Лем дебиетінде танымал мгілік образдар

лем дебиетінде аншама уаыт пен заман сынынан тіп ойан, бір жаынан сол заманны зі тудыран танымал мгілік образдар атары бар. Олар р дуірді деби жемісі жне бойында жинатаан асиеттері де ртрлі. Бір араанда, мгілік образ бен арапайым кейіпкерді еш айырмашылыы жотай болып крінеді. Екеуінде де сол адами асиеттер, сол арама-айшылытар...Біра мгілік образдар дл керек кезінде, оамны сол образа шлдеп тран кезінде дниеге келуімен ерекшеленеді.

А) Прометей образы

Прометейді аылдылыы, жігерлілігі, аянбай адамзат игілігіне ызмет етуі, згені баыты шін жасаан ерліктері ашан да адамдарды ызытыратын. Оны мгілік образдарды атарына енуі де тегін емес. дебиеттануда «прометеизм» деген ымны да бар екені белгілі. Бл образды мні немі ерлік істерге мтылуында, керек кезде бас ктере алатындыында, адамзат шін пидаорлыа бара білуінде. Прометей табиатынан батыл адамдарды жаа ізденістерге лшындырып отырады. Сондытан Прометей образынртрлі кезені жазушылары, музыканттары мен суретшілері з туындыларына негіз етіп алан. Оны образына Гете, Байрон, Шелли, Шевченко, Лия Украинка, Иван Франко, Рыльский сияты сз алыптары ызыан. Сондай-а, Прометей Микеланджело, Тициан сынды суретшілерді, Бетховен, Вагнер, Сирябиндей композиторларды шабыттандыран да.

 

Гамлет образы

У.Шекспирді трагедиялы шыармасыны кейіпкері – Гамлетті мгілік образы мдениетті белгісіне айналды жне кптеген баса мемлекеттерді нер леміне енген.

Гамлет айта рлеу дуірі адамыны жаа образын сомдады. Дниені жне зіні абілеттеріні шексіздігін ан жне сол шексіздікті алдында біраз обалжыан адамны образын салды. Бл – трагедиялы образ. Гамлет шындыты те жасы тсінеді, зін оршаан ортаны шынайы баалайтын, «жасылы» атаулыа сенеді. Біра оны трагедиясы сол – батыл адамдара бара алмауында.

Оны батылсыздыы оратыты белгісі емес: ол – ержрек, ашы адам. Батылсыздыы злымды атаулыны кп ойлауды нтижесінде туындаан. мірлік жадайлар одан з кесін лтірушіні жанын алуды талап етуде. Ол мндай кек айтаруды «злымды» деп абылдаандытан, батылсызды танытты, йткені адам лтіру, мейлі ол барып тран залым болса да, брібір кн.

Гамлеттеі образы – жасылы пен жамандыты арасындаы дауды шешудегі зіні лкен жауапкершілігін сезінетін адамны образы. Ол жасылы атаулыа бірнеше адам жаын трса да, ішкі станымдары мен алыптасан аидалары оны мейірімділік жолында батыл адамдара баруына кедергі болады.

Гамлет образына Гете де жгінген, ол бл образды барша ркениетті кнларын теуші «сорлы аын» бейнесіндегі зіндік бір Фауст ретінде берген. сіресе Гамлет образы жаны нзік романтиктерді арасында ке танымал. Дл сол романтиктер Шекспирді жеткізбек болан образыны «мгілілігі» мен «айталанбастыын» кре білді. Оларды тсінігінше,Гамлет лемні кемшіліктерін те кшті сезінген тыш романтикалы образ болып табылады.

Бл образ леуметтік сілкіністерге толы ХХ асырды зінде танымалдылыын жоалтан емес. асырды басында-а йгілі аылшын жазушысы Томас Элиот «Альфред Пруфрокты махаббат ні» деп аталатын поэма жазды. Поэмада аламгер трмысты, у тіршілікті мнсіздігін тсінуден пайда болатын кініш сезімдерін жырлайды. Сыншылар поэманы басты кейіпкерін «ХХ асырды азындаан Гамлет образы» деп баа берген. Бдан баса Гамлет образына з шыармашылытарында И.Анненский, М.Цветаева, Б.Пастернак сияты орыс аындары да жгінген.

Б) Дон Кихот образы

Сервантес те е йгілі романдарды бірі – «Дон Кихот»-ты авторы ретінде танылса да мырыны соы жылдарын жошылыта ткізуге мжбр болды. Біра жазушыны зі де, оны замандастары да бірнеше асыр ткен со шыармасыны кейіпкерлері мытылма тгілі, тіпті отандастары ескерткіш оятын «е танымал испандытар»-а айналатынын еш білген жо.Сервантес аармандары роман шеберінен шыып, баса аламгерлер мен драматургтерді, трлі аындар мен суретшілерді, сазгерлерді туындыларында еркін мір сре алатын болды. азіргі тада Дон Кихот пен Санчоны образдарына жгіне отырып жазылан шыармаларды брін атап шыу ммкін емес. Тіпті бл образдарды Тойя мен Пикассо, Масане мен Минкус тез шыармаларына арау етті.

