Баланы мліктік ытары.
1. рбір баланы белгіленген тртіппен жне млшерде з ата- анасынан жне отбасыны баса да мшелерінен аражат алуа ыы бар. Балаа алименттер, жрдемаылар жне баса да леуметтік тлемдер ретіндегі тиесілі соммалар ата-анасыны (оларды орнындаы адамдарды) билік етуіне келіп тседі жне олар баланы ктіп-бауа, оан білім беруге жне оны трбиелеуге жмсалады.
2. рбір баланы задарда белгіленген тртіппен з бетінше немесе зіні зады кілдері арылы ммілелер жасауа, банктерде салымы болуа жне жалаысына, стипендиясына немесе зге де кірістеріне жне интеллектуалды меншік ыы объектілеріне билік етуге, зге де мліктік ытарды иемденіп алуа жне оларды жзеге асыруа ыы бар.
Ата-аналар немесе зады кілдер баланы жрдемаысын немесе материалды кмек ретінде мемлекет блген ашалай аражатты баланы атына банкке салуа ылы.
3. рбір баланы зі тапан табыса, зі сыйа немесе мра ретінде алан млікке, сондай-а баланы аражатына сатып алынан баса да кез келген млікке меншік ыы бар.
з ебегімен табыс табатын болса, егер ол ата-анасымен бірге тратын болса, отбасын асырауа жмсалатын шыындарды блісуге атысуа ылы. Баланы зіне меншік ыымен тиесілі млікке билік ету ыы Р азаматты задарымен айындалады.
Ата-ана ыынан айыруды салдары:
1. Ата-ана ытарынан айыру балалармен туысты фактісіне негізделген барлы ытардан, оны ішінде одан асырауа аражат алу, сондай-ы балалары бар азаматтар шін белгіленген жеілдіктер мен мемлекеттік жрдемаылар алу ытарынан айрылуа кеп соады.
2. Ата-ана ыынан айыру ата-аналарды з баласын асырау міндетінен босатпайды, ол баланы асырап алу арылы тотатылады.
3. Бала мен ата-ана ытарынан айырылан ата-ананы одан рі бірге труы туралы мселе сот тртібімен шешіледі.
4. Ата-анасы (оларды біреуі) ата-ана ытарынан айырылан бала ата-анасымен жне баса да туыстарымен туысты фактісіне, оны ішінде мра алу ыына негізделген трын й-жайа меншік ыын немесе трын й-жайды пайдалану ыын, сондай-а мліктік ытарын сатап алады.
5. Баланы баса ата-анаа беру ммкін болмаан кезде немесе ата- анасыны екеуі де ата-ана ытарынан айырылан жадайда бала ораншы жне аморшы органны аморлыына беріледі.
6. Ата-ана ытарынан айырылан ата-аналарыны (оларды біреуіні) тініші бойынша ораншы жне аморшыорган, егер бл балаа зиянды ыпал етпесе, баламен жолыуа рсат ете алады.
7. Ата-анасы (оларды біреуі) ата-ана ытарынан айырылан жадайда баланы асырап алуа ата-ананы (оларды біреуіні) ата-ана ытарынан айыру туралы сот шешім щыаран кннен бастап кемінде алты ай ткенде жол беріледі.
Ата-ана ытарынан айыру:
1. Егер ата-аналар (оларды біреуі):
1) ата-ана міндеттерін орындаудан, оны ішінде алимент тлеуден асаана жалтаратын болса;
2) з баласын перзентханадан (блімшесінен) не зге де балаларды трбиелеу, емдеу немесе баса да мекемелерден алудан длелді себептерсіз бас тартса;
3) здеріні ата-ана ытарын пайдаланып иянат жасаса;
4) балалара атыгездік крсетсе, оны ішінде оларды денесіне немесе психикасына зорлы-зомбылы жасаса, оларды жынысты пктігіне астанды жасаса;
5) задарда белгіленген тртіппен маскнемдікпен, нашаорлыпен жне уытмарлыпен ауырады деп танылан болса, олар ата-ана ыынан айырылуы ммкін.
2. з балаларыны не жбайыны міріне немесе денсаулыына арсы асаана ылмыс жасаан жадайда ата-аналар (оларды біреуі) ата-ана ыынан айырылуы ммкін.
Ата-ана ыынан айыру тртібі:
1. Ата-ана ыынан айыру сот тртібімен жзеге асырылады. Ата- ана ыынан айыру туралы істер ата-аналарды біреуіні (оларды орындаы адамдарды) кмелетке толмаан балаларды ытарын орау жніндегі міндеттер жктелген органдарды немесе йымдарды (ораншы жне аморшы органдарды, кмелетке толмаандарды ісі жнінде комиссияны жетім балалар мен ата-анасыны аморлыынсыз алан балалара арналан мекемелерді жне басармаларыны) арызы бойынша, сондай-а прокурорды талабы бойынша аралады.
2. Ата-ана ыынан айыру туралы істер прокурор мен ораншы жне аморшы органны атысуымен аралады.
3. Ата-ана ыынан айыру жніндегі істерді арау кезінде сот ата- ана ыынан айырылан ата-аналардан (оларды біреуінен) алимент ндіріп алу туралы мселені шешеді.
4. Егер сот ата-ана ыынан айыру туралы істі арау кезінде ата- аналарды (олады біреуіні) іс-рекетінен ылмысты жазаланатын рекетті байаса, мны жеке аулымен прокурор назарына жеткізуге міндетті.
5. Сот ата-ана ыынан айыру туралы сотты шешімі зады кшіне енген кннен бастап ш кнні ішінде бл шешімні кшірмесін баланы тууын мемлекеттік тіркеу орны бойынша азаматты хал актілерін жазу органы мен ораншы жне аморшы органа жолдауа міндетті.
Таырып 8:Ебек жне трын-й атынастары саласындаы кмелетке толмаандарды ыты жадайы
1. Кмелетке толмаандарды ебек саласындаы ытары мен міндеттері
2. Кмелетке толмаан ызметкерлерді ктермелеу жне тртіптік жауаптылы негіздері.
