Quot;аза йелі" образы

Адам – ерекше жаратылыс. Ал йел – ерекше нзіктікті, сезімталдыты символы. Балаларды, болаша батыр мен басшыларды, алым мен аындарды тлім-трбиесі, отбасындаы мамыражай жайлы мірді йытысы, кзін ашандаы алашы стазы да – йел. зіні пияа толы табиатымен, ерекше нзіктігімен кптеген жыр мен шыармалара арау болан йел лем дебиетінде таырып ретінде тамырын теренен жайды.

«аза фольклорындаы йелдер бейнесі де жаныды разы ылып, жрегіді тебірентеді. Оларды трмыс талысына мойымайтын айсар мінезі, бір-біріне самайтын зіндік тумыс-бітімі, кркемдік бейнелеу діреті адам жанын еріксіз зіне баурап алады. Батыл да айсар ыз Назым, айнымас адал жар, аморшы, дос ыз рта, жаны нзік жас ару ыз Жібек, Баян слу, апалы-сілілі Айман – Шолпан, аылды, тапыр арашаш – аса шабыт стінде шеберлерді олымен асыл дниеден ашап жасаан мгі лмес кркем бейнелер» [25, 5]. Ал кейін Абай ледеріндегі слуды, С.Торайыровты амар сияты кзі ашы ыздары, С.Торайыров пен С.Кбеевті Жамалымен айшасы, кейінірек Б.Майлин, С.Сейфуллин жне С.Манов жасаан «батыл, крескер йел» бейнелері, Ж.Аймауытовты азат Абілегі, .Мсіреповты мейірімді рі ер аналарыны образдары – халымызды асыл асиеттерін бойларына жинаан кркем бейнелер.

дебиеттану ылымында йел бейнесі ертеден бері зерттеліп келе жатыр. «Сан асырлы дебиетте йел – злымды пен баытсыздыты бастаушы кзі (сиыршы, жын-пері, быжы, жалмауыз кемпір) бейнесінде немесе йел таажайып слулыты символы ретінде суреттеледі (Венера, Дева Мария, Мадонна, Жібек, Баян, рта) [6, 10]. Кріп отыранымыздай, йелді адами асиеттері млдем назардан тыс алып отыран. Ал, негізінде, М.уезов зіні «Адамды негізі – йел» атты йгілі мааласында жазандай: «Адамны мыр кешірмек ксібіні тере тбіне араса, хайуанша кндік оректі таспен атып, аашпен рып а аулап жеп немесе жеміс теріп жеп, арны тойса, аша бір жерге жата кетіп жрген. Ер жаы ара басынан басаа арамай жргенде, балаларын баулып, асырап, йлік йымны басын раан – йел» [12, 46]. Мны уаыт те лем бірте-бірте мойындай бастаанда біратар аын - жазушылар йелді басаша, жаа ырынан танытатын шыармалар жазды. Шекспир мен Диккенс, Гете мен Шиллер, Толстой мен Пушкин, Достоевский мен Тургенев, Айтматов йел жаныны тередігі мен слулыын, парасаттылыын жырлау шін Джульетта, Дездемона, Гретхен, Анна Каренина, Наташа Ростова, Татьяна, Маша Миронова, Лиза, Соня Мармеладова, Найман-Ана, Жмила сияты шпес кркем образдарды дниеге келді. Сйтіп, йел бейнесі жаа биіктерге ктерілді. Осы туралы Н.Усачева: «Литературный идеал мадонны встречается в двух видах: ангел - хранитель домашнего очага, мать, нежно прижимающая к себе ребенка или кормящая грудью младенца. ...И второй тип мадонны: дама, светская красавица, в сиянии своей недоступности, загадочности, хрупкости, изысканности, утонченности и надменности: бесполезный мотылек грез и мечтаний поэтов, она не живет, а позирует, являясь вечным образцом «гения чистой красоты» [6, 9] – деп жазан да еді.

