Оырман трлері жне оырман назары
р шыарма оырмана зіндік ерекшеліктерімен, ызытарымен, сонымен бірге арсылытарымен бірге келеді. Оырман автормен кейде бірігіп, кей кезде ажырап кетеді. Оырман шыармадан зіндік ажеттіліктері мен критерийлерін крсе, автормен бірге, ал керісінше болатын болса, шыармаа з арсылытарын крсетеді. Оырман - шыармаа мір сыйлайтындарды бірі. Автор з иялы, аылы мен ебегі арылы тудырса, оырман аылы, иялы жне ебегі арылы шыарманы мірін жалайды. Ебегі ретінде шыарманы оуын, талдауын, талылауын жатызамыз. иял мен аылды р адамда ртрлі крініс табуына арай оырманды да з ішінде жіктейміз. В.Е.Хализев оырманды шынайы жне кпшілік, ал Т.У.Есембеков «Кркем мтін поэтикасы» атты ебегінде Г.Яуссты жіктемесі бойынша оырманды атардаы оырман жне оырманны стінен арайтын ксіби филолог деген трлерін крсеткен екен (6-диаграммаа сйкес).
6-диаграмма. В.Е.Хализев пен Г.Яусс бойынша оырман трлері
В.Е.Хализев зіні «Теория литературы» атты ебегінде автор, мтін жне оырманны арасындаы байланыстарды, атынастарды рі нзік тстарды тереірек арастыран. зіні ебегіне М.М.Бахтин, В.М.Жирмунский жне т.б. белгілі дебиеттанушыларды ой-тжырымдарын негіз ете алан. Сол себепті де, В.Е.Хализев ебегі дебиеттанушы кпшілікке кп кмегін тигізіп жатыр. дебиеттанушы оырманды реальный (шынайы) жне массовый (кпшілік) деп жіктеген. алымны пікірінше, оырман шыармаа тікелей жне жанама атыса алады. Тікелей атысан кезде автор оырманны да ойын ескеріп, онымен сйлесе отырып, диалог рып, шыарманы ызытыра тседі. Бндай авторларды атарына «Евгений Онегин» шыармасындаы Пушкинді, Л.Стернні повестін, Н.В.Гоголяны прозасын, М.Е.Салтыков-Щедрин жне И.С.Тургеневті жатызан. Бл аламгерлер шыармасында авторды да, оырманды да кезіктіре аласыз. Сонымен бірге, шыармада оырман-адресатты да болу ытималдыы жоары. Оырман-адресат ымын 1970 жылдары Х.Р.Язер мен В.Изер арастыран. Х.Р.Язер мен В.Изерді пікірінше, шыармада екі эстетикалы теория болады. Біріншісі – дстрлі, яни авторды ойы мен идеясы, ал екіншісі – адресат. Адресатты имплицит,ал біріншісін имманент деп атаан. Адресатты шыармада кездесуі жоарыда айтанымыздай шыарманы ызытыра тседі. Сол шін автор бл оырман трін олдануда.
Шыарманы абылдауда адресатты болуы маызды боланы сынды оырманны шыарманы тани білуіні де тжірбиесіні болуы маызды. Шыарманы тани білмеген, ои білмеген оырман шыарманы кейбір тстарын тсінбей, автор идеясын а алмауы себепті шыарма з баасын алмай алу ытималдыы да жо емес. Бл жерде авторды да жеткізу, жазу тжірбиесі, ал оырманны тани, ои білу тжірбиесі ажет. азіргі тада оырманны автора ояр талабыны жоары болуы, ал авторларды ол талаптарды анааттандыра алмауы да шыарманы оымауа алып келуде. Н.А.Рубакин: «История литературы – не есть только история писателей, но и история читателей» - деген пікірі негізінде оырманны да шыармаа серіні атыстылыын креміз [30,91 б.]. Автор оырман талабын анааттандыру шін сол заманны зарын, проблемасын шыармасына зек етеді. Чехов з замандастарыны крінісі, ал шыармалары заманны ащы зары бола білген. Бл - авторды тапырлыыны белгісі. А.Чехов деген атты азіргі таа дейін жетуі з заманыны оырмандарыны кілінен шыа аландыынан болса керек.
