Мгілік образдарды жекелеген трлері

 

а) Сатиралы мгілік образдар (Алдар ксе, ожанасыр, Шыбермес Шыайбай, Тазша бала)

Егер новеллалы туындылар адамны басынан кешкен шытырманды, рі ызыты оиалармен байланысты болса, сатиралы шыармалар арамтама адамдар мен озбыр анаушыларды шкерелеп, кбінесе арпайым ауыл мірі бейнеленеді. Новелла лгі кшімен андай да бір ибратты жатап, мораль станымдары туралы сз етсе, сатиралар оамдаы дертті клкі, кекесін трінде жеткізуді кздейді. Новеллалы шыармаларды сюжеті алалар мен лкен хан сарайларында ткен, ал сатираны бас кейіпкерлері – арапайым малшылар мен бай немесе молдалар.Оиалар да детте ауылда орын алады.

Сатиралы шыармалар – леуметтік мазмны жаынан ширыа тскен, кемелденген адам санасыны жемісті нтижесі. Бай мен кедей ешашан бірімен-бірі тату трмаан. Сондытан халы байды шкерелеп, ал арапайым адамны одан адамгершілік артышылытарын баса крсетеді. Халыты арманы – кеудесіне нан піскен байды тізе бктіру,сйтіп ой стіне бозторай жмыралаан бір бейбіт, жошылысыз мір орнату. Сйтіп, мндай шыармалар кедейді бойына кш беріп, зіне деген сенімін арттырып отыран. деби зерттеу ебектерінде осындай сатиралы шыармаларды аза хандыы тсында дниеге келген болуы керек деп крсетіледі.

Сатиралы шыармаларда аыматар мен у Тазша, Алдар ксе, ожанасыр образдарыны болуы – оамны дамуына сйкес згерген халы дниетанымымен байланысты пайда болан. Ел енді ежелгі нанымдар мен сенімдерге, салттара сенбей, оларды станан кісілерді келеке ететін болды. Сол шін сатира кейіпкеріні брыны жасы асиеттері (тектілігі, адалдыы) керісінше бааланатын еді. Басаша айтанда, заман згерді де, кейіпкерді салт-дстрге, брыны тсінік-пайымдара деген адалдыы елді клкісіне айналды.

Кейіпкерлерді жаа мір жадайларына бейімделе алмауы оларды халыты алдында аыма етіп крсетеді. Себебі ол жанындаы адамдара самайды. Жрт тек есеппен мір сріп, з бас пайдаларын ана ойлап мір срсе, ол керісінше істейді: апана тсіп алан адарды босатып жібереді, лген кісіні тірілтемін деп, таяпен сабайды, іші араа толы апты сатып алады.

Біра, бл шыармаларды кейіпкерлері анша елді кзінде аыма болып крінсе де, олар – ары таза, жрегі пк, айырымды, ешкімді жбірлеу дегенді білмейтін жандар. Осы асиеттері оларды баса кейіпкерлерден лдеайда арты етіп крсетеді. Оларды бойында халы те жоары баалайтын асиеттер бар жне баса адамдарды адір-асиеттері де сол арылы бааланады. Соларды игі асиеттеріні кмегімен айырымдылы пен ділеттілікті идеясы дріптелетін болан.

Сатиралы шыармаларды кейіпкерлеріні іс-рекеттері клкілі етіп суреттеледі, оларды аыматыы арапайым трмысты иял арылы беріліп отырады. Оларды істері мен сздерінде деттегіден тыс сипат (эксцентричность) басым келеді, осылайша олар ерекше аау болып крінеді. Бл, сіресе, ожанасырды образына тн. азатарды те аал, аау кісіні ожанасыр деп атауы тегін емес.

Біра кркем жанр ретінде сатиралы шыармалар аыматы пен ааулыты з масатына пайдаланады, олара баса маына стейді. Аыма болып крінген кейіпкер шынында те аылды, ал оны дшпандары – окерісінше, наыз аыма болып шыады.