Ал осы тста азаты крегендігіні таы бір длелін кре аламыз. Себебі, халымыз йелді ішкі леміні слулыын, даналыын, батырлыын, адамгершілігін сонау ыылым заманнан бері мойындап келген. аза йелі андай иыншылы болса да елімен бірге, тіпті ерлерімен атар олына ару алып кресетінін, «Бір олымен бесікті тербетсе, бір олымен даланы тербететінін» білген. Біліп ана оймай, оны жырларына осып жырлаан да. Мысалы, ежелгі эпосты шыармалардаы сйгеніні адал серігі мен тірегі бола білген Глбаршын, рта, Айман мен нзік Жібек, Баяндардан бастап, бертін келе Домала ана, Айша бибі, одан бері лы Абайа трбиесін сіірген Зере мен лжан, ел бастаан лпан бейнелері соны айын длелдері болса керек. "Ана мен Киелілік егіз ымдар. аза халыны лтты болмысында ананы отбасыны аморшысы, елді йытысы, береке-бірлікті бастаушысы деп санаан. Кне тркілерде май ананы шаыраты желеп-жебеп жрер киесі, асиетті ораушысы деп ан», – деп жазады алым Н.Келімбетов. Жалпы, зерттеулер барысында май ананы мынадай лкен ызметтері аныталан: «1) май ананы нресте жебеушісі ретіндегі ызметі. Мселен, шорларда нрестелерді жебеушісі – Май, телеуіттерде ол – Май ене, тіпті кне антика заманында бл ызметті Гея атараны белгілі; 2) тркі халытарыны санасында май ананы функциясына Жер-Ана ызметі осылып, ол соы кезедерге дейін шпеген; 3) йелдерді сіп-ну символы болуы оларды нресте сюімен байланысты боланыны зінде оны тп-тегінде рсатаы жолдасты май аталуымен сабатас» [13, 136]. Еуропада йел бейнесі лайыты орнына бертін келе ана ктеріліп жатса, бізде ол тсінік кп асыр брын алыптасып ойанын креміз.

аза халы кркемдікті, слулыты тере сезінген жне оларды мірді зінен, адамнан тани білген. сіресе, аза ызыны келбетіні суреттелуі – оыан жанды тамсандырмай оймайды. Мысалы, Назымны демілігін: «Слу болса бейне жаа шешек жаран глдей; тамаы а, беті - жзі блттан шыан Айдай нр сулелі немесе жазылмаан а ааздай аппа; имыл - озалысыны семдігі а боз атты жора жрісіндей» [9, 51], – деп суреттесе, Ажністі портреті кез келген жанды тамсандырмай оймайды:

Бхар барса, ола бар,

олады кр де, шашым кр;

Зергер барса, асында

Алтыннан соан тйме бар,

Тймені кр де, басым кр;

Молда барса, асында

июлы жатан алам бар,

аламды кр де, асым кр;

сталар барса, асында

Тартулы жатан сымдар бар,

Сымды кр де, олым кр;

ара жерге ар жауар,

арды кр де, етім кр;

ар стіне ан тамар,

анды кр де, бетім кр [14, 51-52].

Ал «ыз Жібек» жырындаы слу аза ызыны бейнесіні рбір деталіне дейін суреттеуі соншалы, дастан «слулар галереясын алыптастыран жыр» деген ата ие болан. Жырда ыз Жібекті кескін-келбеті арылы барша аза аруларыны кркі бейнеленген:

ыз Жібекті шаштары –

оалы клді раы.

Кз сипатын араса,

Сегіз пейіш ішінде

Хорларды жаан шыраы.

ыз Жібекті атыы

Наурызды аша арындай.

А бетіні ызылы

А тауыты анындай.

Білегіні шырайы

Айбалтаны сабындай.

Ойма ауыз, май кз

Іздеген ерге табылды-ай,

ткірлігін байаса,

сталар соан кетпендей,

Нр тымын еккендей.

Кер маралдай керіліп,

Сары майдай еріліп,

Тірі берген екі ая

Бір басара ерініп.

Белі нзік, талып тр,

Тартан сымнан жіішке,

зіліп кетпей неып тр?! [14, 54-57].

ашыты дастандарды таы бірі – «озы Крпеш – Баян слу» жырындаы Баянды жыршы: «Тал шыбытай бралан, ыпша бел, алма мойын, елден асан слу. Тал бойында бір міні жо, ола шашы тізесіне тскен, глдей ашылан аузынан маржан тісі крінеді. лемде ондай ыз жаралан емес. А мадайы биік, алтын кірпік, зі нзік, зі назды. Ол шін мал тгіл, басыды иса да арман жо. Сырттай клімсіреп сйлейді. Ішінде м бар, біра білдірмейді. Па, клі ешнрсені хош крмейді» [9, 240-241], – деп суреттейді.

