигрывать, а не устраивать дурацкую сцену. Содан кейін бкіл ой-сезімі згеріп сала берді. зірге астында машина боланымен, «Шынында да, бізді йге андай авторбус барар екен» дегендей жол жиегінде алып бара жатан аялдамаа тыш рет іле арады» [16, 280-281 б.], «Бассйек» гімесінде: «Хамит стол стінде жатан бассйекке сыырайып за арады. Таы да сол мезі ылан стсіз ебекті аны себебін іздеді. Музейдегі лекцияны, кзілдірікті жігітті, Маш шалды жім жапан аппа жзін елестетті. «Жаубріні тарихтаы орнын, халына адірін, мірін...», «Жирафты мойныны зындыын алып тастаса...», «Тсі суы болыпты ой...». Жо, брі де ншейін теория. Жоба, тспал» [16,310 б.], «О ол» гімесінде: «Кеше бір лы аынны кітабын оыдым. Соны ішінде «Дауыл» деген ле бар екен. Кемені дігегі ирап, рулі сынан, желкені жыртылан. Ккжиекке батып бара жатан кнмен бірге кеме де теізге батып барады. Жртты брі жанталасып, лім дасын оуда. ркім зіні жаын кретін адамдарымен шатасып, оштасып жатыр. Тек бір адам ана лімнен оруды да, ашуды да ойламайды. Ол тек: «Шіркін, осындай лер стте шатасып оштасатын адамны боланы андай баыт»,- дейді ішінен кбірлеп. араызшы, лім аузында тран е баытсыз жандар да енді біреу шін соншалы баыт болып крінеді. йткені оларды лер стте оштасатын жаындары бар. Сіз мені тсініп трсыз ба?» – деген жолдардан авторды шыармасында ртрлі таырыпта сратар ойылып, жауабы ізделінеді [16, 321б.]. «О ол» гімесіндегі алашы сра з жауабын таппай келе жатыр. йелді слу немесе слу емес деп блуді ажеттілігі жотыы жайлы да біраз айтылды. «Тоза оттары жымыдайды» повесіні негізіндегі сраты зі жне жауабы осы сйлемні ішіне сыйдырып кеткен. «Оралу» повесіндегі сра кптеген адамдарды міріндегі кінетін сттері жайлы болан. «Аиат» повесіндегі бл сраты мнісі е тереде. Адамды емес, Аллаты сюді айыры барын крсетуде. Адаммен бірге айы, ал Аллапен бірге уаныш болады. «айырсыз жма» гімесіндегі жауап кейпіндегі сра ойылан. «Бассйек» гімесіндегі сздер сра сынды крінбесе де астарында лкен сра жатыр. Ол сра – Жаубріні бейнесі. Батыра тн бейне андай критерийлерге сйкес келеді деген ой Хамитті мазалайды. «О ол» гімесіндегі соы сра лім аузындаы адамды ойландыртатынын байаймыз. лім халіндегі адамны басынан тетін хал суреттелген.

Кркем шыарма - нерлерді ішіндегі е жоары сатыдаы нер. нер адама эстетикалы, этикалы трбиені з бойына сііріп, крерменге жеткізе білуі керек. Крермен суреттен лззат аланы сынды кркем шыармадан да лззат алуы тиіс. И.В.Ильинский крерменді балаа тееген: «Истинная культура зрителя выражается в непосредственном, свободном, ничем не стесняемом реагировании на то, что он видит и слышит в театре. Реагировании по воле души и сердца» [30, 87 б.]. Крермен зіне наан ойылымынан кп уаыта дейін серленіп жреді. Тлен бдіклыны «Парасат майданы» повесін оыан біш Кекілбай ойа шомып жргенін айтан: «Парасат майданы» айталап айта беруге, тіпті жіліктеп талдап беруге келмейтін злмат хикая. Оны оып отырып, ойын он саа жгіріп, ойланасы, тебіренесі. Ойланан сайын, ойсырап, лазып, тебіренген сайын, теселе кйзелесін. Наыз нердегі шок терапиясы» [32,55 б.].