Шыарманы оырман арасында танымалдыын оны айта басылуынан, тираж саныны кбеюінен жне зге тілдерге аударылуынан крсек болады. Сонымен бірге, шыармадаы цитаталарды олданыса ие болуы жне де киноларды тсірілуін айтамыз. Философ, дебиеттанушы жне сыншыларды да ебектеріне зек бола алуы да шыарманы оырман жрегіне жол тапанын крсетеді.
Шынайы оырман – шыарманы тсінген, автор идеясын жрек тбіне жеткізе білген оырман. Шынайы оырман заманнан замана ауысады. р заманны шынайы оырманы ртрлі болады. Мселен, М.уезовті «Абай жолы» роман-эпопеясы ХХ асыр оырмандарына аын Абайды мірі, лы туынды ретінде танылса, ал ХХІ асыр оырмандарына оылуы тиіс немесе аза трмысын, тарихын танытатын шыарма ретінде абылдауын айта аламыз. Шынайы оырман кпшілік оырманнан интеллектуалды білімі мен арнайы тжірбиесімен ерекшеленеді. В.А.Жирмунскийді мына пікірі шынайы мен кпшілік оырманны айырмашылыын айырып берсе керек: «Вы читаете поэму, смотрите картину, слушаете сонату чувствуете удовольствие или неудовольствие – вот вкус, разбираете того и другого – вот критика» [30,92 б.].
ртрлі жастаы адамдар, ртрлі мамандытаы адамдар жне р дуір адамдары бір шыарманы ралай абылдайды. Бл - р адамны индивид, ркім ртрлі ойлауа жне пікірін айтуа ылы болуынан болса керек. Мселен, ХІХ асыр оырмандары діни, трмысты жанрдаы кітапты, ХХ асыр тарихи, драма жанрын аласа, азіргі тада фантастика, шытырман оиалара толы шыармаларды жасы оиды.
ХІХ асыр зіні мыты авторларымен, классикалы туындыларымен жне таласты рі тартысты оитын оырмандарымен ерекешеленді. Ал ХХ асыр з бастауын соыстан аландытан, автор мен оырман, автор мен шыарма з араларын суытып алды. Срапыл соыс талай адамны анын ана емес, оырманны да ынтасын алып кетті десек болады. Біра та ол заманны да оырмандары болды. Соыс таырыбында жазылан шыармалар азантай оырманны жрегіне жол тауып, з оырмандарын айта жинады. Кпшілік оырман шыармаа шынайы оырмандай лкен талап оймаса да шыармадан зіндік ажеттіліктерін талап ете алады. Олар шынайы оырман сынды тіліне, идеясына, сюжетіне жне тсілдеріне арап, талдау жасауа талпынады. Шынайы оырман сынды жіліктеп талдамаса да сыни кзарастан шет алмайды. Шынайы оырман кейде автора атал арап жатса, кпшілік оырман керісінше автора дем береді.
Т.У.Есембеков «Кркем мтін поэтикасы» атты ебегінде: «деби мтінді тсіну барысын Г.Яусс шартты белгі, яни нотамен жазылан музыкалы туындыны партитурасын оумен теестіреді. Бл кезеде талулаушыны зі екіге блінеді екен: біреуі - атардаы оырман, екіншісі - оны алай оыанын талдайтын ксіби филолог, ол оырманны немі стінен арап трады. Ал талылау (интерпретация) дерісін алым мтінді оып тсіну кезінде екіге блінген оырманны айтадан эстетикалы ттас тлаа айналуы дейді. Оырманны жйкесі мен сезіміне, ойы мен санасына мтінні ерекше салма тсіретін кезі - осы. Мтінді аяынан басына дейін таы бір сзіп оып шыу, кейбір тстарды айта – айта пысытау, жекелеген сттерге шйлігу, зіне, мтінге, автора сан сра ою, олара жауап іздеу - те иын деріс. Мтін ойан сауал, оырман діттеген амал да бар мнда. Осыны брін жауап беруші – мтін ана, йткені онда авторды барлы сауалдара эксплициттік дайын жауабы жо. Оырман авторды екіге жарылуы жайлы жазылан ебектерді оу, талдау, талылау барысында да екіге блінеді. Бны барлыы оырманны ой-сезімі мен танымыны крінісі», - деп, оырманны да трге блініп, шыарма тану ерекшелігін айтан [24,184 б.].