3. Кмелетке толмаандарды материалды жауаптылыы
4. Он сегіз жаса толмаан ызметкерлер шін ебекке аы тлеу жне ндірім нормалары
5. Кмелетке толмаандарды трын йге ытары мен міндеттері
Баланы ебек бостандыына ыы.
1. рбір баланы ебек бостандыына, ызмет жне ксіп трін еркін тадауа ыы бар.
2. Балалар он трт жастан бастап, ата-аналарыны рсатымен оудан бос кезінде денсаулыына жне сіп-жетілуіне отайлы, баланы дене бітіміне, имандылыына жне психикалы жай-кйіне зиян келтірмейтін оамды пайдалы ебекке атысуа, сондай-а маманды алуа ыы бар. Бл ыты халыты ебекпен амту ызметі мен жергілікті мемлекеттік басару органдары амтамасыз етеді.
3. Он сегіз жаса толмаан балалармен ебек шартын жасасу жне оны бзу тртібі жне ебек атынастарыны баса да ерекшеліктері Р Ебек занамасында белгіленген.
4. Баланы ауыр ара жмыса, зиянды жне (немесе) ебек жадайы ауіпті жмыстара абылдауа немесе тартуа тыйым салынады. Жмыс істеу оу прцесін бзбауа тиіс.
Он сегіз жаса толмаан ызметкерлерді ебегін пайдалануа тыйым салынатын жмыстар
1. Он сегіз жаса толмаан ызметкерлерді ебегін ауыр жмыстара, ебек жадайы зиянды жне ауіпті жмыстарда, сондай-а орындалуы оларды денсаулыы мен имандылыыны дамуына зиян келтіруі ммкін жмыстарда ( ойын бизнесі, тнгі ойын-сауы мекемелеріндегі жмыс, алкоголь німдерін, темекі бйымдарын, есірткі, психотропты заттар мен прекурсорларды ндіру, тасымалдау мен сату) олдануа тыйым салынады.
2. Он сегіз жаса толмаан ызметкерлерді здеріне белгіленген шекті нормалардан арты жктерді тасуына жне озалуына тыйым салынады.
3. Он сегіз жаса толмаан ызметкерлерді ебегін пайдалануа тыйым салынатын жмыстарды тізімін, он сегіз жаса толмаан ызметкерлерді жктерді тасуы мен озалтуыны шекті нормаларын ебек жніндегі укілетті мемлекеттік орган денсаулы сатау саласындаы укілетті мемлекеттік органмен келісім бойынша белгілейді.
Он сегіз жаса толмаан ызметкерлерге:
1) он трт жастан тн алты жаса дейінгі ызметкерлер шін-аптасына 24 сааттан аспайтын;
2) он алтыдан он сегіз жаса дейінгі ызметкерлер шін-аптасына 36 сааттан аспайтын;
3) білім беру мекемелерінде оитын жне оу жылы ішінде оуды жмыспен атар алып жретін он трт жастан он алты жаса дейінгі оушылара-кніне 2,5 саат, он алты жастан он сегіз жаса дейінгі оушылара кніне 3,5 саат жмыс уаытыны ысартылан затыы белгіленеді.
Таырып 9:Р кімшілік ыы бойынша кмелетке толмаандарды жауаптылыы
1. кімшілік жауаптылы ымы, белгілері
2. кімшілік жауаптылытан босату
3. Кмелетке толмаандарды кімшілік жауаптылытарыны ерекшеліктері.
Жеке адамны кімшілік ыбзушылы туралы кодексі бойынша кімшілік жауаптылы кзделген ыа арсы, кінлі (асаана немесе абайсызда жасалан) іс-рекетті не рекетсіздігі немесе зады тланы ыа арсы іс-рекеті не рекетсіздігі кімшілік ы бзушылы деп танылады.
кімшілік жауаптылыта болуа тиіс тлалар:
1) аыл-есі дрыс, кімшілік ы бзушылы кодексі бойынша белгіленген жеткен адам;
2) зады тла.
Кмелетке толмаандара кімшілік жазалар олдануды ерекшеліктері:
1) Кмелетке толмаан адама салынатын кімшілік айыпплды млшеріне Р кімшілік ы бзушылы туралы кодексіні ерекше бліміні бабында кзделген айыппл млшеріне арамастан, айлы есептік крсеткішті бестен бір блігінен кем болмауа жне он айлы есептік крсеткіштен аспауа тиіс.
Айыппл кмелетке толмаан адамда бар млікті есебінен тленеді. Кмелетке толмаан адамны айыппл тлеуге жеткілікті млкі болмаан жадайда, айыппл ата-анасына немесе оларды орнындаы адамдара салынады.
2) Арнаулы ытан айыру кмелетке толмаандара 1 жылдан аспайтын мерзімге олданылуы ммкін.
3) кімшілік жазаларды баса да трлері кодекісті 45 жне 57- баптарында аталан кімшілік ыты ыпал ету шаралары кімшілік ы бзушылы жасауда кінлі кмелетке толмаандара жалпы негіздерде олданылады.
Кмелетке толмаандарды кімшілік жауаптылытан жне кімшілік жазадан босату.
кімшілік ы бзушылыты бірінші рет жасаан кмелетке толмаан адамды сот, кімшілік ы бзушылы туралы істі арауа укілетті орган (лауазымда адам) оан задарда кзделген трбиелік ыпал ету шараларын олдана отырып, кімшілік жауаптылытан немесе таайындалан кімшілік жазаны орындаудан босатыу ммкін. Кмелетке толмаан адама трбиелік ыпал етуді мынадай шаралары таайындалуы ммкін:
1) зады тсіндіру;
2) ата-аналарыны немесе оларды орнындаы адамдарды, не мамандандырылан мемлекеттік органны адаалауына беру;
3) келтірілген зиянды реттестіру міндетін жктеу;
4) бос уаытын шектеу жне кмелетке толмаан адамны мінез- лына ерекше талаптар белгілеу.
