БЛІМ. СЙЛЕУ ТІЛІНІ ДАМУ КЕЗЕДЕРІ

 

Баланы сйлеу тілі туа біткен процесс емес екенін кптеген авторлар длелдеген. Ол онтогенез барысында адамны леуметтік дамуымен байланысты. Сйлеу тіліні дамуы миді орталытарыны жне оларды жалайтын жолдарыны алпына, баланы ой-рісі мен дене дамуына байланысты болады.

Баланы сйлеу тілі дамуын зерттеген алымдарды кпшілігі (А. Н. Гвоздев, Г. А. Розенгард-Пупко, А. Н. Леонтьев) екі негізгі кезеге бледі: сйлеу тілі шыана дейінгі (баланы туылан кезінен бір жаса дейін) жне сйлеу тілі шыан кезен (бір жастан кейін).

Сйлеу тілі шыана дейінгі кезеді дайынды кезен, деп атайды. йткені бл кезде баланы сйлеу тілін мегеруге дайынды жреді. Баланы туылан кезінен бастап дауыс реакциялары пайда болады.Олар айай жне жылау. Біра блар лі де адамны сйлеу тіліні дыбыстарынан блек. Сонда да айай да, жылау да, сйлеу аппаратыны ш блігіні (демалу, дауыс шыару, артикуляция) р трлі имылдарыны дамуына серін тигізеді. Екі аптадан кейін бала айналасындаы сйлеген адамны дауысына назар аударады, жылауын ояды, адамдар оан сйлегенде «тыдайды». Бір айды аяында баланы лдилеп жбатуа болады. Сйлеген адама басын брып жне оны артынан кзімен арайтын болады. Интонацияа (дауыс ыраына) реакция береді: жылы жне атты сйлегенді сезеді. Бл кезде баланы уілдеуі р трлі интонациямен шыады. Е бірінші пайда болатын дауысты дыбыстар (а, о, у, э). Содан кейін еріндік дыбыстар (б,п,м) пайда болады. Бл физиологиялы ему процесіне байланысты. Е соында шыатын тіларты дыбыстар (к,г,х). Бл физиологиялы жту процесіне жне тілді тбіні ктерікі болуына байланысты (баланы шаласынан жатуы). Уілдеу баланы еркіне байланысты емес. Ол з бетімен пайда болады (рефлекторлы). Баланы 5-6 айында былдыр пайда болады (ба-ба-ба, ма-ма-ма, па-па-па, т.б.).

Былдыр дегеніміз белгілі дыбысты комплекстерді, дауыссыз жне дауысты дыбыстарды тіркестеріні пайда болуы. Уілдеу мен былдыр арым-атынас ызметін атармайды.

7-8 айында бала ересектерді сйлеу тіліне еліктейді. Бала естіген дыбыс тіркестерін заттармен жне оларды іс-имылдарымен сйкестендіреді (тик-так, бух, бах). Бала міндетті трде айналада тек ана дрыс сйлеу тілін есту керек. Біра бала лі де ситуацияа, интонацияа, сзге бір реакция береді. Ал 10-11айында сзді зіне реакция беретін болады (ситуацияа жне интонацияа сйенбей а). Бірінші жылды аяында балада алашы сздер пайда болады. Осы кезеде баламен жиі арым - атынаста болу керек. Баланы сйлеу тіліні дамуы оны жеке ерекшеліктеріне байланысты. Бір бала бірнеше сз айта алатын болса, екінші бала он шаты сз олданады. Бл баланы соматикалы жадайына, нерв жйелеріні тріне, трбиесіне, т.б. байланысты. Баланы алашы сздері шыаннан бастап дайынды кезеі аяталады.

Сйлеу тілі шыан кезе зара ш кезенен трады. Мектеп жасына дейінгіні алдыны кезеібір жастан ш жаса дейін созылады. Сйлеу тілі оны райтын компонентері бойынша дамиды: дыбыс айтуы, сздік оры, грамматикалы рылысы.

Сйлеу тіліні фонетикалы жаыны дамуында баланы кнделікті еститін сйлеу тіліні маызы зор. Бала осы кезде айналада тек ана дрыс сйлеу тілін естуі керек. Бл кезеде бала дыбыстарды алмастырып, шатастырып, бзып айтады, немесе млдем айтпайды.

Баланы бірінші сздері жалпылама маынада олданылады (бір сзбен немесе дыбыс тіркестерімен бала затты, сезімін, тінішін білдіреді). Мысалы, «су» деген «мынау су», «су бер», «су суы» дегенді білдіруі ммкін. Баланы тек жадайа (ситуацияа) арай тсінуге болады. Сондытан бны ситуациялы сйлеу деп атайды. Бндай сйлеуде бала ишара жне мимика кп олданады. Баланы сздік орыны дамуы 2-3 жасты арасында белсенді болады. р трлі авторлар баланы сздік орыны толуы жайында р трлі санды мліметтер береді. Е кп таралан мліметтер мынандай:

1ж.6айда-10-15 сз;

2ж. соында – шамамен 300 сз;

3ж. араан шаында -1000 сзді клемінде.

3 жаса араан шаында балада сйлеу тіліні грамматикалы жаы алыптаса бастайды. Алашыда бала зіні тініштерін бір сзбен білдіреді, содан кейін-арапайым фразалармен. («Апа Мина шай іш» -Апа, Амина шай ішеді.).