Бл шыармадан оырман зіне ажетті зекті нрсені тауып, адамгершілік жаынан лкен саба алады. Жоарыда оырманны екі трі болатынын айтан едім. Сол ксіби филолог ретінде .Кекілбайды шыармаа берілген оырман пікірі: ««Парасат майданы» айталап айта беруге, тіпті жіліктеп талдап беруге келмейтін злмат хикая. Оны оып отырып, ойын о саа жгіртіп, ойланасы, тебіренесі. Ойлаан сайын ойсырап, лазып, тебіренген сайын теселе кйзелесі. Наыз нердегі «шок терапиясы»» [32,56 б.]. Т.бдіклы шыармалары туралы Г.Орда мынандай баа береді: «ткен асырды 60-жылдарындаы дебиет, ол – адамны жан дниесіне іліп, талдау жасау жаынан ерекшеленетін. Тлен аамызды шыармашылыы адам бойындаы ерекше былыстара жне сонымен бірге психологиялы талдау жасау арылы оырмана, замандастарына лкен ой салан, жекелеген кейіпкерлерді мірлері арылы лкен философиялы ойлара жетелеген аламгер атарына жатызуа болады. Мысалы, «О ол» гімесі алпысыншы жылдардаы аза прозасыны лкен табысы болса, соы жазылан «Парасат майданыны» зі де соны зады жаласы ретінде крініп отыр». Т.бдіклы шыармалары оырман ауымын оятып, ты ой салып, шыармашылы сйсіндіргені аны» [36].
дебиеттану ылымы кп уаыт мтінді оырманны сраына жауап беруші ретінде танып келді. Яни, автор оырманды ызытыратын таырыпта, ойландыртып жрген ойды, зекті проблемаларды мтінге себеп етті. Г.Яусс бойынша оырман мтінді оып отыран кезде ой туатынын айтады. Оырман авторды сздерінен ой сабатап, идеяларын орытады. Бл ой да з баамын ала жатар.
Кез-келген зерттеуші автор немесе шыарманы зерттемес брын атардаы оырманны ойын алып, пікірін тыдап барып ана ксіби оырманны пікіріне жгінеді. Ойдан ой, пікірден пікір туындату арылы зерттеуді нтижесін шыарады. атардаы оырман мен ксіби оырманды салыстыруды з ажеттілігі де жо емес. Бірі байаан ой келесі адамда басаша крініс табуы ммкін. Бл авторды шыармаа еккен идеяларыны ашылуына келеді. Г.Яусс мтінді талылау кезінде оырманнан автора арай зерттеуді дрыс деп зерттеген. «Кп пікірді бірі» деген ойды алым з ебектерінде жазан. Оырманны пікірі де зерттеуге сер ететінін осы жерден байаса болады.
Салыстыру кезінде жоарыда айтанымыздай оырманны заманын, ортасын, оамын жне таным ккжиегін ескеру керек. ткен асырларда олдан ола тіп оылан шыармаларды осы асырда ныны болмауы оырман ккжиегіне байланысты. Негізінде, автор да, оырман да замана сай згеріп отырады. згермейтін тек шыарма. Шыарманы згермеу себебі сюжет, композиция, айшытау ралдарыны шыармада з кезегімен рбуінде. Автор да, оырман да революция жасады, ал шыармаа революцияа жаындаанымен аяына жетпей тынып алады. ай шыарманы алмасаыз жаман басталып жасылыпен аяталады немесе керісінше, одан алса аясыз алып кетеді. зімен бірге елітіп кетіп, тылсым лемге кеп бір тірейтін шыармалар аз. Революция жасауа талпынып жрген авторлар бар. Біра шыармаларды жазылу форматы бір. Форматта революция жо. Осы уаыта дейін форматта болан згерістер: кітапты пішіні, гіме емес диалог кйінде рбуі, психология мен философияны дндері. Классикалы шыармалар - зі бір блек лем. Шетел дебиетіні ке таралып, аза дебиетіні революция жасай алмауы оырман кпшілігіні шетел дебиетіне ауып бара жатанын байаймыз.