5) задарда трбиелік ыпал етуді зге де шаралары кзделуі ммкін.
6) Кмелетке толмаан адама бір мезгілде трбиелік ыпал етуді бірнеше шаралары таайындалуы ммкін.
Таырып 10: Р ылмысты ыы бойынша кмелетке толмаандарды ыты жадайы
1. ылмысты ыы бойынша жбірленуші ретіндегі кмелетке толмаандарды ыты жадайы
2. Кмелетке толмаан тлалара олданылатын жазалар трлері
3. ылмысты жауаптылы басталатын жас шамасы
ылмысты жауаптылы басталатын жас шамасы
1. ылмыс жасаан кезде он алты жаса толан адамдар кісі лтіргені Р ылмысты кодексі бойынша (96-бап), денсаулыа асаана ауыр зиян келтіргені (103 бап), ауырлататын мн-жайлар кезінде денсаулыа асаана орташа ауырлытаы зиян келтіргені шін (104 бап екінші блік), зорлааны (120 бап), жынысты сипаттаы кштеу рекеттері (121 бап), адамды рлааны (125 бап), рлы жасааны (175 бап), кісі тонааны (178 бап) рып- соаны (0179 бап), орытып аланы (181 бап), ауырлататын мн-жайлар кезінде автомобильді немесе зге де клік ралдарын рлау масатын кздемей засыз иеленгені (185 бапты екінші, шінші, тртінші бліктері) ауырлататын мн-жайлар кезінде млікті асаана жойан немесе блдіргені (187 бапты екінші, шінші бліктері), терроризм (233-бап), адамды кепілге алуы, террористтік акті туралы біле тра крінеу тірік хабарлааны (242 бап), ару-жараты, о-дріні, жарылыш заттар мен жарылыш рылыларды рлааны не орытып аланы (255 бап), ауырлататын мн- жайлардаы бзаылыы (257 бапты 2,3 блігі), таылы (258 бап), есірткі заттарды немесе психотропты заттарды рлааны не орытып аланы (260 бап), ауырлататын мн-жайлар кезінде айтыс болан адамдарды мрдесін жне оларды жерленген жерлерін орлааны (275 бап 2 блігі), клік ралдарын немесе атынас жолдарын асаана жарамсыз еткені (299-бап) шін ылмысты жауаптылыа тартылуы тиіс.
Кмелетке толмаандардыy yылмыстыy жауаптылыы.
Жаа ылмысты кодексте кмелетке толмаандарды ылмысты жауаптылыы жеке дараланып, арнаулы блімде крсетілген.Бл дегеніміз мемлекетті ділеттік жне ізгілік принциптерін басшылыа ала отырып,кмелетке толмаандарды жас жаынан жне аыл-ойы жнінен толы жетілмегендігін ескере отырып, оларды арнаулы аморлыа алуыны крінісі болып табылады. Осыан орай ылмысты за кмелетке толмаандара ересектермен бірдей талап оймайды. Кмелетке толмаандарды психологиясын ескере отырып, оан ылмысты жауаптылыты ерекше жадайларын белгілеу ылмысты жазаны масаттарына жетуді бірден-бір отайлы жолы болып табылады. Сондытан да кмелетке жасы толмаандара ылмысты за жаза болып табылмайтын трбиелік сипаттаы мжбрлеу шараларын кеінен олдануды белгіленген. ылмысты кодексті 78-бабыны 1-блігіне сйкес «Кмелетке толмаандар деп ылмыс жасаан кезге арай жасы он тртке толан, біра он сегізге толмаан адамдар танылады». Яни, ылмысты жауаптылыа тартылатын е тменгі жас 14-ке толу. Ресейді, Австранияны, Германияны, Жапонияны ылмысты задарында да осылай крсетілген.Кмелетке толмаандарды ылмысты жауаптылыы Францияны ылмысты кодексінде – 13, Нидерландыда, Португалияда – 12, Жаа Зеландияда – 10, Ирландия ыында - 7 жас деп крсетілген.азастан Республикасы ылмысты кодексі бойынша 14–ке толмаан адамдар ылмысты жауаптылыа тартылмайды. 14 - ке толмаан жасспірімдер зіні істеген іс - рекетіні оама ауіптілігін, мнін жете тсінбейді жне зіні іс - рекетін басара алмайды. Егер кмелетке толмаан адам ылмысты кодексте кзделген жаса толса, біра психикасыны бзылуына байланысты емес психикалы дамуы жаынан артта алуы салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлытаы ылмысты жасау кезіндегі зіні іс- рекетіні іс жзіндегі сипаты мен оамды ауіптілігін толы клемінде тсіне алмаса, ылмысты жауапа тартылуа тиісті емес (15-бап,3-блігі). Егер кмелетке толмаан адамны (14,16 жас ) есіні дрыстыын жоа шыармайтын психикасыны бзылы оларды ылмысты жауаптылытан босатпйды, біра бл мн – жайды сот жаза таайындау кезінде жеілдететін мн-жай ретінде ескереді жне ол ылмысты зада кзделген медициналы сипаттаы мжбрлеу шараларын таайындау шін негіз болады (К-ті 17- бабы,1,2 – бліктері). ылмыс жасаан кезде 18- ге толмаан адам кмелетке толмаан деген атаа ие бола алмайды.Біра та ылмысты кодексті 87- бабыны талабына сйкес он сегіз бен жиырма жас аралыындаы ылмыс жасаан адамдара жасаан рекетіні сипатын жне жеке басын ескере отырып, сот ерекше жадайларда олара кмелетке толмаандара арналан арнаулы трбие немесе емдеу, трбиелеу мекемесіне орналастыруды оспаанда, осы блімні ережелерін олдана алады. Мндай ретте оама ауіпті істелген іс-рекетті мні 18 бен 20 жас аралыындаы адамны жас млшеріне байланысты жне психикалы жете дамуынан болуы ажет.
Кмелетке толмаандара таайындалатын жаза трлері.
