БЛІМ. СЙЛЕУ ТІЛІНІ АНАТОМИЯЛЫ-ФИЗИОЛОГИЯЛЫ МЕХАНИЗМІ

 

Сйлеу тіліні анатомиялы-физиологиялы механизмін жасы білу, (сйлеу рекетіні рылымы мен оны функционалды йымдастырылуын) біріншіден, алыпты жадайда сйлеу тіліні крделі механизмін, екіншіден, сйлеу тіліні ааулытарын талдауына дифференциалды трде арау, шіншіден, тзету жмысыны жолдарын анытауа ммкіндік береді.

Сйлеу абілеті сйлеу аппараттарын іске осатын орталы жне шеткі крделі жйке жйелері арылы іске асады. Сйлеу рекетінде бас ми ызметі басты роль атарады.

ХХ асырды басында сйлеу тілі ызметі бас мида орналасан ерекше «ошаланан сйлеу орталытарымен» байланысты деген кзарас таралан болатын. И. П. Павлов бл ойа жаа баыт беріп, ми ыртысыны сйлеу ызметіні шоырлануы (локализациясы) тек крделі ана емес, сонымен атар згермелі екенін длелдеп, оны «динамикалы локализация» деп атаан.

П. К. Анохин, А. Н. Леонтьев, А. Р. Лурия жне т.б. алымдарды зерттеулері бойынша кез келген жоары психикалы ызметті негізі жеке «орталытар емес», орталы жйке жйесіні ртрлі бліктерінде орналасан, бір бірімен бірттас рекетпен байланысты крделі функционалды жйелер болып табылады.

Сйлеу процесі адам баласына ана тн, те крделі жоары психиалы абілет. Ол шартты рефлекс задарына баынады. Сз арылы атынаса тсу процесінде (коммуникация) адамдар бір бірімен ой блісіп, бір біріне ыпал етеді. Сздік атынас тіл арылы ммкін болады. Тіл дегеніміз – атынас ралыны фонетикалы, лексикалы, грамматикалы жйесі.

Сйлеуші з ойын жеткізу шін керек сздерді іріктеп, оларды тілді грамматикалы ережелерімен байланыстырып, сйлеу аппаратыны артикуляциясы арылы айтады.

Адамны сзі тсінікті жне аны болу шін, сйлеу мшелеріні имылы зады жне наты болуы тиіс. Сонымен бірге бл имылдар деттенген болып, еріксіз іске асуы керек.

детте, сйлеуші тек з ойыны аымын ана ескереді де, ал сйлеген кезде оны ауыз уысындаы тілі андай алыпта болуы керек екені, ай кезде тыныс алу керек екенін, т.б. ойламайды. Бл сйлеу механизміні рекеті нтижесінде іске асады. Сйлеу механизміні рекетін тсіну шін сйлеу аппаратыны рылымын жасы білу ажет.

Сйлеу аппараты дегеніміз – орталы жйке жйесіні р блігіне р дегейде орналасан, біра барлыы жиылып бір іске жмылан з алдына дербес абілетті жйе (Правдина О. В.).

Сйлеу аппараты бір бірімен тыыз байланысты екі бліктен трады: орталы (реттеуші) жне перифериялы (шеткі- атарушы).

Сйлеу аппаратыны орталы блімі адамны миында орналасан. Ол реттеу функциясын атарады. Бл блім ми ыртысынан (кбінесе сол жа миды), ми ыртысы асты ядролардан, ми зегі, ми зегі ядроларынан, соларды жалайтын жйке жолдарынан жне тыныс алу, дауыс, артикуляциялы блшы еттеріне баратын жйкелерден трады.

Орталы сйлеу аппаратыны жне оны бліктеріні ызметі андай? (неде?)

Сйлеу жоары жйке жйесіні баса да кріністерімен атар рефлекстер негізінде дамиды. Сйлеу рефлекстері миды р трлі бліктеріні рекетіне байланысты, дегенмен сйлеуді жасалуында ми ыртыстарыны кейбір бліктері басты роль атарады. сіресе миды сол жа ыртысыны шеке, самай, тбе жне шйде бліктері (солаайларда о жа).

Ми ыртысыны шеке блігіні тменгі ыртысында Брока орталыы орналасан. Адамны дауыс шыару жне сйлеу процестері осы орталы арылы іске асады. Ал ми ыртыстарыны самай блігінде баса адамны сйлеген сзін естіп – тсіну абілетін іске асыратын орталы орналасан

(Вернике орталыы). Осыан байланысты адам баса адамны сйлеген сзін естіп, тсінеді.

Ми ыртыстарыны тбе блігі естіп, сзді тсініп, адамны жазу жазып жне жазылан сздерді шйде блігінде орналасан кру орталыы арылы кзбен кріп, тсінуге лкен ыпал етеді. Баланы тіліні дамуы ересектерді артикуляциясын кріп абылдау арылы жзеге асатыны белгілі.

