Мгілік образдарды генезисі

Зерттеуші Е.Ысмайылов: «мір талабы – дебиет талабы. Ол деби процесті ішкі даму ажеттілігімен жарасымды штасады. лт дебиеттеріні басым блігінде осы заман таырыбын игеру ткен заманны кркем шежіресін жасау жолымен жзеге асып отыранын лдебір кездейсоты деп тсінуге болмайды. Бгінгі кнні аарманын тану шін сол аарманны деби «генеологиясына», рім-бтаына да кз жгірту керек. «Халыты кешегісі мен бгінін, бгіні мен ертеіне салыстыра отырып білу шін де бл те ажет», – деп кез келген категорияны жете тану шін оны шыу тегіне арау керектігін те дрыс крсеткен» [6, 110].

Неліктен рбір кркем шыарманы кейіпкерлері мгілік образа айналмайды? Тіпті кейде шыарма анша танымал болса да, немесе кркемдік трыдан анша жоары дрежеде болса да оны жасаан образдары мгілік тырына ктеріле алмай жатады?

рине, оан кптеген нрселер сер етуі ммкін жне бл «мгілік образды генезисі» деген мселеге келіп тірелетіні аны. Мгілік бейнелерді дниеге келу мен жетілу тарихын жете тсіну шін мгілік образдары мыты бекіген шыармаларды бойына ілу керек. Осыан орай, мгілік образдарды галереясын тзе білген Э.Хемингуэй жне тл дебиетімізден айтадан М.уезов пен О.Бкей шыармашылытарына назар аударуа болады.

Негізінен, аты аталан ш жазушыны стилі, тілі бір-біріне млдем самайды. Тіпті жазу мнерлері де ртрлі. Дегенмен, шеуінде де згермейтін орта бірнрсе бар. Ол – жазушыны алам тартып отыран басты таырыбы, идеясы. Яни, бл жазушылар туындыларын «кімге, алай жазуды» емес, «нені жазуды» кбірек ойлайтындай. Мысалы, Э.Хемингуэй – дебиетте «жоалан рпаты» е ірі кілі болып саналады.

«ХХ асырдаы тарихи оиалар, соны ішінде Ресейдегі ткеріс, бірінші дниежзілік соыс дебиетке де з серін тигізді. Ол лемдегі кшті деби аымдарды бірі – «Lost generation», «потерянное поколение», яни «жоалан рпаты» дниеге келді» [7, 29]. Бл аымны кілдері ретінде Э.Хемингуэйден баса Ф.С.Фицджеральд, У.Фолкнер, Э.М.Ремарк, О.Т.Кристенсен, Дж.Дос Пассос сияты жазушылар да танылан.

«Жоалан рпа» – сол кездегі мірді ділетсіздіктерін ерекше сезінген, соыста шынайы адами ндылытарды жоалуын ауыр кйзеліспен арсы алан, заманны бірімен-бірі келіспейтін арама-арсы айшылытарын жеке басыны ауыртпалыы ретінде абылдаан ауым. Олар маайынан кісілік, слулы пен адами ндылытарды іздейді, біра таппайды.

Е алаш бл атау дебиетке Э.Хемингуэйді олдануымен енеді. Ол бл сздерді Париждегі клік жндеушіні з кмекшісіне айтып жатанын естиді. Содан кейін Э.Хемингуэй бл сздерді зіні «Фиеста» атты шыармасына эпиграф етіп алады. Содан бері термин болып кеткен атау белгілі бір рпаты бар екенін, олар туралы дниежзілік дебиетте таырып алыптасанын білдіреді. Аты аталан жазушылар соысты крген, жасты шаын ан майданда ткізген рпаты жан жарасын кркем сзбен жазды. Кейіпкерлері – ешнрсеге сенбейтін, демі сздерден де ашатын, тні мен рухы жараланан, рухани ждеген «жоалан рпа» кілдері.

Мысалы, «ош бол, ару!» романында Э.Хемингуэй соыста адам адамгершілігінен алай айырылады, «жоалан рпа» кімдер жне оларды алай алыптасаны туралы жазады. Адам тадыры мен оам араатынасы біржаты жне аяусыз крделі екені бл шыармада еріксіз ала шыады. Роман кейіпкерлері тн мен жанны ажеттіліктерін айрыша тсінеді. Шыармадаы граф Греффи бас кейіпкер Генриге рух пен тн туралы былай деп тсіндіреді: «Тело стареет... А дух не стареет, и мудрости не прибавляется... Это великое заблуждение – о мудрости стариков. Старики не мудры. Они только осторожны» [7, 35].