«Кенже бала туралы оиалар да халы шыармашылыында те жиі кездеседі. Сара, аыма, ішінде пыша айналмайтын аайындылар ебекор, адал біреуін (детте ол кенже бала болып суреттеледі) ызаныштан уына шыратады. Олар кенже баланы йін ртеп, шешесін лтіреді, зін де дыа тастама болады. Біра кенже бала уындаушыларды здерін ырына шыратады («Тоыз тоылда, бір шекілдек», «Кейуат»). Ол тіпті ыса аылды жеті арашыдан да кегін айтарып алады («Момынбай мен жеті арашы»). Кенже бала туралы шыармаларда негізгі назар сарады пен ділетсіздікке аударылады. Осындай жаымсыз асиеттерге ие адамдармен кресте кенже бала немі жеіске жетіп отырады» [9, 64].

Ал Тазша бала туралы сатиралы шыармаларда сарады, жалаулы, асан дрекілік сияты арапайым трмыста кездесетін кемшіліктер сыналады. Тазша сатираны кейіпкері ретінде баса да кптеген шыыс халытарына танымал. Ол – кедейді кедейі. Оны олындаы жалыз байлы – аылдылыы мен айласы, тапырлыы мен табандылыы. Тазшаа кез келген сара байды алдау немесе алаан затын алып алу еш иына сопайды. Ол тіпті керек кезде ханды да рлап кеткен, ал келесі бір ханды з еркімен тзаа асылдыран. Тазшаны образы халы арасында лсізді жатаушы бейне ретінді танылан.

аза халыны сйікті кейіпкері рі мгілік образдарыны бірі – Алдар ксені бейнесі. Ол туралы сатираларды топтамасы леуметтік мазины жаынан анарлым ткір. Мндаы кейбір сюжеттер шыу тегі жаынан ескілікте пайда болан біраз сюжеттерді бойына сіірген. Соларды бірі Алдар ксені шайтанды жеуі туралы сатиралы шыармалар аылды, алды-артын болжаыш адамдарды дріптеп, сарады сияты асиеттерді шкерелейді. Алдар ксе шайтанды ста дкеніне айдап кіргізіп, те блеміз деген астытан зіне артыымен салып алады, дниедегі оратын нрсем деп азы-арта жеп алады, аыр аяында шайтанны мойнына мініп, серуен рады. Алдар ксе туралы сатиралы шыармаларда жалпыадамзата тн жаымсыз асиеттер шкереленеді.Демек,мны зі сюжетті кне екендігін длелдейді.

«Ал Алдар ксе мен Шыбермес Шыайбай туралы оиалар басаша. Мнда Алдар ксе сара байды табан астында алдап, аузындаы майлы етін тартып алады, оны сарадыын келеке етеді, аыры алдап соып, лпештеп отыран слу ызын да алып кетеді. Алдар ксе маза ылатын бай – жай ана сара бай емес, бір тамшы су сраса да бермейтін, дниесіні стінде дірілдеп-алшылдап отыран дниеоыз бай. Алдар ксе мен Шыбермес Шыайбай туралы сатиралы шыармалар леуметтік мні жаынан те ткір болып келеді» [9, 120].

Алдар ксе, ожанасыр образдары тек азата ана емес, Орта Азияны баса да халытарына, ырыздара да, тркімендерге де, збек, зірбайжан, тріктерге де жасы таныс.

Образдар мгілік тырына ртрлі асиеттері арылы ктеріледі. Сатиралы шыармаларды кейіпкерлері арапайым боланымен, халыты жанына жаындыымен, олара рухани кш-уат беруімен мгілік бейнелерге айналан.

 

Мырымбай образы

1930 жылдары аза дебиетіні образдар леміне кіріп, трінен з орнын иемденген мгілік образдарды бірі – Бейімбет Майлинні аламынан туан «Мырымбай» образы.

Мырымбайды андай образ екенін анытай тсу шін жне ол Б.Майлинні з образына сіірген ебегін тсіну шін аза кеес дебиетіні бабаны болан «Ебекші аза» газетіні беттерінде: «Мырымбай – аны аза, азаты наыз алы барасы. Бейімбетті аза дебиетіні алдына істеген зор ебегі – Мырымбайды мірін, соны трмысын жазу» [10, 105], – деген пікір 1927 жылдары жары креді. Бл образ аза дебиетінде несімен ерекшеленеді?

