ТАЫРЫП. айта ркендеу дуірі философиясы
1. айта ркендеу Дуіріні негізгі сипаттары. Антропоцентризм жне гуманизм.
2. Орта асырлы ойлаудан Ренессанстыа ту кезеі. Э. Роттердамский; М. Монтень; Н. Кузанский.
3. айта рлеу Дуіріндегі нер жне ылым. Л. Винчи, Н. Коперник, Д. Бруно, Г. Галилей ілімдері.
4. айта кендеу дуіріндегі леуметтік – саяси философия. Н. Макиавелли, Т. Мор, Т. Кампанелла.
айта ркендеу дуірі шамамен аланда XIY-XYII- асырлар аралыын амтиды. Бл кезе мдениетіні барлы саласында керемет жетістіктерге ол жеткізілген, прогрессивті ткеріс жасаан кезе. Осы дуір философиясы да зінен кейінгі философиялы жйелерді негізін алаан, лемдік философия тарихындаы маызды кезе болып есептелінеді.
алыптастыру жадайлары:
1) Европаны алдаы атарлы елдерінде капиталистік атынастарды негіздері аланды. Ауыл шаруашылыынан - нерксіптік дамытуа, ауыл – селодан – алаа кшу кезеі басталды:
2) тты мемлекеттер мен абсолютті монархия алыптасты;
3) Жаа тап – буржуазия пайда болды.
4) Тере леуметтік конфликтілер: Германияда Шаруалар соысы, Франция мен Нидерландыда діни жне буржуазиялы соыстар жрді.
Осы леуметтік-тарихи жадайларды брі жаа кзарастар ажеттілігін туызды. Бл кезе орта асыр мен антикалы мдениетті жаласы, сіресе, антикалы мдениетті айта ркендету, алпына келтіру болды. Дуірді айта ркендеу деп аталуы да сондытан.
айта ркендеу дуіріні даму ш кезенен трады: 1)гуманистік немесе антропоцентристік – XIY- ортасынан XY- асырды ортасына дейін; 2) онтрологиялы мселелер шешеілген неоплатонизм кезеі - XY- ортасынан XYI –. Бірінші штігінде дейін: 3) натурфилософиялы кезе- XYI-. Екінші жартысынан бастап XYII- . Басына дейін. Бл жетуді салыстырмалы екендгі ескерткен жн.
Ерекшеліктері:
1) айта ркендеу философиясында да басты орына дай ие, біра философиялы талдау объектісі – Адам, ол космосты болмысты лы ретінде арастырылса, ркендеу философиясы адамды жоары ктереді, оны еркіндігін дріптеуге мтылды;
2) ркендеу философиясы жаратылыстану саласындаы жетістіктермен, медицина, математика, табиат туралы ылымдармен тыыз байланысты дамыды;
3) Осы алымдарды жетістіктері негізінде философия дниені жаа, пантеистік бейнесін жасауа тырысты, табиатпен адамны дайы сипаты идеяларын негіздеуге мтылады;
4) Философиялы ой нерімен тыыз бірлікте дамыды. Адамны зіні табиаты негізіне оралуы идеясы ркендеу дуіріні нерінде крініс тапты. Адамны кші даймен те, ол брін игере алады. Ренессанс адамы – шаруашылыпен айналысатын, олынан келмейтіні жо адам. Ол бріне абілетті, дене слулыынада, ой слулыынада жете алды. Адам –дниедегі е демі, е сем тіршілік етуші. Осы эстетикалы негіз ркендеу философиясын ерекше мазмн береді, семдік, Адамны семдігі асатылды. Тн мен жанны слулыы Леонардо да Винчи, Микеланджело, Рембрандт шыармаларында суреттелді, олар лі кнге дейін аса нды, тедессіз, баа жетпес дниелер болып есептеледі;
5) Ренессанс философиясына гуманизм – адамны тла ретіндегі ндылыын, оны еркіндікке, баыта жне дамуа ие болу ын мойындайты кзарас тн. Гуманизм антика мен Орта асырда да боланымен, оамды озалыс ретіндегі ркендеу Дуірінде алыптасты. Ерекшелігі - гуманистік философия ксіби философиядан тыс алыптасты. Аын-жазушылар, алымдар, ритор, педагог, дипломат, саясаткер жне т.б. білімді адамдар гуманистер ауымдастыын рып, жаа гуманистер мдениетін жасауа талпынды. Олар здерінде «философия» деген ата беріп, философияа жаа мазмн берді, брыны философтарды философ деп санамады. Гуманизмні негізін салушылар: Данте Алигьери, Франческо Петрарка, Ключчо Салютати жне т.б.
Кілт сздері:Гуманизм, Ренессанс, Гелиоцентризм, , Утопия.
5-ТАЫРЫП . Жаа дуір философиясы
1.ЖааДуір философиясыны жалпы сипаттамасы.
