А) «ос зен» мен Сарыара образдары

аза поэзиясында «туан жер, атамекен, Отан» идеясын жеткізу шін Еділ – Жайы, Есіл – Нра, Шу – Талас сияты екі зен аттарын осарлау арылы крініс тапан сз-символдар мен сз-образдар кптеп олданылан. Оларды тмендегі ле жолдарынан круімізге болады:

Еділ – Жайы – екі су,

Кент орнаан жер екен.

...Онан сырты обда – Елек,

Ел жайлауда ке екен.

...Онан сырты Ойыл, Жем,

Ел орнаан су екен.

Кердері бубкір[18, 343].

Брыны жерді кеінде

Мал жаймаушы ек шиыра.

Кежердежргенеледік,

Ойыл менен Жиыла.

Албан Асан [18, 328].

Сыр, уанан ткенде,

Арыс, Келес ткенде,

Талас, Шуа жеткенде

Тйені амын шешкенсі...

Дулат [19, 9].

Есіл, Нра – сазымыз,

аылдайды азымыз.

Сыр, уажерлерге

Енді кетіп барамыз.

Кдері ожа [20, 209].

«Осы жайлы алым Р.Сызды: «Символ – идеяны затты (болмысты) нышаны, астарлы образы. аза поэзиясы символды ежелден жасы білген. Туан жерді, ел Отаныны символы ретінде Еділ, Жайы деген затты нышандарды алу кні кешегі Маханбеттерге дейін келді. Оны: «Еділді бойы ен тоай, Ел ондырсам деп едім. Жайыты бойы кк шалын, Кзерміз де жайлармыз», – деген ле жолдарында айтпа идеясы – Еділ мен Жайы зендеріні бойына ел ондыру, оны жаз жайлап, кз кзеу емес, баса, яни «туан жерде емін-еркін мір сру» идеясы. Олай болса, Еділ мен Жайы – символдар» [21, 67], – деп жазан болатын.

детте мгілік образды бойында халы ерекше адірлейтін, ол жеткізуге армандайтын бір ерекше асиет болады. «лын л, ызын к» ылмаан аза шін сондай асиеттерді бірі – еркіндік, туелсіздік, бостанды. Ертеден бері ата-бабаларымыз шыбын жанын шберекке тйіп келгендіктен, «тедік» ымы кптеген аын-жазушыларды шыармаларына арау болып, жырланып-жазылып келді. дебиеттану ылымында образдарды белгілі бір символ-сздер арылы беру лгісі бар. Ол осындай мгілік образдарды беруде де ке таралан рдіс. Мысалы, аза кедік, бостанды, ал кебір кезде бірттасты, бтіндікті Сарыара атымен атар ояды. Бл тіпті сз нерінде ана емес, рманазыны «Сарыара» кйінен кретініміздей, музыка нерінде де осындай діс олданыланын байауа болады. Сарыара – азастанны орталыындаы жер атауы. Халымыз шін Отан, жер ымдары асиетті боландытан, жер-су атауы «мгілік образа» дейін ктеріліп отыр.

Тіл білімі сздіктерінде Сарыара топониміні маынасы «шы-иырсыз ке жазыты», «кз жеткісіз шан дала», «ланайыр жайылым жер» дегенді білдіретіні крсетілген [16]. Яни, бл атау бізді даламыза ерте кезден орныаны аны. Олай болса, Сарыара – образ ымына жеткен атау деп айуымыза бден болады. Мысалы, «Доспамбет жырауды: «Бетегелі Сарыараны бойында // Соысып лген кінбес» немесе Шалкиізді: «Арада мезгілсіз жылы жусаса // О-даы бір аш асыра жолыар!» – деген жолдарында жер орайына атысты шарттылы басым. Сол секілді Жиембетті: «Араа арай кмермін // Алашыма ран десермін» – деп айбат шегуінде мезеген жер бадары да беймлім. Бл арада дп басып, сауса нсап крсетерлік мекен жо; тек жалпылама клемде алаа даланы, яки отырышылыа кшпелілікті арсы ою сарыны байалады. Базар жырауды толауында кездесетін «Араны сары белінде, // Алиды ба дінде...» деген атарлар да натылытан грі, жинатаушылы мнге ие. Олай болса, жыраулар поэзиясында Сарыара / Ара / ымы кбіне абстрактілі / дерексіз / сипатта бейнеленген [3, 54-55]. Яни, Сарыараны толыанды жинаталан мгілік образ деп айтуымыза негіз бар.

Мшр-Жсіпті «Салтанатты Сарыара» леі сз слулыына негізделіп, аын киелі топыраын ашы кзбен марлана суреттеу арылы оырман кз алдына арасын кеге еркін салан, туелсіз Сарыара бейнесін келтіреді:

Салтанатты Сарыара,

Сулеленген Сарыара,

Ке ойыны кен Сарыара,

Сан жеткісіз Сарыара.