Мырымбай образыны жасалу жолдарын сз еткенде, Бейімбет Майлинні бейне жасаудаы асан шеберлігін айтпай кетпеске болмайды. Біріншіден, аын Мырымбайды барынша жанды бейнеде крсеткен, екіншіден, кркем сзді р кезеге арай ртрлі уенмен былтып, образды болмысын сол кйде беру шін кркемдік бояуларды сан былтан рі оларды те тымды пайдаланан. Мырымбай образыны дниеге келу тарихын белгілі алым Трсынбек Ккішев былайша суреттейді: «...Тоыз жолды торабында «Кедей» майып тр екен: «байсыз лмейсі, ксіп ыл, тырыс. лдыты крмейсі, істе жмыс» деді де, «Бар сенгенім – Николай, татан шып лады, блініп дние, ойпырмай, біздей сорлы жылады» деп зарлап отыран байды стінен шыты, мысылдап клді. Енді бір брылыста бой кйездігі жеіп, ел ісіне ебі келмей транды жуалады да, ойшы-ола мен жалшы-жаыбайларды асына таяна бергенде:

Мырымбай! Мырымбай! Мырымбай!

Бай, бай, бай, бай!

Не бар еді?

й, дайым-ай!..[10, 104] –

 

деп кейіген шалды даусына елегізи тсті. «Таныс есім, кім еді сол?» деп ойа батан аын кедейліктен сіірі шыан, тойып тама ішпеген, байды ит-орлыында жрген ынжы, 1916 жылы кзінен аны аып окопа кеткен бзкпе, ашты жылында бір тілім нан беріп, зі жрдем еткен былжыр Мырымбай емес пе деп лгі топа келсе, жаман тымаын кзіне тсіре киіп, тксиіп сол Мырымбайды зі тр. Аманды-саулы срасанннан кейін, ызу гіме басталып кетті. мір ткелдері етін тірілткен, жаа кіметті орнауынан нр алан Мырымбайды сзі ны, имылы пысы крінді. «олтыынан ктеріп, олдап жіберсе осыдан адам шыады» деген орытындыа келді аын. Екеуі сол жерде достасты. Бл тарихи оиа 1922 жылы болды» [10, 104].

рі арай аын оиалар желісін жалай тседі. Сол жылы кедейлерді ысылып шыандыын, таматан алай тапшылы кргендерін айтады. Сйтіп бден титытаан Мырымбай:

кел бері, кк шолаты, Мырымбай,

Тез амытта, ааш соа жегелік! –

деп мірінде істеп крмеген ксібін бастап кетеді. Алашыда егін салуды жатсынды ма, йтеуір біраздан со Мырымбайды зі емес, егін салуа бір сиыр мен кк шолаын жегіп, Мырымбайды кесі шыады:

й, дай-ай, ауылнай-а, орлады-ау!

Соан тыю, соан жаза балмады-ау.

Айт, боразна!.. Кк шола ит тартпауын...

Брекелді-ай, сауын сиыр сорлады-ау! –

деп арасында кейістігін де білдіріп ояды. Біра кзде бл бейнеттеріні жемісін креді. Енді олар бірігіп, пішен шабуа шыады:

Майлаусыз сыырлаан ааш арба

Кк шола мышындайды тартып зора.

Шаыраын таып алып жк стіне

Мырымбай ксемсініп барады алда!

Басында аын бізге икемі, тіршілікке бейімдігі жо Мырымбайды суреттесе, бл кезде санасы кннен кнге сіп келе жатан Мырымбайды бейнелейді. Тіпті зіні кейіпкер образыны жетілгенін оны саяси мірге араластыру арылы крсетеді. Ол ауылда сайлау ісіне араласып, болысты сайлауа делегат болып сайланады. Кеше ана олындаы соасын дрыс стай алмай жрген Мырымбайда енді «ауылды басшы ызметіне жетсем-ау» деген ниеті де пайда болады.

Жиылыс басы Мырымбай,

Салы жайын кееседі:

- орамаймын жаын деп

Бобасара мы сом сал!

Не ылмады ол брын

Байды аяман малы бар![10, 124], –

деп, сауаты ашылан, сонымен оса зіне сенімді бола бастаан Мырымбайды келбетін креміз.

Саяси тедікке ол жеткізсе де ауыл кедейлеріні жадайы тзеле ойан жо, себебі егіс кеейтер жер тапшы болды. Сол шін партия басшылары байларды стемдігін тбегейлі жою шін оларды жерлерін тартып ала бастады. Жер блісі кезінде топ бастап келген Мырымбайды ктем даусынан енді ел тіпті ора бастады.

