Сурет. Баланы артикуляциялы аппараты

1.тілшік; 2.тіл тбірі; 3.азу тістер; 4.астыы крек тістер; 5.астыы

ерін; 6.жоары ерін; 7.жмса тадай; 8.тадай доасы; 9.жтыншаты арты абырасы; 10.тілді шеткі бйірі; 11.тілді ортасы; 12.тілді орталы сайы; 13.тілді шы.

 

 

3 сурет. Артикуляциялы мшелеріні кескіні: 1 – ерін. 2 – тістер, 3 – а львеолалар (изыл иек), 4 – атты тадай, 5 – жмса тадай, 6 – дауыс перделері, 7 – тіл тбірі, 8 – тіл арасы (ортасы), 9 – тіл шы

 

Тілді блшы еттері: ішкі (жоары бойлы, тменгі бойлы, клдене, тік) жне сырты (иектік-тілдік, тіласты-тілдік, тадайлы-тілдік, біз трізді-(шилоязычная ) болып блінеді.

Ішкі блшы еттеріні жиырылу кезінде тілді формасы жне жеке бліктеріні алпы згереді:

а) жоары бойлы – тілді жоары алыпта стап, тіл шын жоары айыра алады;

б) тменгі бойлы – тілді шын тмен аратады;

в) клдене-тілді жіішкертеді, шын шкірлетеді;

г) тік – тілді жалпататады, оны ауыз уысыны астына орналастырады.

Сырты блшы еттеріні жиырылуы тілді имыл-озалысын амтамасыз етеді (бірттас мше ретінде):

а) иектік-тілдік–тілді алдыа шыарып, жоары стауа жауап береді;

б) тіласты-тілдік – тілді ауыз уысыны астына тсіріп, тілді тбірін тмендетеді;

в) біз трізді – тілді ішке тартып, оны тадайа арай ктереді.

Тіл блшы еттері ос болып келеді. р дыбыс крделі блшы ет синергияларыны нтижесі, яни р трлі функционалды топтара жататын блшы еттеріні бір мезгілде жиырылуы.

Дыбыстарды айтуда тіл блшы еттеріні ролі те маызды. йткені, тіл барлы дауысты жне тгелге жуы дауыссыз (еріндік дыбыстардан баса) дыбыстарды шыуына атысады. Олардан баса артикуляторлы акта ерін жне бет, мойын блшы еттері, астыны жа сйектерін ктеруге кмектесетін блшы еттері атысады. Жмса тадай жай демалан кезде босаны болады. Ол жтыншатан ауыз уысына арай уысты жартылай жабады. Ал тере дем аланда, есінеген жне сйлеген кезде тадай пердесі ктеріледі. Осы кезде ол ауыз уысына арай жолды ашып, керісінше, мрын-жтыншаа арай жолды жабады.

Артикуляция (лат.т. articulare - блшектеу, айыындап аны айту)– жеке тіл дыбыстары мен оларды осындыларын айтанда ажет сйлеу мшелеріні іс-рекеті. Бл дыбыс шыаруына баытталан сйлеу тіліні перифериялы мшелеріні жмысы.

Сз дыбыстары алай жасалады?

Сз дыбыстары белсенді дыбыстау мшелеріні (тіл, ерін, жмса тадай, тменгі жа) жмысыны нтижесінде пайда болады.

Тіл мен ерін ртрлі имылдар жасап, ртрлі алыпта бола алады. Жмса тадай мрын жолдарын ашып, жауып, ал тменгі жа–ашылып, жабылып трады. Сйлеу кезінде кпеден шыатын ауа трахея арылы кмекейге барады. Дауысты атысуысыз айтылатын дыбыстарды жасалуы кезінде дауыс перделері ашы болады да, ауа кмекейден еркін теді. Дауыс перделері жаындасып, шыарылатын ауаны жолын жабады. Ал ауа перделер арасынан кшпен тіп, оларды тербеліске шыратады.Соны нтижесінде дауыс пайда болады. Кмекейден шыарылатын ауа аыны (дауыспен немесе дауыссыз) сырта шыады.

Егер ауыз уысында дыбыс жасалу кезінде жмса тадай ктеріліп жтыншаты арты абырасына абысса (мрын уысына арай жолды жабады), ауа ауыз арылы шыады. аза тіліндегі барлы дыбыстарды айтанда, «М», «Н», «» дыбыстарынан баса, ауа осы баытта болады. «М», «Н», «» дыбыстарын айтан кезде жмса тадай тмендейді, ауа аыны мрына кетеді. Артикуляциялы аппаратты е белсенді мшелері - тіл мен ерінні алпы р сз дыбыстарын алыптастырады. Тілді р блігі (шы, бйірлері, тбірі) р трлі имыл жасай алады, соны нтижесінде тіл кптеген акустикалы сер беретін алуан трлі артикуляция жасай алады. Оларды біз ртрлі дыбыс ретінде абылдаймыз.