Ойламаан жерден Генри махаббат сезімін бастан кешеді. Соыс пен махаббат, лім мен мір задылытарыны кресіне айналады. Ал Гарри кз жмарда лім тіпті оан кейіпкер ретінде крінеді. лімні адам тнін алай жаулайтынын жазушы те шебер бейнелейді. Біра оны адам жанына сер ете алмайтынын да айта кетеді. Сондытан Гарриді кеудесіндегі жаны брыны ауыр жктен арылып, керісінше, ерекше жеілдікпен ккке жол тартады. гімені соында Гарри тамаша семдікті креді: «...там, впереди он увидел заслоняющую все вперед глазами, заслоняющую весь мир, громадную, уходящую ввысь, немыслимо белую под солнцем, квадратную вершину Килиманджаро. И тогда он понял, что это и есть то место, куда он держит путь» [7, 49].

Э.Хемингуэй з замандастарыны кркем шежіресін жазып кетті. Оны кейіпкерлері жан мен тнні айырмашылыын тсінеді, істері мен лытарын здері талдайды жне сезімдері мен кйлерін ысылмастан еркін жеткізе алатын тлалар. Л.Н.Толстой мен Ф.М.Достоевский секілді ол кркем дебиетке брын болмаан кейіпкерді келген жо. Ол бар боланы «жоалан рпа» кімдер екенін тсіндірді, заман мен тла араатынасы андай деген мселеге з лесін осты. Сондытан оны оырманы бгін де аз емес. міріні соында Э.Хемингуэй зіні замандастары, яни зіні кейіпкерлері туралы былай деп жазады: «Погибшее поколение! Нет... Мы были очень выносливым поколением, многим из нас не хватало воспитания, но это со временем приходит» [8, 41].

Демек, осыдан келіп мгілік образдарды генезисіні бірінші алышарты шыады. Ол – шынайылы.Не жазса да Э.Хемингуэй суреткерден мірді задылытарын білуін талап еткені белгілі. Оны айтуынша, жазушы тек зі бастан кешкен тжірибесі туралы жазуы тиіс. Себебі, ойдан шыарылан образ – дебиет емес. Яни, шыармаларды наты мірлік деректен шыуын талап етіп, оны шартты деп санаан. Кркем натылы пен длдікті басшылыа алан жазушы шін кейіпкерге ойан талаптар да осыан сйкес болуы керек: «Когда писатель пишет роман, он должен создавать живых людей, а не литературные персонажи. Персонаж – это карикатура... Если автор романа вкладывает в уста своих искусственно вылепленных персонажей собственные умствования, то это не литература» [8, 39-40]. Яни, деби кейіпкер емес, тек деби аарман ана мгілік образа айналма. Сонда мгілік образды дниеге келу шін наыз жазушыа андай асиеттер керек? Осы орайда Хемингуэйді таы бір сздері еске тседі: «Во-первых, нужен талант, большой талант. Такой, как у Киплинга. Потом самодисциплина. Самодисциплина Флобера. Потом нужно иметь совесть, такую же абсолютно неизменную, как метр-эталон в Париже. Потом от писателя требуется интеллект и бескорыстие, а самое главное – умение выжить» [8, 44].

М.Бахтин де: «дебиетті мір сруі – суреткерді з кезінен баса, оан дейінгі жне оны кезеіндегі дебиеттермен траты байланыста, диалогта болуы, жазушыны оан дейінгі трлермен кбіне бейсаналы трде пікірталаста болуы» [7, 105], – деп бл туралы з ойын білдіріп кеткен екен.

Э.Хемингуэй олданан талдау, синтез, монтаж, архитектоника, пауза, ішкі монолог, диалогты, гімелесуді бейнеленуі жне сол арылы мгілік образ алыптастыру тсілдері оны кркемдік леміні ерекшеліктерін райды» [7, 55].