Ми ыртысы астындаы ядролар адамны сйлеген кезде аны, байсалды жне серлі сйлеуіне серін тигізеді.

Сйлеу аппаратыны барлы мшелері ми зегі ядроларына шыатын бас сйек-ми жйкелермен амтамасыз етілген.

Сйлеу аппаратыны орталы жне шеткі блімі мидан шыатын ос жйкелермен амтамасыз етіледі (V-шкіл, VII-бет, IX - тіл-жтынша, Х- кезбелі, XI-осымша, XII-тіл асты).

шкіл ос жйке (V) адамны тменгі жаын имыла келтіреді; бет ос жйкесі (VII) бетті ртрлі имыла тсіретін, соны ішінде ерінді жне ртты имыла тсіретін блшы еттерді; тіл-жтынша (IX), кезбелі (X) ос жйкелер дауыс перделерімен кмей блшы еттерін, жтыншапен жмса тадай блшы еттеріні имылын амтамасыз етеді. Сонымен атар тіл-жтынша ос жйке тілді сезімтал жйкесі, ал кезбелі ос жйке тыныс алу мшелерімен жрек блшы еттерін жйкелендіреді. осымша (XI) ос жйке мойын блшы еттеріні, ал тіл асты (XII) ос жйке тілді ртрлі имыл жасауын амтамасыз етеді.

Осы нерв жйелері арылы адамны миындаы сйлеу орталытары (Брока жне Вернике) шетте жатан сйлеу аппаратыны мшелерімен тікелей байланысып, бір біріне серпіндерін (импульстерін) жіберіп отырады.

Белгілі психолог А. Р. Лурияны орталы нерв жйесіні жмысыны принциптері жайындаы кзарасы бгінгі кнге дейін зектілігін жоалтпаан. Ол миды жмысында функционалды ш блокты ажыратады.

Бірінші блока ми ыртысы астындаы ядролары, екінші блока ми ыртысыны арты блігі кіреді, ол сырттан сезім арылы келген информацияны абылдап, сатайды. Атап айтанда осы блок танымды процестерді амтамасыз ететін миды негізгі аппараты болып саналады. Екінші блокті рамында бірінші реттік, екіншіреттік, шіншіреттік зоналар ажыратылады.

Бірінші реттік зоналарда белгілі сезім мшелерінен мліметтер абылданады.

Бірінші реттік зоналардан алынан серпіндерін талдау екіншіреттік зоналар арылы іске асады. Бірінші реттік жне екінші реттік зоналар белгілі бір анализаторды блігі болып табылады (есту, кру, т.б.).

шінші реттік зоналар абылданатын сезім мліметтерін талдау, жинатау жне интеграциялау ызметін атарады.

шінші блок лкен жарты шарды алдыы блігіні ыртысынан трады. Ол адамны тртібін жоспарлап, реттеп, баылайды жне ми асты ыртыстарыны жмысын реттейді.

Осы блоктарды ызметіні зара тыыз байланысы нтижесінде сйлеу процесі іске асады. Сонымен атар, сйлеу процесінде р блок арнайы з ызметін атарады. Сйлеу рекетіні бзылуыны спецификалы симптомдары миды заымдалан блігіне байланысты байалады.

Сйлеу аппаратыны шеткі блігі (атарушы) ш бліктен трады: тыныс алу, дауыс шыару, артикуляциялы блігі.

Демалу блігіне адамны кеуде уысы, кпесі, бронхылары жне кеірдегі кіреді.

 

Сурет.

1. кмей апашыы; 2. еш; 3. кеірдек; 4. мрын уысы; 5. тадай;

6. тіл; 7. аланды шеміршек.

 

Сйлеу процесі дем алып дем шыаруына тікелей байланысты. Сз дем шыару кезінде пайда болады. Дем шыару кезінде негізгі ауа аыны газ алмастыру ызметінен баса дауыс шыару мен артикуляция ызметін атар амтиды Адамны сйлеген кездегі дем алуы мен дем шыаруы нсіз (сйлемеген кездегі) отыраннан згеше болады.

Сйлеген кездегі дем алу-дем шыару процесіні ерекшеліктері: ауыз арылы дем алу; дем шыару процесі дем алу процесі мен салыстаранда заа созылады (1:20); сйлеген кезде адам кпеге ауаны жай кездегімен салыстаранда 4 есе кп жтады. Демалу фазасы згеше болады (демалу тотау- дем шыару).