Осы кезеде балаларды ересектерді тсінуі сйлеу абылетіне араанда жоары болады.

Келесі кезе – мектеп жасына дейінгі (3жастан 7 жаса дейін).

Сйлеу тіліні фонетикалы жаыны алыптасуыны ерекшеліктері: 3 жаста «ш», «ж,» «ч», «щ» дыбыстары «с», «з» дыбыстарына, «щ» дыбысы «ч» ,«ть», кейде «т», «д» дыбыстарына алмастырып айтылады. Ысыры дыбыстарды айтан кезде тісаралы, тістіректік («с»=«т», «з»=«д»), еріндік-тістік ((«с»=«ф», («з»=«в») сигматизм байалады. «Р», «л» дыбыстары «й», «ль» дыбыстарына, «», «г», «х» дыбыстары «т» немесе «д» дыбыстарына алмастырып айтылады.

4 жаста дыбыстарды айтуы трасыз болады. Ысыры дыбыстарды айтылуында тісаралы сигматизм байалады. Жеке ызы дыбыстар дрыс айтылады. Сонорлы «р», «л» дыбыстары ліде дрыс айтылмайды, олар «й», «в» дыбыстарына алмастырылып айтылады.

Ысыры, ызы жне «к», «г», «х» дыбыстары 5-6 жастаы балада алыптасан болуы керек. Ал артикуляциясы крделі «р» дыбысы 7 жаса дейін ате айтылуы ммкін.

Сйлеу тіліні сздік орыны дамуы: алашыда бала тек ана сзді номинативтік функциясын менгереді. Сонымен атар етістіктерді олдана бастайды. Кейін баса да грамматикалы категорияларды игереді: сын есім, есімдік, стеу. А. Н. Гвоздевті айтуы бойынша 3 жастаы балада грамматикалы негізгі категориялары толы алыптасады. 4 жастаы бала з тілінде жай жне крделі сйлемдерді олданады. 5 жастаы бала осымша сратарсыз тыдаан гімені мазмнын з бетімен айтып бере алады.

Осы жаста баланы фонематикалы абылдау абілеті де дамиды: алашыда бала дауысты жне дауыссыз дыбыстарды, кейін-жіішке жне жуан дауыссыздарды, сонорлы, ысыры, ызы дыбыстарды ажырата бастайды. 4 жасында алыпты дамыан бала ана тіліні барлы дыбыстарын ажырата алуы керек, яни оны фонематикалы абылдау абілеті толыымен дамыан болуы ажет.

Сйлеу тіліні грамматикалы рылысыны дамуы ш кезеннен трады: аморфты тбір-сздерден тратын сйлемдер (1 кезе), сйлемні грамматикалы рылысын игеру (2 кезе), ана тіліні морфологиялы жйесін игеру (3 кезе).

Мектеп жасындаы кезе (7-17 жас).

Бл кезеде баланы сйлеу тілі дамуыны ерекшелігі - сйлеу тілін саналы трде игеруі. Балалар дыбысты талдауды, грамматикалы ережелерді толыынан мегереді. Сйлеу тіліні жаа тріне-жазбаша сйлеу тіліне бастаушы роль беріледі.

Сонымен, мектеп жасында баланы сйлеу тіліні айта рылуы байалады - тіл дыбыстарын абылдап, ажыратудан бастап сйлеу тіліні барлы ралдарын саналы трде олдануы.

рине, р кезе келесі кезеге бір алыпты ауысады. Баланы сйлеу тіліні дамуы алыпты жне уаытынша ту шін, оан жаымды жадай болу керек: баланы соматикалы жне психикалы денсаулыы мыты болуы; ойлау абілеті алыпты; есту жне кру абілеті алыпты; оршаан сйлеу ортасы дрыс болуы керек.

Шетел алымы П. Менюк сйлеу тіліні дамуын згеше арастыра отырып, оны 5 кезеге бледі: бірінші кезеде (сйлеу тілі шыана дейіннен былдыра дейін) айай мен алашы вокализациясы бастапы болады. Бл кезеде негізгі назар дауыс реакцияларыны интонациялы сипатына аударылады. Баланы айайына анасыны жауабыны маыздылыы зор екенін ескереді. Сйлеу тілі дамуыны бірінші кезеінде балаларды акустикалы тітіркендіргіштерді ажырату ммкіндіктері байалады.

Екінші кезе – «былдыр кезеі». Бл кезде балада дыбысты белсенділігі дамиды, з айайын баылай бастайды, рі арай есту тйсігіні (есту анализаторы арылы р трлі дыбыстарды абылдап, ажыратып, бойа сііру процесі) дифференциациясы байалады.

шінші кезе-бір сздік дегейде арым- атынаса тсу. Осы бастан баланы сйлеу тіліні наты дамуы басталады. Сйлеу тілін абылдауында да, сйлеуінде де сапалы згерістер байалады. Балада айтылан сзді затылыын байай алатын ммкіншілік туады. Моторлы жне сенсорлы сйлеу тіл арасында алашы рет зара байланысы пайда болады.

Тртінші кезе – екі сздік дегейде арым-атынаса тсу. Бл синтаксисті дамуыны бастауыш кезеі. Сйлеу тіліні грамматикалы категорияларын мегеруі бесінші кезеде басталады.

арастырылан кезедерге блу сйлеу тіліні дамуыны кешеуілдеу жне бзылуыны механизмін тсінуге ммкіншіліктерін кеейтеді.