Осы кездегі зерттеулерді ішінен Н.Холландты деби шыарманы авторды ауани, физиологиялы, нпсілік иялдарыны крінісі деген ебегі назар аударарлы. Ол оырманны мтінді тсіну дерісіні конфронтация – тастап кету - айта оралу сияты ш кезенен тратынын бліп крсеткен. Туындыны талылауды оырманны зін-зі тануы деп тсінген алым оырманды кедергісі кп, жолы ойы - шойы автомобиль трассасындаы жргізушіге тееген. Д.Хортман деген американды дебиетшіге «айналып ту» деген ым арылы деби мтінді талылауды барысын немі жнделіп жататынын, «ой - шыры бар» деген хабар беретін кптеген белгілерден тратын жолмен жруге сатан. андай иын болса да жргізуші жолдан шыып та кете алмайды, тотап алуы да исынсыз екен.
азіргі кездегі шетелдік зерттеулерде деби мтінді оырман кзімен талылау мселесі - ті жиі сз болып жрген таырыптарды бірі. Зерттеушілерді кбі оны талылауды ш кезенен тратындыы жнінде орта тиімді пікірге келген сияты. Этикалы баыт кілдері интерпретаторды тарихи-леуметтік задылытара туелділігін дріптесе, леуметтік-психологиялы трыдаы алымдар талылау барысында ассоциативтілікті тану, талылау, баалау жнінде орта кзарас байалмайды, талас тудыратын сратар жетерлік, жауаптар рилы. Демек, отанды дебиеттанудаы алыптасан кркем мтінді талылауды тиімді амалдарымен атар азіргі кезедегі ылыми негізі баса кзарастарды білуді артытыы жо. р кезе туындысын сол шін автохонды, аутентивті кзарастар трысынан баалауды тиімділігі жетерлік. Орынды леуметтік баадан, исынды ассоциативтік талдаудан бас тартпау керек.
Сонымен бірге, рбір деби шыарма аурасын мынандай негіздер райды: персонаж санасы, авторлы сана, оырман санасы, заманны леуметтік санасы, трансперсоналды сана. Барлы сананы ішінде бізге керектісі – оырман санасы. Оырман санасыны дрежесі кп жадайда шыарма мен авторды санасын айындайды. Оырманны білімді рі саналы болуы кейбір жадайда шыарма тадырын айындайды. азіргі кезде кітаптарды кп оылмауы оырман санасыны баса нрселерге бой рып кетуінен крінеді. Оырман санасы кітапа емес, компьютерге ден ойан.
Осыан дейін шыармадаы оырмана сер ететін тстарды барынша баяндауа тырысты. Ендігі кезек оырмана сер ететін баса да деталдара кшейік. Оырман назарын аудартатын бірінші деталь – маба. Адам психологиясы - крделі ым. Адам психологиясыны крделі екендігін ескере отырып, кітап мабасын соан ыайлы ету маызды. Кітап тадауа баран оырмана е бірінші сер ететін маба боландытан, автор мабаа ерекше мн беруі керек. М.Маауинні «Жарма» романы бір адамны екі тлаа блінуі жайлы баяндалан. Соан сйкес мабаны да сырты адам бет-пішініні екіге блінуі суреттелген. Бл мабаны шыарманы мазмнына сйкестігін крсетеді. Сонымен бірге, мабаны суретіні ана жасы болуынан блек, абыны аттылыы, сапасы, безендірілуі де оырман санасына сер етеді. Мселен. «РаритетР» баспасыны сыртыны терімен апталуы, жазуларыны алтын тстес сиямен жазылуы да оырмана сер етіп, кітапты сатылымы мен таралымы жне оырман ызыушылыын арттыран. Кітапты сыртыны демілігіне де атты мн беріп, іші солын тартан шыарма да болмайды. Ішіне сырты, сыртына іші сай шыармалар ана оырмана сер етеді.
Екінші деталь – таырыпты аударылуы. Панама жазушысы Х.Беленьоныны «Luna verde» атты шыармасы орыс тіліне «Зеленая луна» деп аударылан. Бл екі таырып бір-біріне байланыспайды, тек ана «Луна» дегенде ана састы кездеседі. Аударма кезінде тпнсаа сйкестілігіне атты мн берген жн. Себебі, оырман автордан блек, шыарманы сйіп оиды. А.Камюды «Маленький принц» ертегісіне ызыан оырман азаша оны «Кішкентай ханзада» деп іздейтіні аны. йткені, басаша болу ммкін емес. Абай айтпашы «Жрегі – айна, кілі - ояу» кез-келген адам олына тскен кітапты ойланып, сараптап барып оитыны аны.