Э.Хемингуэйді туындыларыны таы бір ерекшелігі – оларды таырыптарыны мгілік символдылыты аралауында. Мселен, жазушы «ош бол, ару!» романына дейінгі «Кн де шыады» романыны аталуы да тегін емес еді. Романны ішкі мазмны адамны мірі лсіз, оны рекеттері мгілікке араанда жалан екенін ала тартады. р адам басына тскен иыншылытарымен оаша алады. Роман кейіпкерлеріні рухани лдырауына соыс себеп болан, біреуіні тніне жараат тсірсе, кбіні жаны жазылмас кйге тсіп, жоалан руханилыты, ділдік пен адалдыты асап іздейді.

Оны кейіпкерлері бізге ХХІ асырда несімен жаын? Е бірінші, оларды биік руханилыты асауларымен, абыройа ие болан кейіпкерлер соан сай мір срулерімен жаын. Олар ХХ асырды ата соыстары кезінде де батылды крсетіп, ешнрседен орыпай, ділдік пен шындыты іздеуімен, сол шін кресулерімен есте алады. Олар жалыздыа, адамны жеке басыны менмендігіне рухани тратылыты арсы оюымен нды. Жазушы кейіпкерлеріні ана емес, зіні де мір мен лім, жасы мен жаман, шынды пен тірік, а пен ара, дрыс пен брыс, шынайылы пен жалан туралы иналан толаулары бгінгі ХХІ асыр оырманына да ажетті екені тсінікті.

Оырманына бірден ие болып отыран Э.Хемингуэйді шыармалары ркімге тсінікті. Мселе оны кркемдік леміні нанымдылыында, оны з заманыны басты айшылытарын, адамдарды арым-атынасты типтерін дл ашып беруінде.Бл – мгі образдылыты таы бір генезистік ыры.Бл сипаты оларды оам, арапайым адамдарды міріне араласуы дегенді білдіреді. Мысалы, мгілік образдара бай таы бір туынды – «Абай жолы» эпопеясы да адамны дниетанымын, ой-рісін, жан-жаты кеейтіп кркейтеді. лт тарихынан, мдениетінен, нерінен, тілі мен дінінен, жер-су табиатынан, ел басару жйесінен, халыты салт-дстрінен, ырым-нанымдарынан, трмыс-ксібінен толы, тере хабардар боласы. Ашылы, саятшылы, музыкалы, лтты ойын-сауы неріне, ру-тайпалар, табалар сырларына, ай аттарыны, мезгіл ерекшеліктеріні жай-жапсарына, тал бесік пен жер бесік аралыындаы небір дет-рыптара аныасы.

«Абай жолы» эпопеясыны мгілік образдары арылы лтымызды замандар мен дуірлер бойы жасаан рухани рі затты мдениетіні ажайып лгілерін табуа болады. .Стбаев: «аза халыны ткенін зерттегісі келетін алымны бірде-бірі кітапты жанап те алмайды: алым-философ одан фольклорды бай материалдарына аныумен оса, аза деби тіліні тууы мен алыптасуын креді; алым-этнограф азір кне заманнан оса кнерген небір трмысты бейнелер мен мір былыстарын біледі. с салып, саятты ран, ыз затып, ас беруді, лік жнелтуді суреттейтін тараулар, билер айтысы мен билік шешкен азылы кріністеріні райсысы жеке-жеке-а ылыми-этнографиялы толайым ебектерге пара-пар, алым-экономистер азастанны ХІХ асырдаы халыты мал шаруашылыы рылысынан наты млімет алады, ондаы тап айшылыыны трлерімен, зіндік ерекшеліктерімен танысады, алым-юристер шариаттан бастап, билер кесіміне дейінгі даланы за жобаларынан баалы малматтар жинайды» [2, 114-115].

Бір сзбен айтса, шынайы мгілік образ андай мамандыты иесі, андай дін кілі, андай кзарасты станса да з серін ткізе алады, бойынан дл оан ажетті нрсесін тауып береді.

Кезінде Ф.М.Достоевскийді замандастары «мірді стазы» деп атаан.Себебі оны шыармалары адам баласыны жанына тікелей трбиелік жаынан сер етіп, оны кіл-кйіні, рухани ахуалыны згеруіне ыпал етуімен дараланады. Сондытан Ф.М.Достоевскийді шыармаларын жай, селос оу ммкін емес. Оу процесі оырманнан немі жаныны тынбай ебектенуін, оны іштей иналуын талап етеді. ылмыскер кім? Ол шынымен кінлі ме? Адамды пен арамдыты араашытыы андай? Бл ылмыса кім кінлі? оам ба, орта ма, лде жеке адамдарды пейілі ме? Бл сауалдара романны клемінде жан-жаты, анша кейіпкер болса, сонша пікірлер беріледі.