азастан Республикасы Жоары Соты Пленумыны «ылмысты жаза таайындаан кезде соттарды задылыты сатауы туралы» 1999 жылы 30 суірдегі аулысыны 8- тармаында: кмелетке толмаандара жаза таайындау мселесін араан кезде соттар ылмысты жазаны тек К- ті 79 – бабында крсетілген трлері ана олданылатындыына жне оларды мерзімдері мен млшері сол бапта белгіленген шеберден аспайтындыына назар аударуы керек.Сондай-а К- ті 80 жне 81- баптарында крсетілген трбиелік сері бар мжбрлеу шараларын олдану ммкіншілігін арастыру ажет», деп ескертілген.
Кмелетке толмаандарды психикалы жадайы мен жас ерекшеліктеріне байланысты олара таайындалан жаза трлері де ересектерге араанда жеіл болып белгіленген. Кмелетке толмаандара ата ылмысты шаралар ( лім жазасы, мір бойы бас бостандыынан айыру жазалары ) таайындалмайды. Кмелетке жасы толмаандарды статусыны ерекшеліктеріне байланысты олара белгілі бір лауазым атару ыынан айыру; млікті тркілеу; бас бостандыынан немесе скери ызметінен шектеу сияты жазалар таайындалмайды. Тменде ылмысты кодексті 79- бабын келтіріп отырмыз.
«1. Кмелетке толмаандара таайындалатын жаза трлері: а) айыппл;
б) белгілі бір ызметпен айналысу ыынан айыру ; в) оамды жмыстара тарту;
г) тзеу жмыстары; д) амау;
е) бас бостандыынан айыру болып табылады.
2. Айыппл кмелетке толмай сотталан адамны дербес табысы немесе ндіріп алуа жарайтын млкі болан жадайда ана таайындалады.Айыппл оннан бес жз айлы есептік крсеткішке дейінгі млшерде немесе кмелетке толмаан адамны екі аптадан алты айа дейінгі кезедегі млшерінде таайындалады.
3.Кмелетке толмаандара белгілі бір ызметпен айналысу ыынан айыру бір жылдан екі жыла дейінгі мерзімге таайындалады.
4.оамды жмыстара тарту ыры сааттан жз алпыс саата дейінгі мерзімге таайындалады, ол кмелетке толмаан адамны олынан келетін жмысты орындауы болып табылады жне ол оны оудан немесе негізгі жмысынан бос уаытында атарады.Он алты жаса толмаан адамдарды бл жаза трін орындауыны затыы кніне екі сааттан , ал он алтыдан он сегіз жаса дейінгі адмдар шін кніне ш сааттан аспауы керек.
5.Тзеу жмыстары сот кім шыаран кезде он алты жаса жеткен кмелетке толмаан адамдара бір жыла дейінгі мерзімге таайындалады.
6. амау сот кім шыаран кезде он алты жаса жеткен кмелетке толмаан бір айдан трт айа дейінгі мерзімге таайындалады
7. Кмелетке толмаан адамды бас бостандыынан айыру он жылдан, ал ауырлататын мн – жайларда кісі лтіргені шін – он екі жылдан аспайтын мерзімге таайындалуы ммкін.
8.Кмелетке толмай сотталан адамдар бас бостандыынан
айыруды:
а)бас бостандыынан айыруа бірінші рет сотталан еркек
жынысты кмелетке толмаандар, сондай – а йел жынысты кмелетке толмаандар – жалпы режимдегі трбиелеу колонияларында;
б) брын бас бостандыынан айыру жазасын теген еркек жынысты кмелетке толмаандар – кшейтпелі режимдегі трбиелеу колонияларында тейді.
9. оамды ауіптілік сипатына жне дрежесіне кінлі адамны жеке басына жне баса да мн- жайлара арай сот абылданан шешімні себсбін крсете отырып, еркек жынысты кмелетке толмай сотталан адамны бас бостандыынан айыруды жалпы режимдегі трбиелеу колониясында теуін таайындауы ммкін.
10.Сот жазаны орындаушы органа кмелетке толмай сотталан адаммен арым- атынас кезінде оны жеке басыны беклгілі бір ерекшеліктерін ескеру туралы нсау беруі ммкін»
Мндай ерекшеліктерге жасы кмелетке толмаанны психикалы згешелігі: денсаулыыны нашарлыы, белгілі бір іс-рекетке абілеттілігі, белгілі бір мамандыа баулу ажеттіліктурі жатады. Кмелетке толмаан жас жеілдететін мн – жай ретінде баса да жеілдететін жне ауырлататын мн- жайлармен жиынтыта ескеріледі. Кмелетке толмаан адама таайындалан жаза діл болуы керек.діл жаза деп кмелетке толмаандарды тзелуіне тікелей сер ететін жазаны айтамыз.
Кмелетке толмаандарды ылмысты жауаптылытан жне жазадан босату.
Кмелетке толмаандарды ылмысты жауаптылытан жне жазадан босату жалпы жне арнаулы ылмысты – ылы нормалар арылы жзеге асырылады.ылмысты ыты жалпы нормасы бойынша кмелетке толмандар шын кінуіне байланысты ( 65- бап) ; ажетті орану шегінен асан кезде (66- бап), жбірленушімен татуласуына байланысты (68- бап),ескеру мерзіміні туіне байланысты (69-бап) ылмысты жауаптылытан босатылады.Кодекс бойынша лім жазасыны таайындалуы ммкін адама ескеру мерзімі туралы мселені сот шешеді.Бл норма жасы кмелетке толмаандара олданылмайды,йткені за бойынша мндай адамдара лім жазасы немесе мір бойына бас бостандыынан айыру жазасы олданылмайды.ылмысты кодексті 69-бабыны 5- блігі жасы кмелетке толмаандара олданылмайды, йткені бейбітшілік пенадамзатты ауіпсіздігіне арсы ылмыстар шін жасы кмелетке толмаандар жауапа тартылмайды. Жасы кмелетке толмаандар жніндегі ылмысты кодексті 85-бабында крсетілген ысартылан ескеру мерзімдері ылмысты кодексті 87-бабында крсетілген негіздер бойынша
18 бен 20 жас аралыындаы адамдара олданылады.18 бен 20 жас аралыындаы ылмыс жасаан адамдара жасаан рекетіні сипатын жне жеке басын ескере отырып , сот еерекше жадайларда олара кмелетке толмаандара арналан арнаулы трбие немесе емдеу- трбиелеу мекемесіне орналастыруды оспаанда , осы бліміні ережелерін олдана алады.