шінші деталь –мтіндегі сздерді орналасуы. Мтінде сздер солда оа арай орналасуы зады. Сол себепті де сол жатаы сз о жатаы сзден бірінші оылады. Баяндауыш бастауышты сол жаында жазылып немесе бастауыш пен баяндауышты ортасына баса сйлем мшелері кіріп кетсе, оырманны назары бзылады. Яни, сйлемді тсінбей алу ытималдыы жоары. Бндай олылыты алдын алуды бір жолы – синтаксистік параметрлерді сатау. Баралы апарат ралдарында сйлемдер баана блініп жазылады. Ол жерде солдан оа жне тменнен стіге арай оу олайлы болып крінгенімен, ктілгендей нтиже бере оймайды. Сйлемдерді арасында суреттерді берілуі сынды фатикалы тсілдер де оырмана сер етеді. Бл, кбінесе, балалар дебиетінде кп олданады. Фатикалы тсіл шыарманы толы тсіну шін олданылады. Суреттерді олданудаы кемшілік те жо емес. Мтінні ішкі мазмны суретпен салыстыранда шет алып, мтін клекеде алып ояды.
Тртінші деталь – тсіндірмелер мен кітап соындаы комментарийлер. Драмалы шыармаларда оырманны жаулап алатын нрсе – сахнаны безендірілуі. Сахнаны демі безендірілуі ойылымны крермен жрегіне жол тартуды е тімді тсілі болып келеді. Тсініктеме мен комментарий де оырман жрегіне жол тартуды бір жолы. Тсініктеме мен комментарийлерді кркемдік ралдарымен шатастырып алмауымыз ажет. Бл тек ана оырманны тсініп оуына арналан. Тсініктеме мен комментарийлер кбінесе ылыми, бір ксіп саласына арналан шыармаларда кптеп кездеседі.
Бесінші деталь – оырманмен тікелей хабарласу. Еуропа мен орыс дебиетінде жазушылар жне аындар з оырманымен тікелей хабарласып отыран. Оны «сйікті оырманым», «оырман» сынды т.б. сздермен жеткізіп отыран. аза дебиетінде де ол рдіс бар. Оырманмен тікелей хабарласуды Абай мен Махамбет шыармашылыынан кре аламыз. Абай «тыдаушым», «алы елім, азаым», «айран жртым» сздерін пайдалану арылы оырманын зіне тарта білген. Абайды «Ішім лген, сыртым сау» леіндегі «батыр-ау», «жайдары-ау», «жарын-ау» сздері оырмана айтылан арнау, толау, м , кпе, наз екенін байаймыз. Оырманмен тілдесу азіргі дебиет кілдеріні де шыармашылыында жиі кездеседі. Мселен, аламан Сарин «Оырман ыз» атты леі. Оырманмен тілдесе білген аынны ле жолдары мынандай:
Оырман ыз,
мірде алыс,
леде жаын жанбыз.
Тнге сііп, таы да
Ай жзінен
М кшіріп аыны отыр жалыз.
Сен ше, арам?
Маймашы,
Тспесін еселі арман.
Ыыласын бір саан аударар ем,
Ыайыма осы бір кнсе жалан.
Амал нешік?..
Сансыз арман сарылып, санамда шіп
Друіштей дрменсіз кй кешемін,
Кілімні кгінде алам кшіп.
Аалым-ай!
Жаымды бір болар ма е жана блай.
алам стап олыма сл майсам,
Саан сап кетеді жап-жары Ай!
Мп-млдір шы,
Жанарынан жас болып кеткенде ыршып,
Жбанышы болар жыр жазсам, шіркін,
Жрегінен жарандай кктем бршік.
Оырман ыз...
мірде алыс,
леде жаын жанбыз.
Тнге сііп таы да
Ай жзінен,
М кшіріп аыны отыр жалыз [37].
Кітапты автордан оырмана жеткізуді бірнеше деталдарына мн бердік. Осы деталдардан блек оырмана сер ететін нрсе – кино. Кітапты желісі бойынша тсірілген кинолар кітапты да сранысын арттырады. Мселен, Шыысхан туралы кино тсірілген со, Шыысхан жайлы жазылан кп томды кітап сраныса ие болан. йткені, оырман кітап пен киноны салыстырып, айырмашылытарын айырып, жіліктеп тастауы керек.