Ата жеріне иемденгендер айдан шыанын тсінбеген Оспан байа:

Тарт олыды!.. жер менікі!

Бліп берем кедейге... [10, 136], –

деп атой салан Мырымбайды даусы ктем шыты. Тап тартысы кшейгені сонша, бір-біріне сойылдарын да жмсасты. Мырымбайды шекесі де жарылды. Осылайша аын:

Жиды білем оныды

Крді бе енді жолыды –

Ілгері кшке жетейік,

Бер, Мырымбай олыды! [10,150],–

деп байларды жою ісіне араластырып жібереді. Сйтіп оны кедейді мддесін ораушы бір кіл етіп:

Ескі мір тозып,

Жаалы озып

Істеліп жатыр лы істер.

Жаа мірді рды ауыл!

Жаарта бер, жырды ауыл! –

деп партия жатаушысы етіп ояды [10, 107].

рине, бл ебекте масат – Мырымбайды саяси кзарасын талылау емес, оны мгілік образа айналу алышарттарын айындау болып табылады. Мырымбай аза дебиетінде тыш «образ эволюциясы» деген атауды иеленді. Ол мірді зінен ойылып алынан шынайы образ болуымен атар, уені мен ыраына жаалы енгізген жанды тла ретінде танылды. Мырымбай – азаты жетпіс жылды тарихында мір срген адамдарды жиынты прототипі. р адам сол кезде Мырымбай бойынан зіні бір асиетін таба алатын еді. Бейімбет аынны лирикалы «меніні» орнына «біз» деп айтызуынан да осыны аара аламыз. Кейінірек дебиетімізде Жиенали Тілепбергенов алман атты кейіпкері арылы,ал Сбит Манов Шопыты, Асар Томаанбетов ойбаар, Самат Нржанов ойшыбайы арылы Мырымбай образын жаыртуа тырысты. Яни, р заманны зіне сай «Мырымбайы» бар. Демек,бл образ рашан міршедігін жоалтпайды.

 

б) Асан айы немесе "онысты утопия"

«псана деп кейде ертеде болан, немесе ойдан шыарылан бір оианы кркемдей баяндайтын шыармаларды айтамыз. Таырыпты жне сюжеттік мазмнына арай аза псаналары шартты трде тарихи-мекендік жне утопиялы болып блінеді» [9, 164].

Утопиялы псаналарды мазмны, кбінесе, леуметтік-оамды сипатта болады. Себебі, алым-зерттеушілерді айтуынша, мндай шыармалар, детте, халы міріндегі леуметтік сипаты бар бір лкен дрбеле кезінде, ел иындыа душар боланда пайда болады екен. Сондай жадайда халы жасы мірді армандап, «алтын дурен», «ой стінде бозторай жмырталаан заман», немесе елді иыншылы азабынан таратын айраткер туралы утопиялы гіме-аыздар мен псаналар шыарады. Мндай псаналарды тарихи аыздан айырмашылыы оны тек кркемдік дрежесінде емес. Оны басты ерекшелігі – тарихи аызда ткен дуірді оиасы мен адамы мадатала жырланса, псанада ткен тарихтан грі иялдан, арманнан туан оиалар мен кейіпкерлер дріптеледі, мнда заман, адам, жер-су,мекен халыты алауы бойынша суреттеледі, олар осындай болса екен деген трыда крсетіледі. Мндай жер, детте, Жерйы (утопия) деп аталады. Бл тсінік тек бізде емес, лемні барлы елдерінде кездеседі.

Ал осындай аза Жерйы идеясыны иесі – даланы лы философы Асан айы екені даусыз. Оны Жерйыты іздеуі туралы псаналар да ел басына туан иын замандарда туан болуы керек. Тарихта белгілі Асан айы XV асырда мір срген.зЖнібекті кеесшісі болан. Бл дуір дрбеле оиалар кп болуымен ерекшеленеді. Сондай оиаларды бірінде Асан айы бкіл ел амын ойлап, ерекше кзге тседі. зінен кшті білхайырдан ыан Жнібек пен Керей елді Еділ мен Жайы арасынан кшіруге мжбр болады. Халы басына тскен ауыртпалыты крген Асан Жнібекке ата оныстан жылжымау керектігін айтады.