Дауыс шыару блігі дауыс атпарлары бар кмекейден трады. Кмекей дегеніміз конусты формасына сайтын бірнеше шеміршектен жне жмса еті бар саиналардан ралан ке де ыса ттікше. Кмекей мен жтыншаты арасында жтынан кезде кмекейді жауып тратын аланша орналасан. Соны арасында жтан тамапен сілекей кмекей уысына тспейді. Кмекейді ішіндегі кілегей абыыны атпарлары шын дауыс перделерінен жне оны тменгі жаындаы жалан дауыс пердесінен трады.

Ер адамдарды кмекейі йелдерге араанда ірі, ал дауыс перделері зын жне жуан болады. йел адамны дауыс перделеріні зындыы млшермен 18-20 мм. болса, ер адамдарда ол 20-24 мм. болады. ыз жне л балаларда пубертатты (жынысты жетілу) кезіне дейін кмейкейді рылымы мен клемінде айырмашылы байалмайды.

Баларды кмекейі те кішкентай болып келеді жне р кезеде р алай дамиды. Оны арынды дамуы 5-7 жас аралыында, содан кейін–пубертатты кезеде: ыздарда – 12-13 жаста, ал лдарда – 13-15 жаста байалады. Осы кезде кмекей лшемі ыздарда 1/3, ал лдарда 2/3 – ге седі, дауыс перделері зарады.

Ерте жастаы балаларды кмекей формасы шыма трізді болады. Бала скен сайын оны формасы бара-бара цилиндр формасына жаындайды.

Дауыс перделері кмекей саылауын тгелге жуы жауып трады. Жай тыныс алу кезінде дауыс перделері аралыы ке ашылан кйде жне те бйірлі шбрыш трізді болады. Дем алу жне дем шыару кезінде ауа ке ашылан дауыс пердесі аралыынан дыбыссыз теді.

Адамны дауысы (фонация) алай шыады?

Фонация кезінде дауыс перделері жабы кйде болады. Дем шыаранда ауа бір–біріне жаын тран дауыс сіірлеріні арасынан тіп, оларды ажыратады. Кмекей блшы еттеріні жиырылуы арылы дауыс перделері айтып з орнына келеді. Дауыс перделеріні арасыны осылайша ашылып-жабылуы сырта шыатын ауаны ысымы біткенше созылады. Осылайша фонация кезінде дауыс перделері шиеленіседі жне тербеліс имылдар пайда болады. Дауыс сіірлеріні осы тербеліс имылдары дыбыс толындарын тудырады. Сйлемеген кезде дауыс перделері ашы болады (3 сурет). Сыбырлап сйлеген кезде дауыс перделеріні бір блігі ана озалыса тседі. Дауысты жне нді дыбыстарды айтан кезде дауыс перделері жабы, ал дауыссыз дыбыстарды айтанда олар ашы кйде болады.

Сонымен, фонация кезінде дауыс перделері тербеліске тседі. Бл тербелістер бойлы емес, клдене баытта болады, яни дауыс перделері тмен жне жоары арай емес, іштен сырта арай озалады.

Адамны дауысы кшіне, жіішке-жуандыына жне тембіріне арай блінеді.

Дауысты кші кбіне дауыс перделеріні озалу амплитудасына (арынына) байланысты. Ол ауа аымыны ысымымен, яни дем шыару кшімен белгіленеді. Сонымен атар дауыс кшіне дыбыс кшейткіш болып табылатын жтынша, ауыз жне мрын уысы да сер етеді.

Резонаторлы уысты формасымен клемі жне кмекейді рылымыны ерекшеліктері дауысты дара рекіне немесе тембріне сер етеді. Адамдарды дауысынан дл осы тембріне арай ажыратуа болады.

Дауысты жіішке-жуандыы дауыс перделеріні озалуыны жиілігіне жне дауыс перделеріні зындыына, жуандыына жне керілу дрежесіне тікелей байланысты. Дауыс перделері нерлым зын жне кернеу аз млшерде болса, сорлым н дыбысы тмен болады.

Артикуляциялы блім.

Артикуляциялы аппаратты рамынаауыз жне мрын уыстары мен жтынша кіреді. Артикуляция мшелері белсенді – озалмалы (тіл, жмса тадай, ерін, тменгі жа сйектері) жне енжар – озалмайтын (атты тадай, жоары жа сйектері, тістер) мшелер болып блінеді (2-3 сурет).

Тіл-артикуляцияны негізгі мшесі болып табылады. Тіл–клемді, сіірлері жо блшы етті мше. Жа сйектері абысан кезде ол бкіл ауыз уысын толтырады. Тілді алдыы блігі имылды, арты блігі тіл тбірі деп аталады. Тілді имылды блігіні шы, алдыы жне бйір жатары, тіл арасы (2 сурет). Тілде сйлеу кезінде р трлі міндет атаратын кптеген блшы ет топтарын ажыратуа болады. Мысалы, тіл шы, тілді бйір блшы еттері, тіл арасы, тіл тбірі блшы еттері, т.б.