Автор мен оырман арасында кпірлерді бірі- кейіпкер. Оырманны таламы те крделі. Бір оырман авторды, екіншісі кейіпкерді, ал шіншісі сюжетті жасы круі ммкін. Кбіне оырманды кейіпкері баурайды. Басты кейіпкермен бірге уанып, бірге жылап оитын оырмана брінен кейіпкер маызды. Кейіпкерді оырманына сйікті етіп алан автор келесі шыармаларында те абай боланы жн. Келесі шыармада з кейіпкерін кре алмаса, сюжетте згешелік орын алса, оырман кілі алады. Яни, автор ол шін ерекше болудан алып, баса авторларды атарына ілігеді. Біра та автор прогресс жасаудан да таймау керек. Автор з оырманын сатауа жне шыармада ткеріс жасауа мдделі болу керек. Ал сапасы оырман автор жеісі мен жеілісін баалай білу керек.
Орытынды
аза дебиеті - кптеген мыты жазушы мен аындарды жинай білген орта. айсысын алып арамаса да з биігінде, з дрежесінде жр. Соларды бірі – Тлен бдіклы. аза дебиетіне осыланына жарты асырдай болса да з олтабасын оырман жрегіне алдыра білді. зіні философиялы ойлары, психологиялы жадайлары, ккейтесті мселелері мен жазу стиліндегі ерекшелік оырман санын кбейтті.
азіргі тада авторды баса, жаа постмодернистік кзарастан тану рдісі беле алуда.Енді бл баыт бойынша, автор – жеке бір лем немесе таным ретінде аралмай: автор-кейіпкер-оырман концепциямен жзеге асатын болды.
Яни, классикалы дебиеттану танымынан шыып, автор, кейіпкер, оырман арасындаы арым-атынасты интерсубъектік трыдан арау, оны постклассикалы ылым мен философияны аясына біріктіре зерттеу. Структуралистік баытты масаты – шынайы, биографиялы автордан автор – жасаушыны, автор образы мен абстрактілі автордан бле арастыру. Нтижесінде, автор оырманмен бір дегейге тсіп, шыарманы бастапы инстанциясы ретінде крінбейтін болды.Керісінше автор тласын жаа ырларынан тану кбейді. алай дегенде де автор ымыны кптеген арнайы зерттеулерге нысана болатын таырып екені айын.
Автор шыарманы жазып жатанда зі треші, зі автор болса, шыармадан баспадан шыып оырман олына жеткенде тек ана баылаушыны рлін атарады. Яни шыарма шыана дейін автор, шыаннан со оырман траа атанады. Автор з туындысына барынша демі сздер, ызыты сюжет жне сйікті кейіпкерлерді оянатуа тырысады. Заманны асіреті, адамдарды тасыреті суреттелетін туынды з оырманын табады. Біра ол оырман ол шыармамен жне автормен аншалыты етене араласып кететіні шыарманы сапасына байланысты. Негізінен, автора да, мтінге де, оырмана да ойылатын талаптар бар.
Алла мына лемді жараталы бері адам кптеген заттар жаратып келеді. Бір адам кітапты, бір адам компьютерді жаратушысы ретінде танылды. Автор да солар сынды шыарманы жаратушы тла. Автор шыарманы тудырар кезде за ойлануы ажет. Шыарма ой, иял жне аыл сынды ндылытар жне жазу шеберлігін амтуы керек. Автор ой тудырып, аыл арылы орытып, иял арылы дамытып, содан кейін жазу шеберлігіне жгінсе, оны туындысы з дегейінде баасын алады. Автор атану - шыарманы жазу сынды иын жмысты бірі. йткені, автор кітап жазу арылы кптеген адамдарды трбиелеуі ммкін немесе адамды адамды асиеттен айыруы ммкін. Автор идеясыны оырман санасына сер ету ытималдыы жоары екені аны.
Автор ымы пайда болан со ол трлерге де жіктелді. А.Байтрсынов сарындаушы, толаушы, уезелеуші, аын, жазушы деп блсе, орыс алымы В.Е.Хализев мырнамалы автор, кркем болмыстаы автор жне кркем шыармадаы автор деп жіктеген. Авторды былай жіктеу жазу стилі мен форматына байланысты орын алса керек.