Міне, осындай иын-ыстау заманда елге аылшы рі аморшы болан Асан жайлы мазмны ртрлі аыздар тараан. Оны ішінде, рине, барынша ке танымалы – Асанны ел-жртына тты оныс, яни Жерйы іздеуі. Негізінен, мазмны осы тектес псаналар тек азата ана емес, баса да алыс-жаын елдерде таралан. Мселен, орыс фольклорында мндай шыармаларды «легенды о возвращающемся избавителе» жне «легенды о далеких землях» деп атайды [9, 168]. Оларда леуметтік, тапты сарын басым. «Дл осындай ел-елде тарлаан псаналарды жинатай келе оларды мынадай топтара топтастыруа болады:

1. тты оныс немесе айырымды оам туралы утопия /Мысалы, Платонны «Мемлекет»,Ямбулды «Кн елі», л-Фарабиды «айырымды аланы трындарыны кзарастары туралы», Бэконны «Жаа Атлантида», Андреасты «Христианополис», Герцкиды «Фрейландия» шыармалары, т.б./;

2. Жаугершілікпен, жиангершілікпен штасан отаршылды утопия;

3. Елдік бтіндікті сатау не бас сауалау сипатындаы оранысты утопия» [3, 24-25].

Асан айыны Жерйыы, рине, алашы топа жатады. Сондай-а, Асан айыны тты онысы – сонау з асырынан бергі авторлары млім лемдік утопияларды тла бойы тышы. Себебі, танымал Томас Морды «Утопия» шыармасыны зі 1516 жылы жары крген. Ал христианды утопияны уаыздаушы – Томас Мюнцерді есімі, тіпті 1525 жылдары шыан екен. Таы бір утопияшыл Томаззо Кампанелла таса ашап жазан «Кн аласы» шыармасын 1602 жылы жариялады. Танымал Еуропа утопиялары мен Асан айы утопиясыны арасында таы екі лкен айырмашылы байалады.

«Біріншіден, Еуропа утопияшылары аншама рпаты олымен трызылан оамды имаратты абырасын тас-талан ылып иратып, аасына шейін айта руды кксесе, Асан айыны тірек ттан мраты – ата дстрге адалды. Яни, айта ру емес, бар нрсені сатап алу.

Екіншіден, Еуропа утопияшыларын лбіреген йлесім, кіршіксіз келісім іздегенде ойлап тапан мекендеріні трт тарабы тйытаулы /ала, оран, амал, арал/ болатыны байалады. Оларды ойында "мінсіз, млтіксіз оамды ру й немесе шаар салумен састырылады». Ал Асан айыны Жерйыы – ккжиегі кз талдырар кшпенділер кеістігін жайлаан кемел ойды клекесі; ткаппар таламны тныы...»[3, 25].

тты мекен туралы аза псаналарыны сюжеті араалпа, ырыз, мы, ноай елдерінде де бар екенін креміз жне бл сюжетке рылан шыармалар Асаннан да брын боланын, тіпті Асаннан кейінгі заманда баса адама байланысты боланын да байаймыз. «Демек, елге, мала жайлы оныс іздеу туралы сюжет ыпша тобындаы тркілерді блінбей тран шаында пайда болан, кейін таы бір ауыртпалы тсында ол сюжет Сбитке байланысты айтылан. Ал кейін Сбитті орнын баласы – Асан басан, ал ашаршылы дуірінде оны орнына Абат батыр мен теген батыр ойылан. Осылайша тарихи ттастыа негізделген мгілік сюжет пайда болды» [9, 68].

Кейбір утопиялы псаналарда тіпті натылы жер атаулары да кезігеді. Мселен, Испаниядаы конкистадорларыны тепкісіне тсіп, барар жер, басар тауы алмаан алмаан кезде бразилиялы аын Мануэль Бандейраны аламынан туан мамыражай мекен – Пазарга. Мндай былыс бізде де бар. аза арасындаы оранысты утопияны танымал мекені – Жиделібайсын. Кейбір алымдар «Жиделібайсын жеріні Асан айы есімімен атар аталуы жоар жаугершілігінен бері алан» деген пікір де айтады. Мны длелін Асан айынылгі-рдісін з толауында айтадан жаырта жырлаан Бар жырауды толауларынан да круімізге болады:

Сырдарияны суынан

Клдене кесіп тііз.