Дон Кихот образы атал шындыпен бетпе-бет келуден аймыпайтын, ділдік пен жасылыты жатаушыларды, айырымды идеалистерді символына айналды. лемде алыптасан «донкихоттылы» ымына идеала деген зор талпыныс, адалды, асан энтузиазм, сонымен атар ааулы, иялшылды пен шытырмандыа деген лшыныс та кіреді.

 

в) Шал мен бала образдары (Э.Хемингуэйді «Шал мен теіз» повесті бойынша)

Э.Хемингуэйді 1954 жылы Нобель сыйлыын иеленген, таы бір жалпыадамзатты мселелерді аралаан образдарды бейнелеген шыармаларыны бірі – «Шал мен теіз» повесті.

Жазушы «Шал мен теіз» туралы былай деген екен: «Для начала я выкинул все, без чего мог передать читателю этот опыт. Я хотел, чтобы прочитанное казалось ему пережитым, чтобы у него было такое впечатление, как будто это произошло на самом деле. Задача была очень трудная, и мне пришлось много поработать» [8, 56].

Бл повесте жазушыны брыны шыармаларындаыдай адам сезімдері шиеленіске тспейді. Бірінші рет адам зіні табиатымен йлесуде, бірігуде. Басты кейіпкері – Сантьяго (шал) міріне риза болып, онымен келісуі арылы ішкі йлесімділікке ол жеткізеді. Шалды асындаы шкірті Манолин (бала) осы лмес, шпес жігерлілік пен айраттылыты крінісі сияты.

Сантьяго сан мрте рет балыынан айырылып алады, біра оны рухы бл шін еш тспейді. Повесть материалды пайда емес, рух кресіні жеісін асататады. Кбіне, атігез мірді ауыр соыларынан кейін адам брібір айта ктеріледі. Себебі адам тылсым кш пен табандылыты серін сезіп, соны кмегіне жгінеді. Демек, Сантьяго акуламен емес, зіні лсіздігімен тартыса тседі. «Бл У.Фолкнер мен Ф.М.Достоевский шыармаларыны да басты ойы екені белгілі («Шум и Ярость», «Авессалом, Авессалом!» жне «Братья Карамазовы», «Бесы», «Преступление и наказание»).

«Человек не для того создан, чтобы терпеть поражения. Человека можно уничтожить, но его нельзя победить». Аталан ойларды сантьяго осылай тйіндейді» [7, 53].

Сонымен атар жазушы ебек адамыны ксібилігін, тзімділігі мен шыдамдылыын, оны з ісіне, маайындаы оан атысты тіршілікке жауапты екенін бейнелейді. Сантьяго сексен трт кн атарынан теізден бос айтады, тек сексен бесінші кні ана лкен балыа тап болып, одан айырылып алмау шін лім мен мірді арасындаы арпалыса тседі.

Шыарма баяндалуы трысынан екі трлі берілген: бгінгі жне мгілік. Балышыны бір кнгі тіршілігі мгілік аидаларды длелдей тседі, сондытан бл оиа лгі боларлытай аыза айналады.

Жазушыны кейіпкерлері адамны кісілігін, абыройын саталуды, оны ар, намыс, азаматты пен рухани жомарттыыны саталуын талап етеді. Олар ркімні з ісіне соына дейін атаруын шартты деп санайды.

Повесте Сантьяго зіні олжасы – балыынан айырылады. Біра ол зін еш жеілдім деп санамайды. Ол зін рі арай мір сруге, кресуге дайындайды. Сондытан ол з кезеіні ана емес, бгінгі ХХІ асырды да жазушысы. Оны шыармалары дниежзілік дебиетті классикасы болып саналуы да осыдан.

Жазушы мірді наыз иесі осындай шал мен бала, оларды арасындаы тсіністік пен сыйласты, аландары бл мірдегі осалы кейіпкерлер дегендей. Шал мен бала образдары – адам мен адамзатты символы екені де тсінікті. Э.Хемингуэйді соы шыармасы адамны рухани табандылыты орайтын ерлігіні, оны кісілік абыройыны мыты, аны болуын, пенде болып мірмен бірігуіні кркем раны іспеттес.

Ататы американ жазушысы У.Фолкнер осы повесть туралы кезінде былай деп пікір білдіріп кеткен екен: «Время, возможно, покажет, что это лучшее произведение любого из нас. Я имею в виду его и моих современников» [7, 56-57].

Жазушыны шыармалары дниежзілік дебиетте слулы пен адалдыты, ділдік пен аиатты жеісін бейнеленуімен ерекшеленіп алды. Э.Хемингуэй адамны зін-зі жеуге кші жететінін Сантьяго шалды сзімен айындап береді. Ол айтандай, адам жеілу шін емес, керісінше, нпсісін жеу шін жаратылан. Бл ойлар бгінгі ХХІ асырда да бізге ажет екені айын.