Мтін – авторды туындысы. Авторды барлы ерекшеліктері мтінде крінетіндіктен, мтінді зерттеу авторды шеберлігін айындайды. Мтінні бір ерекшелігі – баяндау тсілі. Баяндауды 3 трі бар. Олар: бірінші жатан, шінші жатан гімелеу жне арнайы гімелеуші. Бірінші жатан баяндау шыарманы оырмана оай жетуіне кмектеседі.Оырман бір жатан баяндалан гімені оыан кезде автормен кейіпкер ретінде тікелей тілдесіп отырандай сезінеді. Т.бдіклыны бірінші жатан баяндайтын шыармалары бар. Мселен, «О ол», «Жат перзент» гімелері, «ке» романы мен «Парасат майданы» повесі.
шінші жатан баяндау тсілінде автор шыармадан тыс жатады. Авторды шыармадан тыс жатса, арасында тсінік беріп кетіп отырады. шінші жатан баяндау оырманны шыарманы зіні орытуына келеді. Шыармаа деген сері ешкімні ыпалынсыз жзеге асады. «Бір кндік ашу», «Бассйек», «онатар» гімелері мен «Аиат» повесі шінші жатан жазылан шыармаларды атарына жатады.
Арнайы гімелеуші кезінде шыармада екі автор кездеседі. Бірі – гімелеуші автор, ал екіншісі – автор-кейіпкер. Авторды кейбір айта алмайтын тстары кейіпкер арылы жеткізіліп отырады. Яни, бірінші автор сынушы, екінші автор тсіндіру болып крініс тауып, шыарманы ерекшелендіре тседі. «Тоза оттары жымыдайды» повесі арнайы гімелеушіні атысымымен жазылан. Ф.Кафка атындаы сыйлыты иесі аталан шыарма з баасын алды.
Т.бдіклы проза баяндаудан блек тілдік ізденістер, стиль, фольклор трлері, анатты сздер сынды ерекшеліктерге ие. Автор шыармасында барлы шыарманы ндылытары атысан. Ерекшеліктерді санын тізе берсек те автор шыармасында шбыртпалылыа салынбаан. Яни, ыса рі маыналы жазылан. Жазушы оырман санасын жне абылдау ерекшеліктерін ескерген. азіргі заман оырмандары ысалыты, біра сол ысалы кптеген таылымды амтуы керек. Сол себепті де автор роман сынды клемді жанрлардан грі ыса гімелерді жазады. Сонымен бірге, драма жазады. Шыарманы кзбен кру баса сер беретіндіктен, авторды драмалары да баршылы.
Авторды баалаушы, мтінге мір беруші – оырман. Оырман туындыны мірін згерту абілетіне ие. Автор сияты оырманны трлері бар. Г.Яусс оырманды атардаы оырман жне ксіби оырман, ал В.Е.Хализев кпшілік жне шынайы деп блген. Оырманны трге жіктелуі оны шыармаа ояр талабынан, шыармаа деген кзарасынан немесе білімі мен ортасына байланысты болса керек. Г.Яусс оырманды арнайы біліміне арай жіктеген. Сол себепті де ксіби, атардаы деген атау берсе керек. Оырман шыармаа бастан ая назар аударады. Кей кезде автор байамай, мн бермей кеткен жерлеріне маызды кіл аударады. Кітапты сырты мабасы, таырып, сол таырыпты жазылуы жне т.б. деталдар оырмана тікелей сер етеді.
Оырманды кбінесе шыармамен байланыстыратын нрсе – кейіпкер. Оырманны р шыармада зіні сйікті кейіпкері болатыны ха. Кейіпкерімен бірге тіріліп, уанып, айырып, яни кейіпкермен бірге мір сріп кететін оырманы бар шыарма мыты шыарманы атарына ілігеді. Кез келген шыарма ондай артышылыа ие емес. Ондай оырманы бар авторлара Абай, Махамбет сынды азулы аындар, Мхтар уезов, Шерхан Мртаза сынды арымды аламгерлерді жатызамыз.
орыта келгенде, автор-мтін-оырман штігі - дебиеттану ылымында тереінен зерттеліп келе жатан концепция. штікті бірге арастырылуы кптеген мселелерді зерттелуіне септігін тигізді. Т.бдіклыны штік концепция негізінде зерттеу оны мтінге, оырмана, ал мтінні автора, оырмана атысы, оырманны мтін мен автора атысы аныталды.