Суы шекер бал Ара,

Майда шбі бал Ара.

Крделі биік бел Ара,

Малы-басы сай Ара.

Трт тлікке бай Ара,

Маырап тран мал Ара,

Тірегі тл Ара [2, 46].

Ал замана болмысын, дние бейнесін, оам дамуын жан-жаты суреттеген Нарманбет Орманбетлы:

Сарыара, сарыраан суы айда?

Кндіз мнар, тнде шы, буы айда?

Нажаай сарт-срт етіп нсер йан,

Кк жасыл кемпіроса туы айда?

...алмады Сарыарада енді ызы,

Сандал тау, сары лкені алды мжы,

олынан келер де жо, нер де жо,

Баласы байс алаш–алды мыжып.

Таптады Сарыараны неше жз жыл,

Байы жо, баласы жо сонда да тл,

Ерініп ебек ылмай, егін салмай,

ала салан халыа болды ой л,[2, 63], –

деп бостандыын уысынан шыарып алан елін айтып кірене жырлайды. Аынны «Сарыара сайран жерім-ай» деп аталатын таы бір леінде туелсіздікке деген саыныш пен еркіндікке деген лшыныс байалады:

Сарыара сайран жерім-ай,

Салын да самал желім-ай.

Сандалдай тауы тізілген

лкелі зен клім-ай.

Сарыарадан сн кетті,

Жалпаынан рт алды [2, 65].

Иманжсіп тпанов та Сарыарамен оштаса отырып, іштей бостандыты асайтынын крсетеді:

ош-аман бол, Сарыара, скен жерім,

Кір жуып, кіндігімді кескен жерім.

Тартысып ертелі-кеш кззаптармен,

Шбырып мадайымнан аан терім [2, 84].

Жыраулар заманында ол – азаты тты бір онысыны символы болса, ХІХ асыр поэзиясында «Сарыара» ымы аза халыны мрат пен мддесін білдіретін азыты біріне айналды. Ал ХХ асыр басында «Сарыара» атауы жалпылтты іргелі ымдарды бірі болы. Мысалы, 1907 жылы азан аласында Мшр Жсіп Кпейлыны «Сарыараны кімдікі екендігі» деп аталатын ебегі басылып шыты; 1917 жылы Семейде «Сарыара» газеті жары кре бастады; С.Торайыровты «Сарыараны жабыры», І.Жансгіровты «Сарыараа» ледері жарияланды. Ал М.Жмабаев зіні «ткен кндер» леінде:

Еділ, Жайы, Сырдария –

Белгілі жрта ескі су.

Ттті, дмді, тарматы

зынЕртіс, Жетісу.

Осы бес су арасы

Сарыара деген жер еді,

Туып-скен баласын

Айбынды ер алаш дер еді [17, 65], –

деп жырлайды.зіндіде аын Сарыара атауын бтін аза еліні орнына жмсаан.

«Сондытан аын Т.Медетбековті: «Мажан ымындаы Сарыара бізді ымымыздаы Сарыара емес, одан лдеайда ке...Біздіше, бл сзге таласуды жні жо. Енді біз бес суды– Еділ, Жайы, Сыр, зын Ертіс, Жетісуды арасын алып жатан Сарыараны лы маынасына айта оралуымыз керек. Оны азіргідей лдекімдерді зімшілдік эгоизмінен дниеге келген тар аумата арастыруа болмайды», – деген пайымны негізі ны крінеді» [11, 59].

Осындай ке олданыса еніп, халы санасында бден орныаны сонша, 1940-1950 жылдары «Сарыара» сзін ауыза алуды зі лтшылдыты шыны деп баалана бастады. Сол шін аын-жазушылар «Ара» сзіне «ызыл», «алтын» деп тіркейтін болды:

...Сарылт тсті Сарыара,

Среі жо ке ала,

«ызыл Ара» атанды,

Жасады жаа Отанды,

Сараю енді болмайды [18, 41-42].

Біра одан кейін де .айырбеков сынды аындар жырлауын еш тотатан жо:

Сарыара – жерге ойан елді атын,

Бір сзде ата аза махаббаты.

Болжаан болашаын сан асыра

Даланы данышпаны – дана арты[2,98].

Осылайша, бірте-бірте у бастаы маыналы сипатын сатап аланымен, "Сарыара" ымы жааша формалара ене бастады.

Ал, енді Сарыара образы азір алай саталандыына келер болса, оны образдылыы сайын даласында орнаан слу алаа ткен секілді. Яни, Сарыараны дігегі – Астана. Астана келбеті–лт келбеті, себебі Астана тарихы–асырлар бойы ата-бабаларымызды азатты шін кресі еш кетпей, тты-уанышты тндерге жеткендігімізді крсетеді. Еуразия жрегіне, аза жеріні кіндігіне орналасан Астана туралы жырлар Сарыара образыны лі тірі екендігін длелдейді.