Бл – ауыз дебиетіні лгілері болса, дл осы портретті жыраулар заманынан кейінгі дуірде де байауа болады. Мысалы, аза поэзиясындаы айтыс неріні озы лгісі саналатын «Біржан мен Сара айтысындаы» Сараны зін суреттеу арылы бкіл аза даласыны ыздарыны портретін жырлап трандай крінеді:

жімсіз он саусаым брі де аппа,

Боланда аузым саат, ернім апа.

Міні жо отыз тісім меруерттей,

Ерінбей тіздіргендей адамзата-а.

 

Мойыным саындай жзген уды,

Лебізім шырынындай шрбат суды,

аанда ткерілген ас бітісім

Ашылан айбатындай жібек туды.

 

...Тамаым жас баланы білегіндей,

Иыым на сандалды тірегіндей.

Бет алдым оыр азды кеудесіндей,

Тал бойым жолбарысты жрегіндей [14, 65].

Ал жазба дебиеті алыптаса бастаан шата, яни лы Абайды заманында да аза аруына таылан слулы эталоныны згермегендігін М.уезовті «Абай жолында» Тожанды суреттегенінен байаймыз: «Тожан толыша келген, аппа жзді, ырлы мрын, ара кз ызды жіп-жіішке асы айдай боп иылып тр. арлыаш анатыны шындай п-шкір боп, самайа арай тартылан ас жрекке шабар жендетті жебесіндей» [6, 34].

С.Жнісов болса Атотысына деген баасын: «Ал Атоты болса, соларды ортасында мойнын иіп тастап балдыр сзген, ерке, слу ауды кгілдіріндей» [6, 34-35], – деп суреттейді. Ауды кгілдірі – слулыты символы саналады.

Ал жазушы .Жмаділов зіні «Тадыр» деп аталатын романында Бибіні портретін: «Жап-жазы аппа мадайы, жаа туан айдай иіліп біткен иаш асты, жауын шайан мойылдай млдіреген ялы нркес кзді, ызыл арайлы шапа атып тратын, ат жаты, слу жзді, тп-тзу пісте мрынды жне ойма ерінді», – деп суреттесе, Ырысан портретін: «Аудай иілген мойны, жаа туан айдай иіле біткен жіішке асы, жазы мадайына тура тскен сем мрны, ителгіні тамаындай аппа, жмыр иегі мен ымсынанда ызыл арай теуіп тратын нрлы жзі, брі-брі олдан ойып жасаландай» [6, 122], – деп береді.

Ал енді лы аынымыз Абайды суреттеген аза ызына назар аударайы:

атаан а кмістей ке мадайлы,

Аласы аз ара кзі нр жайнайды.

Жіішке ара асы сызып ойан,

Бір жаа сатамын туан айды.

Мадайдан тура тскен ырлы мрын,

Аша жз, ал ызыл бет тіл байлайды.

Аузын ашса, крінер кірсіз тісі,

Клкісі бейне блбл с сайрайды.

Жп-жмыр а торындай мойыны бар,

лбіреген тамаын кн шалмайды.

Сораы зын да емес, ыса да емес,

Нзік бел тал шыбытай брадайды.

Етіндей жас баланы білегі бар,

жімсіз а саусаы іске ыайлы.

ола ара шашы бір жібек талды,

Трандай толын рып кз тадайды [14, 302].

Демек, аза ару ызыны образы – тек бір ана заманны елегінен емес, аншама уаыт сынынан ткен мгілік образ.