уелі, дниежзілік дебиеттануда орыс дебиетін «сауалдар дебиеті» деген анытама-ым алыптасаны белгілі. Неге Ф.М.Достоевскийді осы шыармасы бкіл дниежзілік дебиетке ерекше сер етті? Оны бірден бір себебі – роман тек орыс халына емес, жалпы адамзата, оны ішінде пендешілігі басым ауыма тн нпсімарлыты табиаты, онымен кресуге бет алан кейіпкерлерді іс-рекеттері суреттелгенімен ызыты. Адамны тні мен жаныны арпалысуын Ф.М.Достоевский бір отбасыны мысалымен анытап берген. Сондытан мгілік сауалдара жауап іздеп жрген роман кейіпкерлеріні мір тжірибесін бгінгі зиялы оырман да ажет етеді. Наыз суреткер мірдегі адамны жаны мен тніні ажеттіліктерін жне оларды кбіне бір-біріне арама-айшы болуыны сырын ашуа тырысады. Жазушы осыан орай былай деген екен: «Художник приходит в мир, чтобы возвестить нам тайну о человеке, души человеческой» [7, 8].

Демек, мгілік образ – зі де бойында «мгілік сауалдарды» аралап жруі тиіс. А.Байтрсынлы мен М.Бахтин шін дебиетті зі – адамзатты мгілік сауалдарына жауап іздеуші. Бл туралы М.М.Бахтин таы да былай деп кетеді: «С героями полемизируют, у героев учатся, их воззрения пытаются доразвить до законченной системы. Герой... воспринимается как автор собственной полновесной идеологической концепции, а не как объект завершающего художественного видения Ф.М.Достоевского» [7, 9].Ф.М.Достоевскийді соы жазылан «Аайынды Карамазовтар» романы бгінгі ХХІ асырдаы замандастарымызды аылына, иялына, кіліне ажетті а пен араны, дрыс пен брысты, адал мен арамды анытап беретін рухани азы. Мндай классикалы шыарманы мгілік сыры да осыан байланысты. Кейіпкерлерді айталанбас сана аымы, иялы, кілге тйгендері оларды типтік дрежеге ктереді. «Мгілік» жне «арысты» сауалдара жауап іздеуші роман кейіпкерлеріні дниежзілік дебиетте саталуы да сол себепті болып табылады.

А.Байтрсынлы з ебектерінде: «Жер жзіндегі жрттарды тріндегі шыармалары бір-біріне кбінесе сас келеді. Ондай сас болатын себебі, олар шыан заманда халыты бріні, бір ананы олында скен балалар сияты, кргені, негесі, лгісі бір болан. Ол уаытта ай халыты да болса табиат бауырында болып, табиат тауыметінде трып, табиат абаына арап мір шеккен»[7, 116].Яни, лем дебиетінде р елді деби генотиптеріні тоысуы. Олар бір-біріне серін тигізе отырып, жылдар бойы ат-абат бейнелер жинаталып, аырында бір мгілік образды дниеге келуі.Себебі, дебиеттерді бір-бірімен араатынасы саясаткерлерді ойлап тапан былысы емес. Бл мдениетті лдеашан мойындалан ішкі задылыы. лтты мінезді зі генотип пен мдениетті тоысуынан туатын дние. Осыан атысты М.Бахтин те тымды бір пікір келтіріп кетеді: «Чужая культура только в глазах другой культуры раскрывает себя полнее и глубже (но не во всей полноте, потому что за другой культурой последует другие культуры, которые увидят еще больше). Один смысл раскрывает свои глубины, встретившись и соприкоснувшись с другими смыслом: между ними начинается как бы диалог, который преодолевает замкнутость и односторонность этих смыслов, этих культур. Мы ставим чужой культуре новые вопросы, каких она сама себе не ставила, мы ищем в ней ответы на эти наши вопросы, а чужая культура отвечает нам, открывая перед нами новые свои стороны, новые смысловые глубины. Без своих вопросов нельзя творчески понять ничего другого и чужого. При такой диалогической встрече двух культур они не сливаются и не смешиваются, каждая сохраняет свое единство и открытую целостность, но они взаимно обогащаются» [7, 85].