Мгілік образдарды жиынты трлері

А) «замана» образы

Замана келбеті, Отан тадыры, ащы шынды, лтты лы мраты жолындаы ізгі, жалынды крес андай кезені болмасын аын-жазушыларыны шыармаларынан крініп отыран. Бл аза дебиетінде, сіресе жыраулар поэзиясында айын крініп, «мгілік бейне» дрежесіне дейін ктерілді.

Мысалы, Дулат Бабатайлы «Ажайлау мен Сандытас» толауында азындаан заманны образын сол кезеде мір срген адамдарды бейнелері арылы ашады:

илы-илы заман-ды,

Замана сай адамды.

Саластырып арасам,

Су мйіз болан танадай

Шыр кбелек айналам.

Кешегі бір заманда,

айран аза, айтейін,

Мынау азан заманда

арасы – антор, ханы – арам,

Батыры кксер басы аман,

Бйбіше – танты, бай – сара,

Бозбаласы – бошала,

ырсыа туды ыз бала[2, 29].

Аын замана келбетін антор кедей, арамды бойын билеген хан, еліні емес, басыны амандыын ойлайтын батыр, сара бай, кері кете туан бозбала мен ыз бейнелері арылы дл крсете білген.

Ал Шортанбай анайлы «Зар заман» толауында замана образын былайша суреттеген:

Мына заман ай заман?

Азулыа бар заман,

Азусыза тар заман.

Тарлыыны белгісі:

Жасы – жаннан тілген,

Жаман – малдан тілген,

Мны зі – зар заман.

Зарлыыны белгісі:

Бір-бірлерін кндеген,

Жай-жайына жрмеген,

Мны зі – тар заман.

Тарлыыны белгісі:

Мсылманнан хал кетті,

Тірім болай демесін[11, 180].

Шортанбай заман келбетін тірі бейнелер арылы емес, заманны зін тікелей суреттеу арылы беріп отыр. Осы тектес Мрат Мкелы да «ш иян» толауында:

Киім кисе, жеі жо,

Етегі бар да, белі жо,

Барма сияр жері жо,

атпа болан тйедей,

Киекі болан биедей,

Ел биледі бір сымпыс,

Екі бты таралан [11, 183] –

деп заман образын тікелей меземесе де, орын алан, болан жадайлар арылы нсап отыр. Жоарыда келтірілген мысалдардан кріп отыранымыздай, ш жырауды мгілік «замана» келбетін беру тсілі ш трлі болса да кз алдымыза бір ана «азындаан, кері кеткен заманны» бейнесі келеді. Бдан келіп, аза «мгілік образдарыны» таы бір ерекшелігі крінеді. Ол – беру, жеткізу тсіліне арамастан образды еш згермейтіні, басаша айтса, аза «мгілік образдарыны» берілу тсілдеріне туелсіз, халы санасында мір срді.

Біра, рине, осы образдарды «мгілік» дегейіне дейін ктерілуіне септігін тигізген, р толауларында заман келбетін жне оны айшылытарын барынша шынайы, ммкіндігінше тере бейнелеп беріп отыран аын ебектерін де жоа шыаруа болмайды. Оларды шеберлігінсіз образдарды халы санасында шегеленуі ммкін емес еді. Мселен, Нарманбет Орманбетлыны «Кер заман» леіні бастапы жолдарына назар аударайы:

Аайын ала,

олда жала,

Ттап жана.

рлы – зорлы

Аан жала.

тірік арыз –

Бермек парыз.

Барма ала.

Кнде кеес,

Ыли егес –

Шап та тала[2, 66].

те арапайым, рі те ткір, серлі жолдар. Демек, бл – образды тімділігі, суреткерді идеялы-эстетикалы таламына, мірлік рікркемдік тжірибелеріне, саналы дегейі мен мдениетіне, жеке сезім-тйсік уатына байланысты екенін де крсетеді.

«Мгілік образдылыты» басты белгісі – уаыт сынынан туі, образды н бойында барша асиетін блжытпай сатауы. Яни, замана келбетіні бізді кезімізде алай саталанына назар аударайы. Айталы, Трегелді Тябаевты «Бір министрге» дейтін леінде:

...азаты тілі – азаты ділі,

зындар онбас шотыы.

Жемтігі шін тіліме зорлы

Жасама, зын-кзаман!

Тілімді саан кніге ор ып

Жре алман!

Бітті!

Сз тамам! – дейді[2, 173].

зіндіден ішкі проблемалары згерсе де, замана келбетіні сол баяы «терімен» апталанын креміз.

Немесе, Аят Нысаналыны ледеріне де кз жгіртсек:

Тіршілікті тулайды толындар,

Тарау-тарау тадырды арнасында.

Келеміз біз сені бір иініде,

Заманалар тарта бер биігіне!

Жиырмасыншы асырым, шырауыда,

Ойлануда бл лем, брануда.

мыр кешіп осынау бір ауымда[2, 220].

Аынны аынды санасында, жрек айнасында, кіл таразысында – замана запыраны, тадырды ссты жзі, тіршілік уені з олын ойаны айын крініп тр.