Кмелетке толмаандарды ылмыстылыы
Кмелетке толмаандарды ылмысты жауаптылыы сіп келе жаткан рпаты денсаулыы рбір оамны мемлекетті ерекше оралуында болады. Оны ішінде нашар леуметтік кріністерге мысалы, ішімдікке салыну, нашаорлы, жезкшелік, ылмыса арсы кресте болып жатыр. азастан Республикасы Конститутциясыны 27-бабына сйкес балалы шак ерекше оралатын енегізгі кндылыктардын бірі болып табылады. Кмелетке толмаандарды жэне жастарды психологиялы, ыты тэрбиесіне соы кезде аз назар аударуда, себебі жасспірімдерді арасынан ылмысты суі жэне те аталдыкпен жасалып жатан ылмыстарды кбеюуі бан длел болып отыр.
Кмелетке толмаан ылмыскерлерге мынадай ерекшеліктер тн екенін айта кету жн: психикалы зін стамаушылы, ересек адамдара сас болуа еліктеушілік. Кэмелетке толмаандарды ы бзушылыы туралы жргізген тжірибе бойынша: 16-17 жас - 72,1%; 14-15 жас - 27,9% . кріп отыранымыздай ылмыстарды кпшілігін жасспірімдерді жасы лкендері жасайды екен. Біра соы кезде мемлекеттегі ылмысты ршуі соны ішінде 15 жасар жасспірімдерді ылмыс жасауы жылдан жыла кбеюде жэне мемлекетті барлы облыстарында.
Жоарыда айтыландарды ескере отырып, кэмелетке толмаандарды ылмысты жауаптылыы туралы сратар шін азакстан Республикасыны ылмысты Кодексінде арнайы тарау енгізілген. Бл 1990 жылды 15 азанында кшіне енген «Бас Ассамблия ООН - балаларды ытары туралы» конвенцйясында крсетілген гуманизм жне ділеттілік принципіне сйкес. За шыарушы бл жадайда кэмелетке толмаандарды ылмыс асауы оларды сіп келе жатандаы психологиялы негіздерін, оршаан ортадаы криминогендік факторларын негізге алып отыр.
Кмелетке толмаандарды ылмысты жауапа тарту мселесінде зіні тарихи ерекшеліктері мен дамуы бар. Мысалы, азаты жалпы ыы бойынша 15 жаса дейінгі балалар жауапа тартылмайды. Фукс С.Л. профессорды айтуы бойынша адам лтіру мен рлытан басасы 15 жаса дейінгі балаларды ылмысты жауаптылытан босатуды зіні ісіне жауап бере алмайтындыынан емес, сол жасаан ылмысы ушін айып тлеу ммкіндігі болмаасын деп тсіндіреді. Сот алдында зіні жасаан кылмыстарына жауап бере алатын меншік иесі трады.
Казатарды ылмысты ыы нормаларыны серін азастан аумаында олданылан 1992 жылы РСФСР ылмысты кодексіні згерістері мен толытыруларында байауа болады. ылмысты жаза 14 жаска дейінгі балалара жэне кэмелетке толмаандар болып 14-тен 18 жаса дейінгі аза лты, баса лттарда 14-тен 16-а дейінгі жастаылар саналады.
азастан территориясында 35 жыл олданылан 1926 жылды РСФСР ылмыстык кодексі кылмысты жауапкершілік жасын былай белгілейді.
«леуметтік орауды сотты тзеу дістері 14 жастан кіші балалара олданылмайды, олара тек леуметтік орауды педагогикалы трі олданылуы ммкін. 14-тен 16-а дейінгі жастаылара элеуметтік орауды сотты тзеу дісін кмелетке толмаандарды істері бойынша комиссия олара леуметтік орауды педагогикалы дісін олдану ммкін болмаан жадайда олданады».(12 - бап ылмысты кодекс РСФСР 1926 жыл.
Бірата ЦИК жне СНКСССР 7 –суірді 1935 жылдардаы
«Кмелетке толмаандар арасындаы ылмыса кресті дістері туралы » аулысымен СОЮЗ СССР – ді заында 8 – бабы згертіледі. Онда кмелетке толмаандар 12 – жастан бастап рлы жасаса, зорлау, дене жараатын келтіру, адам лтіру ылмыстарын жасаса ылмысты жауапкершілікті барлы дістерін олданумен ылмысты сота тартылады. азастан Республикасыны ылмысты кодекісіне сйкес, ылымысты жауаптылыа оамды ауіпті іс- рекет жасааны шін ылымыс жасаана дейін 16 жаса толан тлалар тартылады.Сонымен атар кмелетке толмаандарды тсінігі бойынша оамды ауіптілігі бар ылмыстар шін ылымысты жауаптылыа 14 – жастан тартылады ылмысты кодексті 78- бабына сйкес «кмелетке толмаандар болып ылмыс жасау кезінде жасы он тртке толан, біра он сегізге толмаан адамдар танылады».
азіргі уаытта шет елдерді ылмысты кодекісінде кмелетке толмаандарды жауаптылыы мен жазалануы арнайы тарауа енгізу оны ылмысты іс жргізу нормаларымен зара байланысын белгілейді.
Жетістіктерді бірі болып азастан Республикасы ылмысты іс жргізу кодекісінде «кмелетке толмаандарды істері бойынша » тарау енгізілуі болып табылады.
ылмысты ыта кмелеттік жаса толмаандарды жасы, есі дрыстыы ылмысты жауаптылыа тартылуды басты факторлары сіресе бл кмелетке толмаандарды кінні тсінумен штасады. Кін асаана немесе абайсызда болуы ммкін.