Пайдаланылан дебиеттер тізімі:
1. Абай ледер жинаы. Алматы:Казгослитиздата, 1961. – 681б.
2. бдібек Ж. Кркем мтін - аламгер мен оырман арасындаы шыармашылы байланыс.Л.Н.Гумилев атындаы ЕУ хабаршысы. №3(88) 2012.
3. Байтрсынов А. дебиет танытыш. Алматы: Атамра, 2013. – 208 б.
4. Савельва В.В. Психоантропология и современная художественная литература. Художественная литература и проблемы антропологии. Караганда, 2002. - С. 50
5. http://www.ru.wikipedia.org
6. Аймауытов Ж. Шыармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. – 558 б.
7. Литературный энциклопедический словарь. – Москва, 1987. – С. 500
8. Оразбек М. Кркем прозадаы шыармашылы тла мен авторлы позицияны араатынасы. Ф..к. дисс. – Алматы, 2007. – 86 б.
9. Байтрсынов А. А жол. – Алматы: Жалын, 1991. – 464 б.
10. Аверинцев С.С., Андреев М.Л., Гаспаров М.Л., Гринцер П.А., Михайлов А.В. Категории поэтики в смене литературных эпох. – Москва, 2000. – С. 55
11. Виноградов В.В. Теории художественной речи. – Москва: Высшая школа, 1971. – С. 240
12. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. – Москва: Искусство, 1986. – С. 441
13. Корман Б.О. Проблема автора в художественном творчестве Ф.М.Достоевского и типология русского реалистического романа. – Кемерова, 1981. – С. 174
14. Ддебаев Ж. азіргі аза дебиеті. Алматы: азауниверситеті, 2002. – 311 б.
15. Сыздыов К. стазды лаат. Алматы: Шартарап, 2001. – 360 б.
16. бдіклы Т. О ол. – Алматы: Атамра, 2002. – 352 б.
17. Нрпейісов . аламгер дидары. Алматы: Жалын, 2003. №1
18. бдіклы Т. Парасат майданы. Abai.kz саиты
19. Танабекова Т. Т.бдіковті прозалы шыармашылыыны жанрлы,таырыпты жне кркемдік ерекшелігі. Ф..к. дисс.- Алматы, 2010. – 90 б.
20. уезов М. 12 томды шыармалар жинаы. – Алматы: Жазушы, 1958. 12 т. – 498 б.
21. Жмалиев . Стиль – нер ерекшелігі. – Алматы: Жазушы,1966. - 228 б.
22. Асылбеклы С. азіргі аза повестеріндегі заман шындыы. Автореферат. Алматы, 1997. - 46 б.
23. Шалабаев Б. Кркем проза тілі. – Алматы: Білім,1994. – 128 б.
24. Есембеков Т. У. Кркем мтінді талдау негіздері. – Алматы: аза университеті, 2009. - 96 б.
25. Пірлиева Г. Ізденіс рнектері, - Алматы, 2001. – 220 б.
26. бдіклы Т. Рухани кемелдену – адамны зіне-зі ілуінен, зімен-зі кресуінен. «аза дебиеті» газеті, 18 апан 2005.
27. аза тіліні тсіндірмелі сздігі. – Алматы: Дайк-пресс, 2009. – 160 б.
28. Жмабаев М. ледер мен поэмалар. – Алматы: Ан-Арыс, 2009. -320 б.
29. http://ushkin.kazjur.kz/
30. Хализев В.Е. Теория литературы. – Москва:Высшая школа, 1999. – С.289
31. Мейлах Б.С. Процесс творчества и художественное восприятие. Москва: Исскуство, 1985. - 318
32. Мауленов А.А. Т.бдіковті «Парасат майданы» повесіндегі модернистік баыттаы кркемдік ерекшеліктер. азастанны ылыми лемі, 2010. №5(33).
33. Кенжегараев Н. аза дебиетіндегі автор мен тыдаушы (Х-ХІІІ асыр). Ф..к. жазылан диссертация. - Тркістан,2007. – 30 б.
34. абитов Т., Мтліпов Ж., лсариев А. Мдениеттану. – Алматы: Рарирет,2004. – 416
35. Толстой Л.И. Полное собрании сочинений. – Москва: Государственное издание художественной литературы, 1951. – 608 б. Т.30
36. http://ramazanuli.blogcn.com/
37. http://kalkamansarin.kz/