Ш.Елеукенов слулыты туралы: «Слулыа, демілікке табыну сезімі – тарихи алыптасан сезім... Эстетикалы лззат сырты дниені серін бей-берекет абылдаудан емес, оны белгілі бір жйеде абылдаудан тума» [6, 36], – деп жазан екен. Яни, алым адамны сырты ана емес, ішкі слулыыны маыздылыын да мезеп отыр. рине, сырты келбеттілік ішкі имандылыпен, аылдылыпен, парасаттылы пен адамгершілікпен йлескенде ана шынайы слулыа ласпа. Сондытан жоарыда аталан аза аруыны образдары тек сырты слулытарымен ана ерекшеленеді екен деген ой туындамауы керек. Себебі оларды барлыы да ішкі жне сырты лемдерін бірдей йлестіре білген аза ыздарыны мгілік образдары. Сол мгілік аза йелдеріні образын жасаушыларды бірі – .Мсіреповті зі: «Дниеде адам баласыны лы асиеті екеу-а: ой лылыы, слулы лылыы. Кркем айтылан ой – лы, ойландыра алан слулы – лы» [6, 91], – деген екен. Яни, бейнелерді дниеге келуші осындай пікірде болса, оны образдарыны бойында слулыпен атар лылыты болмауы ммкін емес.

Мгілік образдылыты шарттарына сйкес бейнені азіргі дебиет лгілерінде немесе оамда алыптасан траты орны болуы керек. Ал аза ызыны сырты бейнесі айын крінетін шыармаларды иесі – Маали екені даусыз. Оны:

Сені кзі тпсіз тере тиытан жаралан,

Сонда жатыр менде жрген орындалмас бар арман.

Сені жзі ккте кннен, жерде глден нр алан,

Шашы сені – жан баспаан жапандаы ара орман

ас-кірпігі арлыашты анатындай ап-ара,

лбіреген жзі сені а жібек пе, мата ма?!

сем басы п-демі, мсініе ша ана,

Шиедейін еріндері ызарып тр шотана.

 

Толысыан тла бойы шыбы па екен, тал ма екен,

Бейне сені баяу атан жазы шыла та ба екен,

Клкі сені шашылан нр, сзі кусар, бал ма екен,

Бл аламда сенен артан, сір, біреу бар ма екен!? [15, 64] –

деген жолдары аза ызыны слу образы фольклор лгілерінен алшатап кетпегенін айын крсетіп тр. Ал оамдаы адамдарды пікірі де дебиетімізде алыптасан бейнеден алыстамас.

аза халы шін «туан жер», «ел», «ана» деген сздер атар олданылып, бір ымдай болып кеткен. Оны зіндік себебі де бар. Жауа аттанан батырды ерлікке бастап, амандыын тілеп, желеп-жебеп жретін жан, ол, рине, ана.

Расында, ана рухы – нзіктік пен ерлік сияты екі кереар асиеттерді біте айнасантіршілікті азыналы ойнауы. Ана болмысы мірді мйегіне айналан бейне бір теміразы жлдызы іспеттес. Сол шін де ана образы ай заманда болмасын, аындар мен жазушыларды жалыпастан бойлайтын мгілік таырыптары болып ала бермек.

«Дниеге келу бар да, лу бар, таы...тіршілік зілмейді, адам рухы лмейді. Жаратылыс жасаан кереметтерді е діреттісі – адам, е сйкімдісі – сби.

«Крлы» жырында Крлыны крде дниеге келуі, Аанай ананы жрегі тотаса да, а сті тотамайды, лі кеудесімен а нрестесін асырауы сз болады. Жырды сюжеті арылы ананы рухы бар жерде мірді аысы бар, ананы дірет дарытатын киесі бар жерде мір бар деген халыты лы ым бар. Ауыз дебиетінен бері зілмей келе жатан осы бір тсінік асырдан асыра аын-жазушыларды шыармаларына аманат болып берілуде" [6, 52].