Кмелетке толмаандарды жалпы тртіппен ылмысты жауаптылытан жне босатуды негіздерімен бірге олар жайында ылмысты зада мынадай арнаулы негіздер бар:
1) кмелетке толмаандарды мжбрлеу шараларын олдану арылы жазадан босату.
2) Трбиелік сері бар мжбрлеу шараларын олдану арылы жазадан босату.
ыьлмысты Кодексті 83-бабыны 1-4 бліктеріне сйкес трбиелік скрі бар осы шараларды мазмны тмендегідей:
1) Ескерту кмелетке, толмаан адама оны рекеті мен келтірілген зиянды тсіндіруден жне осы кодексте кзделген ылмыстарды айталап жасауды зардаптарын тсіндіруден трады.
2) адаалдауа беру ата-аналарына немесе оларды орнындаы адамдара не мамандандырылан мелекеттік органа кмелетке толмаан адама трбиелік сер ету жне оны мінез-лын баылау жнінде міндеттер жктеуден трады.
3) Келтірген зиянды алпына келтіру міндеті кмелетке толмаан адамны мліктік жадайын жне оны тиісті ебек дадысы болуын есепке ала отырып жктеледі.
4) Кмелетке толмаан адамны босу уаытын шектеу жне оны жріс- трысына ерекше талаптар белгілеу, белгілі бір орындара сбаруа, бос уаытты белгілі бір нысанын, оны ішінде механикалы клік ралын басаруа байланысты нысанын пайдалануа тыйым салуды, тулікті белгілі бір уаытынан кейін йден тыс жерде болуын,мамандандырылан мемлекеттік органны рсатынсыз баса жерлерге баруын шектеуді кздеуі ммкін.
Аталан мекемелерде кмелетке толмаандар жасы кмелетке толмаандар жасы кмелетке толана дейін болады. Сондай-а тзелуді амтамасыз етуші мамандандырылан мемлекеттік органны ортындысы негізінде сот кмелетке томаан адам зіні тзелуі шін бдан рі бл шараны олдану ажет етпейді деген орытындыа келсе, мерзімінен брын тотатылуы ммкін. Кмелетке толмаан адамны арнаулы трбие жне емдеу-трбиелеу мекемесінде болуыны, оларды ауыстыруды тртібі мен ережелері задар мен ережелері задармен белгіленген.
.Кмелетке жасы толмаандарды сотталандыын жою ерекшеліктері ылмысты кодексті 13-бабыны 4-блігіне сйкес 18 жаса толмаан адамны жасаан ылмысы шін сотталандарды ылмысты айталануын тану кезінде есепке алынбайды, яни олар брын сотталан деп танылмайды. ылмысты кодексті 86-бабына сйкес 18 жаса толана дейін ылмыс жасаан адамдар шін осы кодексті 77-бабында кзделген соттылыты жою мерзімдері ысартылады жне тиісінше 86-бапта крсетілгендей :
1) бас бостандыынан айыруа араанда жазаны нерлым жеіл трлерін тегеннен кейін трт айа;
2) кішігірім немесе орташа ауырлытаы ылмысы шін бас бостандыынан айыруды тегеннен кейін бір жыла;
3) ауыр жне аса ауыр ылмысы шін бас бостандыынан айыруды тегеннен кейін ш жыла те болады.Жасы кмелетке толмай ылмыс істегендерге ылмысты кодексті 77-бабында кзделген соттылы туралы жалпы ережені бірінші жне жетінші бліктері , жазадан босатылан адамны соттылыы жойылды деп танылу туралы ереже.Бас бостандыынан айырумен салыстыранда жазаны нерлым жеіл тріне сотталан адамны соттылыын жою туралы, мерзімінен брын босату босатылан адамдарды соттылыын жою туралы, соттылыты алып тастау туралы 79-бап, 5-блігінде олданылады.
Кмелетке толмаандарды yылмыстыy жауаптылыyтан жне жазадан босату.
1. Кішігірім ауырлытаы ылмыс жасаан немесе бірнеше рет орташа ауырлытаы ылмыс жасаан кмелетке толмаан адамды, егер оны ылмысты жауаптылыа тартпай-а тзеуге болады деп белгіленсе, сот оны ылмысты жауаптылытан босатуы ммкін. Бл ретте Р ылмысты кодексіні 82-бабында кзделген трбиелік сері бар мжбрлеу шаралары олданылуы ммкін.
2. Кішігірім немесе орташа ауырлытаы ылмыс жасаны шін бірінші рет сотталан кмелетке толмаан адамды, егер оны тзеуге Р ылмысты кодексіні 82-бабында кзделген трбиелік сері бар мжбрлеу шараларын олдану жолымен ол жеткізуге болады деп танылса, сот оны жазадан босатуы ммкін.
Таырып 11: Р ылмысты атару ыы саласындаы кмелетке толмаандарды ыты жадайы
1. Кмелетке толмаан сезікті, айыпталушы, амауа алынан балаларды ыты жадайы.
2. Бас бостандыынан айыру жазасын теудегі кмелетке толмаандарды ыты жадайы
Трбиелеу колонияларында жазаны теу тртібі
1. Трбиелеу колонияларында жазаны теуді дадылы, жеілдетілген, жеілдікті жне ата жадайлары белгіленеді.
2. Трбиелеу колонияларында жазаны теуді жадайларына трбиелеу колонияларына келген сотталандар, сондай-а жазаны теуді ата, жеілдетілген немесе жеілдікті жадайларынан кшірілген сотталандар жазасын тейді.
