В) орыт ата образы

орыт – оыз-ыпша тайпасынан шыан сыла тла, аылгй, суегей, асан абыз, жырау, обызшы, аза басыларыны жебеушісі, кй атасы. Бкіл тркі дниесінде осыан сйкес зіндік образы да алыптасан.

«орыт мрасын, ой-азынасын, шыармашылы мірбаянын іле зерделеген, кл-ксір ой-пікірлер рбіткен лама оымысты .Марланны жазуынша, аза музыкасы мен философиясында «орыт кйі», «орыт сарыны», «орыт толауы», «Тір биі» дейтін рухани слулы пен ізгілікке бленген здік дстрлер, маамдар алыптасып дамыан. Ол – біртуар аын рі басы. Осы ымдар суегейлікті, емшілікті, кйшілікті сыйызады. Демек, оыт – «керемет иесі», «лысты лы кеесшісі, ария сз айтушы, тарихи оиаларды жырлап беретін жырау» (.Марлан. Ежелгі жыр-аыздар. Алматы, 1985, 222-бет)» [2, 211-212].

орытты асиетті обызын рметпен стаан, толауларын сарынымен жеткізген Жана, Нысанбай, Марабай, азабай секілді жырауларды аттары ерекше аталып теді. Оларды да крсеткен трлі кереметтері болан екен. Мысалы, ойлыбай басы алты анат а орданы жалауша желбіретіп ктерген, таы бір осындай басыны обызы аспана самап, сйгліктерді алдынан шыан. .Науаиды «Жасыларды мжілісі» кітабындаы: «Басы жыраулар кей уаытта адамнан безіп, даланы, тау-тасты аралап жретін еді»[2, 212] деген пікіріне сйенсек, йгілі Жмал, ойлыбай, Ыылас атты кйші-обызшылар кн-тн демей, зен бойын жаалап жріп, сылдата кй тккен.

орыт тркі руханияты тарихындаы ажайып бір былыс десек те болады. Оны дниеге келуіні зі згеше. Анасы ыпша руынан екен. Ол ланны жаясына жерік болыпты. орыт ана рсаында ш жыл жатады. Жыл сайын анасыны бір рет толаы келеді екен. Ал дниеге келерінде млдем тоыз кн кз шырымын алмай толатады. ш тулік бойына тастай араылы басады. Сйтіп, орыт жары дние есігін ашады. Тіпті кейбір псаналарда оны у терісін жамылан періні ызынан немесе аудан тудырады.

Аыз-псаналара кз жгіртер болса, орыт желмаясы са жеткізбейді, дариялардан шып теді, дниені бір шетінен екінші шетіне жету ештее емес. Суда кр азушы болмас, тере аыс-иірімдерге ажал, лім келе оймас деп ойлап, кілемін жайып, аспандаы сты шуын, самал желді соанын тиятын толынды кйлер, толаулар шыарады, сйтіп, асыра жуы мыр кешеді-міс.

Мгілік образдар ешашан з міршедіктерін жоалтпайды. Осындай орыт мрасын, дстрін мытап станан халы мдениетіні крнекті кілдерін .Марлан былай топтастырады:

«1. Басы-жыраулар – ойлыбай, Балаай, арамырза, Нысан абыз.

2. обызбен кй орындаандар – л-Фараби, Кетба.

3. Суегей жыраулар, шешендер – Сыпыра жырау, Асан айы, Шлгез, Ттіара, нет баба, Бар жырау, Майлыожа.

4. орытты мірше рухани дстрлерін стті сабатастырып жаластыран, обызбен жыр туындатан аындар – Балы базар, Ерімбет жырау, Кете Жсіп, Абыл, Оар жырау, Шораяты Омары».

Кезінде В.В.Бартольд пен В.М.Жирмунскийлер: «орытты адірлеуді Сырдария жаасында мыжылды негесі бар», – деп бекер айтпаан болу керек» [2,213].

Жалпы, псаналарды ерекшелігі – бойында моральды, имандылы мнні басым болуы. Ал орыта байланысты тркі даласында псаналар саны жаынан кп болмаанымен, ел арасында олар ке танымал. Оны сюжеттік рамы да шаын, тптеп келгенде, олда бар псананы брі бір ана сюжетке рылан: тсінде лесі деп аян алан орыт лімнен ашып, дниені трт брышын шарлайды. Аыры, Сыр зеніні ортасына жайылан кілемде отыран орыт жыланны шауынан айтыс болады.