йел – ару, йел – мейірімді ана. Табиатты слу йлесімін тзетін, адам бойына тіршілік тамыры мен ізгілік дарытатын да йел заты. Ол – отбасыны йытысы мен берекесі. йел-ана – лтты лт болып алыптасуына зіндік серін тигізген намысты жан. сіресе, «аза романдарындаы йел – ана – ару бейнелері халымызды тарихында айрыша із алдыран тарихи тлаларды, нер длділдеріні рух беруші уаты, кш дарытатын тірегі де болды. Ол – адамды негізі йел болып табылатын мір шындыын кркемдік шындыа ластырды. Кркемдік-эстетикалы танымны биігіне ктерді» [6, 85]. Жазушылар бір жаынан бесігін тербетіп, трбиені ттасы болып отыран аза йеліні елін жау шапса, ерімен бірдей олына ару алып кресетін ержректілігін, айтпас айсарлыын, лтжандылыын, йел затына тн айрыша стамдылы пен парсаттылыты дріптей крсетті. алым С.ирабаев: «аза йеліні брыны трмыс-тіршілігі айшылыты жадайда ткенін, онда тесіздікпен атар, ие болар рмет те боланын біз тжірибеден де, тарихтан да білеміз. Сан асырларда, ртрлі илы кезедерде аылдылыымен, батырлыымен, шешендігімен, халыа танымал болып, ел есінде кні бгінге дейін млім ызай, арашаш, лдай, Бтей сынды йел есімімен аталатын рулар аза йеліні асиеті мен адірін крсетсе керек» [6, 134], – деп жазан екен.

азаи кепейілділік, салт-дстрге деген рмет, имандылы пен инабаттылы сияты асиеттерді бойына жинаан асыл жандарды бейнесін барынша р ырынан ашан шыармалар баршылы. Соларды бастауында трандарыны бірі – М.уезовті «Абай жолы» романы.

Романда «р бейнені тастан ашаландай бедер табатыны сондай, райсысы бір ана адам емес, бір топ адамны жиынты бейнесі боп оырманны кз алдында трады да, есінде алады. Шыармада мейірім-шапаата толы, ауымны шын ыыласына ие Зере – желерді типтік лгісі, сабырлы, аылды лжан – аналарды лгісі, ал ару – Тожан – адал, таза махаббатты лгісі, Абай аынны асыл да аяулы жары йгерім – слу жарды лгісі» [6, 84].

Бертін келе орыс дебиетінде М.Горькийді Акулина Ивановнасы сияты тл дебиетімізде аса кркем суреттелген дана Зере же мен парасатты лжан ана образдары – бтін халыты анасына айналан мгілік лы бейнелер. Олар – адамгершілікті шыына шыа білген, шексіз махаббатты бойына жинатай білген асыл бейнелер.

«алым А.Нратов: «.Мсірепов зіні ана туралы гімелер циклында жау олында жанын аяп, тізесін бкпейтін, елі-жртын, зіні балаларын емірене сйетін, аналы махаббаты мен мейірбандылыына да тсірмейтін батыр ананы ршіл тласын жасады», – деп жазды [6, 73]. Расында .Мсірепов батыр тлалы ер аналарымен бейне бір «жет аналар» галереясын жасаандай. йел анша нзік жаратылан жан боланымен, рухыны мытылыы жнінен шексіз асатай беретінін крсетті. Осылайша мейірімді, ккірегі нра толы, мгілік ерекше рі айталанбас азаты йел – ана образы дниеге келді.

дебиетімізде уезов жасаан Тожан, йгерім, Салтанат, Керімбала, лжан, Зере, .Мсірепов бейнелеген Алима мен лпан бейнелері Толстой жасаан бір ана Анна Каренина, Тургенев сомдаан Лиза мен Елена образдарымен те дрежеде тра алатынын длелдей тседі.

Халымыз ежелден йел затын «ташолпана», «раушан гліне», «тотыа», «ау сына» балап, ызын о жа тріне отырызып, адірлеген. Оларды тлім-трбиесіне айрыша кіл блген. «ыза ыры йден тыю» деп, ызды трбиесінде бір ана отбасы емес, бкіл ауыл болып жауапты деп тсінген. ызды ар-намысына кір келтірмей, нзік глдей етіп сірген. .Жмаділовті «Тадыр» романындаы Айтолынны: «Сізді йде ойып кеткен оймамыз бар, аманат ылан алтынымыз бар. Енді, міне, дм бйырып, сол алтынымызды алалы келдік» [6, 163], – деп ыз баланы алтына тееуіні зі оны халымызда адірлі жан екендігін крсетеді. Мны алам иелері Атоты сияты образдар арылы білдіртіп те отыран: «ыз кнні сулесін, жазды шуаын сйетін, аялайтын алаана, ры шашар рпаа жаратылан нзік гл екенін тсінді» [6, 93].