3. Жазаны теуді белгіленген тртібін бзаны шін жазасы болмаан жне ебек пен оуа адал араан кезінде сотталандар:
- бас бостандыынан айыру тріндегі жазаны алан рет теуші еркек жынысты адамдар, сондай-а йел жынысты сотталан адамдарды барлы санаты – дадылы жадайларда жаза мерзіміні кемінде ш айын теуі бойынша;
- брын бас бостандыынан айыру тріндегі жазаны теген еркек жынысты адамдар-дадылы жадайларда жаза мерзіміні кемінде алты айын теуі бойынша дадылы жадайлардан жеілдетілген жадайлара кшірілуі ммкін.
4. Жазасын жеілдетілген жадайларда теуші, жазаны теуді белгіленген тртібін асаана бзушылар деп танылан сотталандар дадылы жадайлара кшірілуі ммкін.
5.Жазасын жеілдетілген жадайларда теуші сотталандар шартты- мерзімінен брын босатылуа зірленуі шін жеілдікті жадайлара кшіріледі.
6. Жазаны теуді белгіленген тртібін асаана бзушылар деп танылан жазасын жеілдікті жадайларда теуші сотталандар жеілдетілген немесе дадылы жадайлара кшірілуі ммкін. Жеілдікті жадайлара айта кшіру жеілдетілген жадайлара ораланнан кейін алты айдан ерте жргізілмейді.
7. Жазаны теуді белгіленген тртібін асаана бзушылар деп танылан сотталандар дадылы жне жеілдетілген жадайлардан ш айдан алты айа дейінгі мерзімге ата жадайлара кшірілуі ммкін.
8. Бас бостандыынан айыру орындарында дейі жасаан ылмыстары шін сотталандар жазаны алашы алты айын ата жадайларда тейді, бдан со жазаны теуді белгіленген тртібін бзаны шін жазасы болмаан кезде олар дадылы жадайлара кшіріледі.
9. Сотталандарды жазаны теуді бір жадайынан екіншісіне кшіруді колонияны оу-трбие кеесіні сынуы бойынша колония бастыы жргізеді, бан топ трбиешілері кеесіні сынуы бойынша жргізілетін дадылы жадайдан жеілдетілген жадайа кшіру осылмайды.
Трбиелеу колонияларында жазаны теуді жадайлары.
1. Жазасын дадылы жадайларда теуші сотталандар жатаханаларда немесе лыпталатын й-жайларда трады. Олара:
-тама німдері мен бірінші кезекте ажетті нрселерді сатып алуа здеріні жеке шоттарындаы аражаттан ай сайын бес айлы есептік крсеткішке дейінгі млшерде жмсауа;
-жыл ішінде алты ыса мерзімді жне екі за уаыт кездесуге;
-жыл ішінде сегіз посылка немесе слемдеме жне скгіз бандероль алуа рсат етіледі.
2. Жазасын жеілдетілген жадайларда теуші сотталандар жатаханада немесе лыпталатын й-жайларда трады. Олара:
-тама німдерімен бірінші кезекте ажетті нрселерді сатып алуа здеріні жеке шоттарындаы аражаттан айсайын он айлы есептік крсеткішке дейінгі млшерде жмсауа;
-жыл ішінде он екі ыса мерзімді жне трт за уаыт кездесуге рсат етіледі.
Трбиелеу колониясы кімшілігіні рсаты бойынша за уаыт кездесулерді трбиелеу колониясынан тыс жерде ткізуге болады.
Жыл ішінде он екі посылка немесе слемдеме жне он екі бандероль алуа рсат етіледі.
3. Жазасын жеілдікті жадайларда теуші сотталандар детте кзетсіз, біра адааланып, трбиелеу колонияларынан тыс жерлерде жасартылан трын й-жайларда трады. Олара:
-тама німдері мен бірінші кезекте ажетті нрселерді сатып алуа жеке шоттарындаы аражатты шектеусіз жмсауа;
-ашаны пайдалануа;
-посылкаларды, слемдемелер мен бандерольдарды шектеусіз алуа;
-шектеусіз ыса мерзімді кездесулерге, сондай-а жыл ішінде колониядаг тыс трып алты за уаыт кездесуге;
-азаматты лгідегі киім мен ая киімді пайдалануа рсат етіледі.
4. Жазасын ата жадайда теуші сотталандар оудан немесе жмыстан бос уаытында жабылатын ошауланан трын й-жайларда трады. Олара:
-тама німдері мен бірінші кезекте ажетті нрселерді сатып алуа здеріні жеке шоттарындаы аражаттан ай сайын екі айлы есептік крсеткішке дейінгі млшерде жмсауа;
-жыл ішінде трт ыса мерзімді кездесуге;
-жыл ішінде трт посылка немесе слемдеме жне трт бандероль алуа рсат етіледі.
4. Жазасын ата жаєдайларда теушi сотталєандар оудан немесе жмыстан бос уаытында жабылатын ошауланєан трєын й-жайларда трады. Олара: тама нiмдерi мен бiрiншi кезекте ажеттi нрселердi сатып алуєа здерiнi жеке шоттарындаєы аражаттан ай сайын екi айлы есептiк крсеткiшке дейiнгi млшерде жмсауєа;
-жыл iшiнде трт ыса мерзiмдi кездесуге;
-жыл iшiнде трт посылка немесе слемдеме жне трт бандероль алуєа рсат етiледi.