ш жыл малды ту сатап,

Жиделібайсын кетііз:

Кісісі жзге келмей лмеген,

ойлары екі абат оздаан,

атын, бала амы шін

Солай таман жетііз... [3, 29-30].

Жерйыа деген ысты ыылас халы санасында одан бергі дуірлерде де оянып отыран.

«Исатайдан со кп азаты арасына орыс кіметін кшпен жее алмаймыз, азаты лі келмейді деген пікір туды... тсыз онысты тастап ауу керек, Асан айыны жртын табу керек деген пікір сіресе ауадан со аса кшейді. «Асанайыны кксеу» деген дуір елді кілін блді, ел арасында зіне блек имыл туызды. Ел дебиетінде осы имыл жасы сгіреттелген», – деп жазды Х.Досмхамедлы» [3, 31]. Демек, сонау 1869-1870 жылдары Асан айыны Жерйыын асау сезімі лі басылмаанын креміз.

Шынымен де, ХХ асырды бас кезінде Жиделібайсына ауа кшу арынды жрді. «Мселен, Досмаамбет ылышбайлы деген азамат 1914 жылы «аза» газетіне былай деп хабарлады: «...Басымыза да, малымыза да осындай таршылы келген со, Бар жаында Жиделібайсын деген бос жер бар деп зынлатан есітіп, кштік. Мінген ат, артан тйе, айдаан ойларымыз мезгілсіз за кшуге шыдамай арытап, ызылм ішінде жтады. Малымыздан айырылан со, ішуге азыымыз болмай, ашаршылыа душар болды... ызыл елі айтты: «уре болмадар, Жиделібайсында ел сиятын бос жер жо" деп. Соны шін біз Сырдария бойына айтпашы болды...» [3, 31-32]. Асан айыны Жерйы туралы идеясы елді ашаршылы заманында да жетелеп келген.

Кейінірек Ілияс Жансгіров те «Дала» поэмасыны «Сандал» атты тарауында Жерйы іздеу сарынын з бетінше жаластырды. Ол соыр Бекетбай деген аыннан жазып алан ле жолдарын з наышына келтіріп жырлаан:

«аланша, – деп , – сен жауа»,

дытара ит кмілді,

От ойылды ыстауа,

ара ттін бысыды.

«тсыз, нсыз алсын да!

Асанайы шалан жер

Кетсек пе екен Байсына?»

Осы болды сыпсыы.

шатасып моланы,

«ош, мекен!» деп шыты шу... [3, 33].

Жамбылды Жерйы таырыбына арналан «теген батыр» деген жыры да бар. Бір сзбен айтанда, Асан айы туралы псаналарда жне Бар жырауды «тарихи талаудан туан толауларында» айтылатын Жиделібайсын бейнесі з міршедігін жоалтпай, бергі дуірлер тудыран шыармалар тізімінде де елгілі бір аралаан жгі бар екені аны.

Асан айыны Жерйыты іздегені туралы псана сюжетіні тарихын жне баса халытардаы осы тектес сюжеттерді салыстыра арастыруды нтижесінде таы бір ызыты дние байалады: бір жата тты оныс бар, соны іздеп табу керектігі туралы сюжет барлы халыта рулы оамны лсіреп, тапты алшатыты кшейе бастаан тсында пайда болады. Ол кезде бл сюжетте ешандай тапты, леуметтік сарын болмайды. Рулы ауым ыдырап, феодалды оам рылан кезде сюжет кеейіп, бірнеше шыарма туады. Олар бірте-бірте зінше дамып, жеке сюжеті бар «елді тарушы», «жерйыты іздеуші», «тыулы азына» туралы псанаа, яки хикаята айналады. оамны иын-ыстау кезедерінде бл шыармалар жаырылып,жаа кейіпкерлерге таылып отырады.

«Ал, осы сюжетті генетикалы ары тамырын іздесек, ол алашы ауымда алыптасан бір-бірімен тыыз байланысы бар ш лем туралы тсінікпен сабатас болуы ытимал. Бл тсінік кптеген миф, хикая, аыдара негіз боланы белгілі. Асан айы іздейтін Жерйы та – ойдан шыан, арманнан туан оныс. Жерйы – халыты жарын иялынан пайда болан еркін, азат, жана жайлы жерді мгілік образы, «Жерйы» деген сзді зі де «ел йып, тату-ттті мір сретін жер» деген ым береді» [9, 54].