Артикуляциялы аппаратты рылысында ртрлі кемістіктер болуы ммкін (мрын уысыны, тадайды аауылытары, жа сйектеріні рылысыны ааулытары жне т.б.). Соларды серінен баланы дыбыс шыару абілеті бзылады. Сйлеу тілі кемістіктеріні себептерін анытау шін сйлеу мшелері мен оларды кемістіктерін білу ажет.

Артикуляциялы аппаратты ааулары (бзылыстары).

Артикуляциялы аппаратты рылысында туа біткен немесе ерте (7 жаса дейін) жаста пайда болан кезкелген бзылыстар баланы сйлеу тіліні алыптасуына жне дамуына сер етеді. Артикуляциялы аппаратында кешірек пайда болан кемістіктер детте крделі кемістіктерге сотырмайды, біра ауызша сйлеу тіліні жеке сипатына жне сапасына маызды серін тигізеді.

Артикуляциялы аппаратты аауларыны трлері

Жа-сйек патологияларыны е жиі кездесетін трлері атты жне жмса тадайды жарытары болып табылады.

Жары – тадайдаы туа біткен саылау. Жарытар жмса жне атты тадайды жне оларды альвеолярлы скініні жырыы;стігі ерінні жарыы бліп блінеді. Жарыты салдарынан ринолалия жне ринофония пайда болады, еріндік-тістік дыбыстарды артикуляциясы иындайды немесе бзылады.

Тістену(ортогнатия)- астыы жне стінгі тістерді бірігіп транындаы жа сйектерді абысуы (4А сурет).алыпты жадайда стігі тістер біршама ала жылжып трады.

 

(4 А сурет)

 

Тістенуді ааулытарыны бірнеше трлері болады: кемиек (прогнатия), опырауыз (прогения), азу тістерді абыспауы, алдыы ашы абысу, тзу жабы абысу, тере жабы абысу.

Прогения – астыы жа сйегіні шамадан тыс дамуына байланысты оны алдыа шыып кетуі (4 сурет).

Прогнатия – жоары жа сйегіні шамадан тыс дамуына немесе астыы жа сйегіні жетік дамымауыны салдарынын оны алдыа шыып кетуі.

Бндай ааулыты аза тілінде кемиек деп атайды(4 Б сурет).

 

 

(4 сурет) (4 Б сурет)

 

Алдыы тістену – астыы жне стігі тістер бір дегейде

орналасады(4 В сурет)

Алдыы ашы тістену – прогнатия, прогения немесе тістерді болмауы (ааулары) салдарынан алдыы тістерді абыспауы(4 Г сурет)

 

 

 

(4 В сурет) (4 Г сурет) (4 сурет)

Диастема (diastema; греч. diastёma ара ашыты, аралы)-тістерді орналасуыны ааулыы; жоары крек тістер арасы шамадан тыс ашы. Диастема шынайы жне жалан деп блінеді. Шынайы (d. verus) диастема-барлы тістер шыып боланнан кейін байалады - жне жалан (d. falsum) диастема-тістер шыана дейін байалады (4 сурет)

 

Тістер атарыны ттастыыны баса да ааулары (4Д, Е сурет) кездеседі.

 

 

(4 Д сурет) (4 Е сурет)

 

Тіл асты желбезегіні ыса болуы-туа біткен ааулы; бндай жадайда тіл имылдары иындап, шектеулі болады. Сондытан, кптеген жадайда тілді жоары ктерілімін талап ететін дыбыстарды айту бзылыстарыны себебі болып табылады.

Парез жне паралич салдарынан тіл имылдарыны бзылыстары, сонымен бірге оны туа біткен шамадан тыс дамуы (макроглоссия-шамадан тыс лкен тіл) немесе тілді жетік дамымауы (жіішке-микроглоссия) пайда болады. алыпты жадайда тіл артикуляцияа керек барлы имылдарды орындайды:оай жайпаталады, айияды, жоары альвеолалара ктеріледі, тменгі альвеолалара тседі, айналма имылдар жасайды (жоары жне тменгі еріндерді жалау), т.б. Осы абілет негізінде диагностикалы жне коррекциялы технологиялар растырылан.

Биік жне «готикалы» тадай-тадай апа (арка) трізді ауытулар да кездеседі.