Таырып 12:Р Азаматты іс жргізу атынастары саласындаы кмелетке толмаандарды ыты жадайы
1. Азаматты іс жргізушілік ыты абілеттілік жне рекет абілеттілік
2. Кмелетке толмаандарды азаматты іс жргізуді атысушы ретіндегі ыты жадайы
3. Кмелетке толмаандарды азаматты сот ісіндегі кугер ретіндегі ыты жадайы
Азаматты іс жргізу рекет абілеттілігі
Сотта ытарын з іс-рекетімен жзеге асыру жне міндеттерін орындау, іс жргізуді кілге тапсыру абілеттілігі (азаматты іс жргізу рекет абілеттілігі) он сегіз жаса толан азаматтарда жне йымдара толы клемде болады. Он трт жастан он сегіз жаса дейінгі кмелетке толмаандарды, сондай-а рекет абілеті шектеулі деп танылан азаматтарды ытарын, бостандытарын жне замен оралатын мдделерін сотта оларды ата-аналары немесе зге де зады кілдері орайды, алайда сот мндай істерге кмелетке толмаандарды немесе рекетке абілетті шектеулі деп танылан азаматтарды здерін тартуа міндетті.Он трт жаса дейінгі кмелетке толмаандарды, сондай-а рекет абілеттілігі шектеулі деп танылан азаматтарды ытарын, бостандытарын жне замен оралатын мдделерін сотта оларды зады кілдері орайды. Зада кзделген жадайларда, азаматты, отбасылы, ебек, кооперативтік, кімшілік жне зге де ы атынастарынан жне тапан табысына ксіпкерлік ызметтен тскен кірістеріне билік етуге байланысты ммілелерден туындайтын істер бойынша он трт жастан он сегіз жаса дейінгі кмелетке толмаандарды з ытарын жне замен оралатын мдделерін сотта з басын орауа ыы бар. Кмелетке толмаандара кмек крсету шін кмелетке толмаандарды зады кілдерін мндай істерге атысуа тарту сотты алай шешуіне байланысты.
Азаматты іс жргізу ы абілеттілігі.
Азаматты іс жргізу ытары мен міндеттеріне ие болу абілеттілігі (азаматты іс жргізу абілеттілігі) материалды ы субъектілері болып табылатын барлы азаматтар мен йымдар шін бірдей дрежеде танылады.
Таырып 13: Р ылмысты іс жргізу атынастары саласындаы кмелетке толмаандарды ыты жадайы
1. Кмелетке толмаан ылмыскерлерді жеке басыны сипаттамасы
2. ылмысты сот ісіндегі айыптау тарапынан кмелетке толмаандарды атысушыларыны ыты жадайы
3. ылмысты сот ісіндегі орау тарапынан кмелетке толмаан атысушыларды ыты жадайы
4. ылмысты сот ісіндегі кмелетке толмаандарды баса да атысу жадайлары
Кмелетке толмаєанды ата-анасыны, аморшыларыны, орєаншыларыны немесе баса да сенiмге ие адамдарды, сондай-а ол трып жатан арнаулы балалар мекемесi кiмшiлiгiнi арауына беру аталєан адамдарды бiреуiнi кмелетке толмаєанны тиiстi мiнез-лы мен оны ылмысты процестi жргiзушi органны шаыруы бойынша келуiн амтамасыз етуiн зiне абылдайтын жазбаша мiндеттеме абылдауынан трады.
Кмелетке толмаєанды ата-анасыны жне баса да адамдарды арауына беру тек оларды жазбаша тiнiшi бойынша єана ммкiн болады.арауына абылдау туралы олхат алынып ойылєан кезде ата- аналарєа, аморшыларєа, орєаншыларєа, арнаулы балалар мекемелерi кiмшiлiгi кiлдерiне кмелетке толмаєан сезiк келтiрiлген немесе ол айыпталєан ылмысты сипаты туралы жне арауына алу жнiндегi здерiне абылданєан мiндеттерiн бзєан жаєдайдаєы оларды жауаптылыєы туралы хабардар етiледi. арауына кмелетке толмаєан берiлген адамдарєа олар абылдаєан мiндеттемелерiн орындамаєан жаєдайда осы Кодекстi 145-бабыны бесiншi блiгiнде жне 160-бабында кзделген жазалау шаралары олданылуы ммкiн.
Кмелетке толмаан кудан немесе жбірленушілерден жауап алуды ерекшеліктері.
1. Он трт жаса дейінгі кудан немесе жбірленушілерден жауап алуа атысу шін, ал тергеушіні алауы бойынша он трт жастан он сегіз жаса дейінгі кудан немесе жбірленушіден жауап алу кезінде оны зады кілдері атысуа ылы. Он алты жаса дейінгі кулар мен жбірленушілерге айа беруден бас тартаны шін жне крінеу жалан айа бергені шін жауапкершілік туралы ескертілмейді. Мндай кулар мен жбірленушілерге іс жргізудегі ытары мен міндеттері тсіндірілген кезде олара тек шындыты ана айтуды ажет екені атап крсетіледі. Кмелетке толмаан ку мен жбірленушіге здеріні немесе жаын туыстарыны ылмыс жасаанын ашатын айатар беруден бас тарту ыы тсіндіріледі. Осы бапты бірінші блігінде крсетілген жауап алуа атысушы адамдара хаттамаа енгізілуге тиісті жауап алынып отыран адамдардарды ытарымен зады мдделерін бзушылы туралы ескертпелер беру, сондай-а тергеушіні рсатымен жауап алынып отыран адама сра ою ыы тсіндіріледі. Тергеуші сра оюды абылдамауа ылы, біра оны хаттамаа енгізуге жне абылдамауды себебін крсетуге тиіс.
Кмелетке толмаан жбірленушіден, кудан жауап алу ерекшеліктері.