Бл «лтты асиеттілігі йелдеріне деген арым-атынастарынан білінеді», – деген аын Л.Васильеваны сзін еске салады.

йел – ана, сонымен атар йел – сйікті жар рі еріні рдайым жанынан табылатын серігі де болан. Бл жнінде Аан серіні зі: «ыз – ерте басына жаулы салар алыды ана емес, ерді асындаы серігі, кісі сйер жрегі, тебірене білер сезімі бар адам» [6, 46], – деп айтып кеткен. Елді сенері – ер жігіт болса, ер жігітті сенімді серігі мен тірегі - оны адал жары. Олар азаматтарын ерекше адір ттып, сыйлаан. А.И.Левшин: «Киргизи далеко превосходят киргизов в трудолюбии. Они отправляют все домашнее хозяйство, на них лежит половина попечении о скоте, они сверх того занимаются рукоделиями и приготовлением одежды себе и детям, они же должны заботитьсяобо всем нужном для мужей своих, даже иногда седлать им лошадей и сажать их верхом» [6, 13-14], – деген екен. Бл, рине, йел затыны еріне ызмет етуі шін ана жараландыыны белгісі емес. аза йелі ашан дане нрсені болса асан байыптылыпен, ерекше стамдылыпен атаран. Ол «кйеуім», «ерім» деп айтпай, тек ана «трем» дей отырып, зіні сері мен ыпалы, стемдігі мол екенін ерке ылытары мен назды сздерімен білдіріп отыран. «Еркек – бас, йел – мойын» деген ым осыдан алса керек. Мны айатайтын, ырсы хан мен слтандарды здерін жіпсіз байлап, арашаш пен лпандай аза йелдеріні аарын шашып келгендерді асан тапырлыымен, ізеттілігімен жеген жадайлар тарихта да аз кездеспейді. Еріні кем я арты кеткен жерін крсетпей, араз аайынны арасын табыстырып, жарыны беделін рашан ктеріп отыратын аза йеліні болмысы лі талай асыра арау болатыны ха.

«алым А.Нратов: «Демократиялы идеяны ктеретін шыармалардаы азаттыты асап, армандап кеткен айша, амар, Ша трізді аза ыздары жаа дебиетте згеше сипат, жаа асиеттерге ие бола бастады, леуметтік, оамды істерді басы-асынан крінетін болды. Прозалы шыармалардан танылатын Айша, Абілек, Раушан, Жмила, Рбиа – осы бір лкен згеріс, зор оианы айаы ретінде суреттелетін бейнелер» [6, 95], – дейді. Бл аза ыздарыны таы бір жаа ырын крсетеді. Ол – оу мен білімге штар аруларды образдары.

Зерттеуші-алым Ю.М.Лотман: «...если в середине ХVIII столетия читающая дворянка – явление, редкостное, то поколение Татьяны можно было представить:

 

... барышней уездной

С печальной думою в очах,

С французской книжкою в руках» [6, 60], –

 

деп жазады. Орыс дебиетінде Татьянаны заманы ыз балаларды білім алуы зады нрсе бола бастаса, аза дебиетіндегі амар мен Апаай, Абілек пен Ботагз сияты білім-ілімге талпынан ыздарды образдары алыптаса бастаан еді. Зерттеуші Р.Трысбек: «Абілек бейнесі – аза ызыны тадыр-талайын танытумен бірге, баыта мтылан, жаа мірді, ызы-уанышты алдан кткен крделі рі бедерлі бейне» [6, 60], – деп жазан екен.

рине, аза йеліні мгілік образы мнымен ана шектелмейді. Оны ашылмаан ерекше жаа асиеттері лі де жетерлік.

лем дебиетінде «Тургенев йелдері», «Бальзак бикештері» деген терминдік атаулар да орныан. Ал йел табиатын асатата суреттеген Шекспир, Гете, Л.Н.Толстой, А.С.Пушкин, Ю.Лермонтов, М.Горький, Ш.Айтматов шыармаларыны кейіпкерлері баршаа танымал. Біз де «уезов йелдеріні», .Мсіреповті «ер аналарыны», С.Жнісовты Атотысыны мгілік жиынты бейнелері лемдік мгілік образдар тырына онуа бден лайы демекпіз.