Ксіби оырман ретінде .Кекілбайды пікірін алса, атардаы оырмандарды да пікірлерін де ескердік. Мселен, «аза филологиясы» мамандыыны 4-курс студенті Ташолпан Серікызы: «Тлен бдікті интеллектуалды оырман талап ететін, трбиелейтін шыармашылыы асырлы баасын алатын майталман шеберхана деп санаймын», «Филология» мамандыыны 4-курс студенті: «О ол» туындысыны з уаытында лкен жаалы ретінде абылдананы аны. Бан себеп не? Себеп сол, е уелі таырып тосындыы, сондай-а жазушы идеясыны шыарма сюжетімен табии бірлік табуы дер едім. Таы бір айтары, бл тек «О ол» шыармасына ана атысты ерекшелік емес, Т.бдіклы шыармаларыны барлыына тн асиет. Шынтуайтына келгенде, жазушыны шыармаларыны зін ана бір таырып я мына бір шынды, болмаса шетел таырыбы деп блуді ажеті жо. Неге десеіз, айсыбір таырыбын алсаыз да мірді зекті, аса зру, аса ділгір мселелерін ктергеніне кз жеткізесіз. Олар тек жанрлы трыдан жне шыарманы сюжеті мен композициялы рылымынан ана блек. Ал, авторды философиялы ой тйіні, ала ойан мыты гуманизмі барлы шыармаларыны алтын арауы. Сз жо, Тлен – тума талант. Ал бл сз длелдеуді ажет етпейтін аиат. Оан себеп оны шыармалары «О ол», «Бассйек», «Аиат», «Тоза оттары жымыдайды» сияты т.б. да туындылары – аза дебиетіні азынасына осылан нды оматы лес. Айта кетерлік таы бір ерекшелік - жазушыны кптеген шыармаларыны соы нктесі ойылмаан. Бл даралы шыарма мазмныны тередегін аартады, яки шыарма соындаы аяталмаан тйіндер оырман ауымды бей-жай алдырмай, кітаппен бірге ойланып толануа жетелейді, зіндік жеке ой алыптасып, зінше жеке ой тйін жасауа шаырады. Сзімді орытындыласам, адам жан дниесіне жол тапан жазушы Тлен бдіктлыны шыармалары жртшылы назарында ашанда болады, бола бермек те. Психология мен философияны дебиетке келген дарынды тланы туындылары оама ажет».

«О ол» гімесі басынан аяына дейін бірінші жатан берілген рі талданан. Мселен, «Сол тннен бастап Алманы науасы туралы жеке кнделік жргіздім. Тіпті, зіме жеке ылыми объектіні табыланына уананымды да жасыра алмаймын. О ол Алмаа тек алы йы шаына енгенде шабуыл жасайды. Яни, зіне анша тсініксіз боланмен, зін-зі лтіру ниеті ызды миында бар деген сз» [16, 317 б.]. Бірінші жатан баяндалан шыарма оырманды шыармаа жаындата тседі. Ол бір шыармада зі жргендей кй кешіп, автормен бірігіп кетеді.

Баяндау туралы сз озаанда біз рашан стиль мен тілге келіп тірелетініміз аны. Баяндауды автор, мтін, оырман арасында болатын арым-атынасты біріктіруші ретінде арастыру соы кездерде ана крініс тапты. Баяндау мселесін штікті айналасында арастыруа келгенде сюжет пен фабуланы баяндаумен шатастыру болып жатады. Осы ымдарды шатастырып алмауымыз шін шыармадан екі мселені ажыратып алуымыз ажет. Біріншісі - шыармада айтылан оиалар жйесі, ал екіншісі – баяндауды зіні оиа ретінде берілуі. Баяндау деп сюжеттегі рбір оианы хабар ретінде беруін айтамыз. Ал сюжет – шыармадаы оиалар желісі. Яни, сюжет оиа болса, баяндау - оны жеткізуші рал. Оырмана оиадан грі баяндау тсілі оан кбірек сер етеді. Яни, ккірегіне нр, суле болып енеді. Баяндаушы, хабарлаушы, нарратор, актор, автор дегендерді барлыы баяндаушы ретінде танылады, біра ызметі мен орны ртрлі.

Кез-келген оырманны назары 2-ге блінеді. Біріншісі – оиа жне оны маыздылыы, екіншісі – баяндаушыны сйлеу мнері мен мдениеті. Оырман шыарманы оыан кезде осы екі критерийге баса назар аударады.