Он трт жаса дейінгі кмелетке толмаан жбірленушіден, кудан жауап алу, ал сотты алауынша – он трт жастан он сегіз жаса дейінгі мндай адамдардан жауап алу педагогты атысуымен жргізіледі. ажет болан жадайда сонымен атар ата-аналары немесе кмелетке толмаан адамны зге де зады кілдері шаырылады. Аталан адамдар траалы етушіні рсатымен жбірленушіге жне куа сра оя алады. Он алты жаса толмаан жбірленушіден, кудан жауап алуды алдында траалы етуші оан шын жне толы айатарды іс шін маызын тсіндіреді. Айа беруден бас тартаны жне крінеу жалан айа бергені шін жауаптылы туралы аталан адамдара ескерту жасалмайды жне олардан олхат алынбайды. Тараптарды тініші бойынша немесе сотты бастамашылыы бойынша кмелетке толмаан жбірленуші мен кудан жауап алу сотталушы жо кезде жргізілуі ммкін, бл туралы сот аулы шыарады. Сотталушы сот отырысы залына айтын келгеннен кейін оан кмелетке толмаан жбірленушіні, куні айатары жария етіледі, жбірленушіге, куа сра ою жне оларды айатарына орай з айатарын беру ммкіндігі беріледі. Он сегіз жаса толмаан жбірленуші, ку сот оларды рі арай атысуын ажет деп таныан жадайлардан басасында, олардын жауап аланнан кейін сот отырысы залынан шыарылады.
Кмелетке толмаандардыy істері бойынша жариялылыyты шектеу
Сезікті, айыпталушы кмелетке толмаанны пиялылыа ыы ылмысты сот ісін жргізуді барлы кезедерінде саталуы тиіс. Кмелетке толмаан туралы істі жеке іс жргізуге блу. Кмелетке толмаана атысты жеке іс жргізуге блу істі жадайын жан-жаты жне объективті зерттеу шін айтарлытай кедергі жасауы ммкін болатын жадайларда ересектермен оса бір іс бойынша жауапа тартылан кмелетке толмаан айыпталушыа осы тарауды ережелері олданылады. Кмелетке толмаан сезіктіні, айыпталушыны шаыруды тртібі.
1. Кмелетке толмаан сезікті, айыпталушы тергеушіге немесе сота оны ата-аналары немесе баса зады кілдері арылы, олар болмаан жадайда ораншы жне аморшы органдар арылы шаырылады.
2. Арнаулы балалар мекемесінде немесе амауда сталатын кмелетке толмаан – ол сталатын орынны кімшіліг арылы шаырылады.
Кмелетке толмаан сезіктіден, айыпталушыдан жауап алу.
1. Кмелетке толмаан айыпталушыдан, сезіктіден жауап алу Р ылмысты іс жргізу кодексі 216,217 баптарында кзделген тртіппен ораушысыны, зады кіліні, ал ажет болан жадайда психолдогты, педагогты атысуымен жргізіледі. ораушы жауап алушыа сратар оюа, ал жауап алу аяталаннан кейін – хаттамамен танысуа жне айатар жазбасыны дрыстыы мен толлытыы туралы ескертулер жасауа ылы.
Таырып 14:Кмелетке толмаандарды ылмыстары туралы істер бойынша іс жргізу
1. Кмелетке толмаандарды ылмыстары туралы iстер бойынша анытауа жататын мн-жайлар
2. Кмелетке толмаандарды iстерi бойынша жариялылыты шектеу
3. Кмелетке толмаан сезiктiнi, айыпталушыны шаыруды тртiбi
Кмелетке толмаандардыy yылмыстары туралы істер бойынша іс жргізудіy тртібі.
Бл ережелер ылмыс жасаан стте кмелеттік жаса, яни он сегіз жаса толмаан адамдарды істері бойынша олданылады. Кмелетке толмаандарды ылмыстары туралы істер бойынша іс жргізу тіртібі Р ылмысты іс жргізу кодексінде белгіленген жалпы ережелермен, сондай- а осы осы ережелерді баптарымен айындалады.
3. Кмелетке толмаандарды ылмыстары туралы істер бойынша іс жргізу тртібі:
1) аталан адам жасаан бірнеше ылмыс, оларды бір блігін ол он сегіз жаса толаннан кейін жасаан ылмыстар туралы істер бір іс жргізуге біріктірілген ;
2) айыпталушы сот ісін жргізу стінде кмелетке толан жадайларда олданылмайды.
Кмелетке толмаандарды ылмыстары туралы істер бойынша анытауа жататын мн-жайлар:
1) кмелетке толмаанны жасы (туан кні, айы, жылы);
2) кмелетке толмаанны трмысы мен трбие жадайы;
3) интеллектуалды, ерік-жігеріні жне психикалы даму дрежесі, мінезі мен тегеурінділік ерекшеліктері, мтаждары мен мдделері;
4) кмелетке толмаандара ересек адамдар мен баса да кмелетке толмаандарды ыпалы аныталуа тиіс.
Кмелетке толмаандарды істері бойынша жариялылыты шектеу.
Сезікті, айыпталушы кмелетке толмаанны пиялылыа ыы ылмысты сот ісін жргізуді барлы кезедерінде саталуы тиіс.
Кмелетке толмаандарды істетін жеке іс жргізуге блу:
1. Ересектермен бірге ылмыс жасауа атысан кмелетке толмаана атысты іс Р ылмысты іс жргізу кодексіні 49-бабыны бірінші блігіні 3-тармаына сйкес алдын ала тергеу сатысында жеке іс жргізуге блінеді.
2. Кмелетке толмаана атысты іс жргізуге блу істі жадайын жан-жаты жне объективті зерттеу шін айтарлытай кедергі жасауы ммкін болатын жадайларда ересектермен оса бір іс бойынша жауапа тартылан кмелетке толмаан айыпталушыа осы тарауды ережелері олданылады.
Кмелетке толмаан сезіктіні, айыпталушыны шаыруды тртібі.
1. Кмелетке толмаан сезікті, айыпталушыны тергеушіге немесе сота оны ата-аналары немесе баса зады кілдері арылы, олар болмаан жадайда ораншы жне аморшы органдар арылы шаырылады
2. Арнаулы балалар мекемесінде немесе амауда сталатын кмелетке толмаан – ол сталатын орынны кімшілігі арылы шаырылады.
Таырып 15.Кмелетке толмаандарды ылмыстыы мен оны алдын алу ерекшеліктері
1. Кмелетке толмаандарды ылмыстыыны алдын-алу жолдары
2. Кмелетке толмаандарды ылмыстыы
3. Кмелетке толмаандарды ылмыс жасааны шін таайындалатын жаза трлері