Негізі, орытты мгілік образдарды атарына жатызуымызды зі осы псаналара байланысты. Себебі, адамны ажалдан тылуды, яни лмеуді амалын іздеуі туралы сюжет те ерте заманда пайда болан. Бізді заманымыздан 4500 жыл брын хата тскен, лемдегі е кне деп саналатын «Гильгамеш» эпосында да бл сюжет шырасады рі сомдалатын басты образ лкен философиялы жк аралайды. Е жаын досы Энкиду айтыс боланнан кейін Гильгамеш лмеуді амалын іздеп, уелі теіз ортасында тратын аналарды иесі – Сидуриге, сосын алы орманды мекен ететін кемеші – Уршанабиге, соында лім суынан тіп, зенні ары бетіндегі Утнапиштиге жетеді. Утнапишти оны йымен сынайды, біра гильгамеш бл сынатан те алмайды. Утнапишти брібір оан жаны ашып, теізді астында мгіге жасартатын жне оны иеленген адам ешашан лмейтін бір гл бар екенін айтады. Гильгамеш аяына тас байлап, аыры ол глді алып шыады. Біра айтып келе жатанда, біраз сергу шін суа шомылып жргенде глді жылан алып, ініне кіріп кетеді. Сйтіп, Гильгамеш аыры лімні рыына ілінеді.

Бл аызда Гильгамеш лімнен тылу жолын тылсым бір жрдемшіні кмегі арылы іздесе, орыт зі табуа тырысады. «Дниені тгел шарлаан ол еліне айтып келіп, желмаясын сойып, оны терісімен обызыны сыртын аптайды. ра жерде трса бір кні ажал жетіп келер деген ауіппен бір ырмызы масаты кілемді алып, Сырдарияны суына тсеп, сонда обызын тартып тра беріпті. орыт дние кезгендегі арманын да, лімнен ашан айысын да, зі крген жасылы-жаманды жайларын да обызында ойнаан ажап слу кйлерімен жеткізіп баяндайды. орыт кйлерін бкіл дние, жан иесі тгел йып тыдайды... орыт Сырдарияны кз жасындай суына арап отырып, обызын кйлеп, – лім мені анша уса да мен оны бл жерге келтірмеспін деп обызын здіксіз тарта беріпті. орытты кіренген кйлерін балып тыдаан ажал да жаын келе алмапты» [9, 165-166]. Бл трыдан араанда, орыт бріне арсы шыан ежелгі гректерді Прометейін де еске салады. Ал жыланнан келген лімін, псанаа тереірек ілетін болса, лсіздікті, я болмаса ажала жеілгендігіні белгісі емес екендігін байауа болады. Ол тек аншама жылдар бойы кйін здіксіз тартаннан алжырап йытап кеткенін пайдаланан жыланны улыы немесе кездейсо лімдей суреттеледі. алай боланда да орытты рухы биік, крескер, мыты тла етіп крсетеді. Бл тіпті Э.Хемингуэйді «Шал мен теізіндегі»: «Человека можно уничтожить, но его нельзя победить» [7, 53], – деген сздерін де еске тсіретіндей.

орыт жайындаы дл осындай псана осетиндерді міран туралы аыздарында кездеседі, ал зге тркі халытарында бар орыт образы кбінесе аылгй ария, суегей жырау, кейде батыр, кейде басы бейнесінде крінеді. Бл туралы зерттеуші .Науаи: «Бетінде нр жауыр орыт ата еді, тркі лысы арасында одан даты, одан асан кісі жо еді. Оны даы ешкімге жеткізбейтін еді. згешелігі, данышпанды атыны кп шыуы, неше жыл зінен брыныны білуі, неше жыл зінен соыны, келешекті айтып беруі, оны тааларлы наыл сздері осы кнге дейін бар» [2, 214], – дейді.

Расында, сз маржандарына, маыналы тере ойлара толы даналы дрістеріне айналан «орыт ата кітабы» – барша тркі леміні тарихы мен мдениетіні бас кітаптарыны бірі. Мысалы, лы шыармадан: «Ата-анасы баласын ардатайды, бала болса, ата-анасын сыйламайды, илы-илы заман болады», «аратаудай мал жиса да кісі кзі оан тоймас», «Кекірейгенді Тірі сймес, ккірегін ктергенге ба онбас», «Жас седі, жарлы байиды», «шкен келмейді, лген тірілмейді», «ыз анадан крмейінше лгі алмас, л атадан крмейінше гіт алмас» сияты анатты сздерді таба аламыз. Олар адам баласыны сан асырлы тжірибесіні орытындысы, аыл-ой сзгісінен шыан ибратты, маыналы асыл сздер екенін байаймыз. Тіпті мынадай бата сздері де шырасады:

йірлі аратауы жыылмасын,

Зулім бйтерегі кесілмесін.

Тулап аан млдір суы сарылмасын,

анаттарыны шы ырылмасын.

Шабар болса, абоз аты арымасын,

Шапаныда ара болат з ылышы етілмесін.

Шаншарыда ала найза малмасын.

А жаулыты ананы траы пейіш болсын,

Асаалды бабаны траы жма болсын.

Ха жандыран шыраы снбесін! [2, 214].

орыт мраларыны зерттелу тарихына В.В.Вельяминов-Зернов, В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, Ш.Улиханов, П.Н.Лерх, Н.В.Аничков, В.В.Бартольд, В.М.Жирмунский, .Диваев, М.уезов, .Марлан, А.Жбанов, .оыратбаев сияты алымдар зор лестерін осан.

орыта айтанда, орытты образы – бкіл тркі дниесінде данагй, ерекше тзімді, аылшы суегейді мгілік бейнесінде ала бермек.