2.Жаа Дуір философиясындагы рационалистік жне эмпиристік
баыттар. Ф.Бэкон, Р.Декарт, Б.Спиноза.
3.Дж Локк пен Т.Гоббсты леуметтік-философияль концепциялары.
4.Дж. Беркли мен Д.Юмны субъективтік философиясы.
Жаа Дуір философиясыны алыптасуы мен мазмнына оамдаы леуметтік згерістер айындаушы сер етті. XVII-асырда капитализм лемдік-дниежзілік сауда мен мануфактуралы ндірісті тез арынмен дамуын бастан кешті, ол рационализмге негізделген еді жне ндірістегі механизмдерді рлі арта тсті.
Капиталистік ндіріс тсілі ылыма деген сранысты кшейтіп, ылым бірте-бірте ондіргіш кшке айнала бастады. Экономикалы жне скери жаынан мыты мемлекетке айналуды масат етіп ойан европалы мемлекеттер ылыми ізденістерге ерекше коіл болуге мжбр болды, бл мір талабы еді. ылымдар академиясы да осы кезенде пайда бола бастады. Жаа Дуірде тжірибе мен эксперименттерге негізделген ылымдар, сіресе математика, алгебра, аналитикалы геометрия, механика кшті арынмен дамыды, бл фактор шіркеуді ролін томендетіп, атеизмні тере тамыр жаюына келді.
Біра дінні де ыпалы жойыла ойан жо. Мемлекет басшыларына дін халыты рухани азыы ретінде аса ажет еді, сондытан да дін мен мемлекет одаыны бзылмауы шін крес немі жріп отырды. Біра оамды омірде оны секуляризациясы, шіркеуден туелсіздік, діни шыдамдылы (веротерпимость) шін крес молыра орын алады, рбір адамны діни тадау еркіндігі шін крес немі жріп отырады. Осы кезеде философия ылымы екіге блінгендей кй кешті: бір жаынан - ылыммен тыыз байланыс, екінші жаынан - философиялы шыармаларда діни-теологиялы мазмн лі де болса мол болды. Дегенмен де философия ылыма кбірек бет бра бастады.
Бл ерекшелік аылшын философы Фрэнсис Бэконны (1561-1626) философиясынан аны байалады. Дворяндар отбасында туып, Кембридж университетін бітірген Бэкон дипломатиялы ызметпен де айналысты, парламент мшесі, танымал адвокат, шешен, белгілі жазушы ретінде де танылды. Негізгі ебектері: "Жаа Органон", "Тжірибелер немесе адамгершіліктік жне саяси аидалар", "Жаа Атлантида", т.б.
Бэкон философия ылымыны практикалы функциясына ерекше кіл бледі. Оны ойынша, философия ылыми білімдерді кмегі аркылы адама табиатты игеруге кмектесуі ажет. йгілі "Білім - кш" (Знание-сила) деген аиданы авторы Бэкон еді. ылымдарды да Бэкон адама пайдалылыына байланысты классификациялайды.
Оны пікірінше, философияны негізгі зерттеу объектілері - дай, табиат жне адам. Бэкон философияны табии философия деп тсінеді, оны зін теорияль жне практикалы деп бледі. Біріншісі табиат былыстарыны себептерін тсіндірсе, екіншісі теориялы жаалытарды пайдалана отырып, адама ажетті жаалытар ашады. Табии философияны Бэкон физика жне метафизика деп жіктейді, оны негізінде - Аристотельді себептілік ілімі. Себептер материалды жне іс жзіндегі, формальдік жне масатты болып блінеді. Алашы екеуі тжірибелік зерттеуде наты крінеді, себебі олар табиатта болып жатан нрселерді жаын себептері, оларды зерттеу - физиканы міндеті. Біра бл жеткіліксіз, формальдік себептер олардан терендеу, оларды талдайтын - метафизика.
Философияны соы блімі - адам туралы ілім. Адам индивид ретінде антропологияны, оам мшесі ретінде азаматты философияны немесе саясатты пні. Адам табиатты зіне баындырып, адам патшалыын орнатуы ажет. Бл істе оан кмектесетін практикалы философия, объективтік аиаттарды танып-білу тсілі, бл тсіл "Жаа Органонда" баяндалады. Бэконны тжырымдауынша, адам аыл-ойына жгіне отырып, теориялы пайымдауларды іс жзінде тексеруден ткізіп, тжірибеде кз жеткізіп отыруы ажет. Бэкон осылайша рационализмді сынап, эмпиризмді олдайды. Оны ойынша, адамны аыл-ойына, санасына ателіктер тн, олар аыл-ойды дамуын тежеп отырады, сондытан олардан тылуа тырысу керек. Бэкон бл кемшіліктерді идолдар, елестер, ескілікті алдытары деп атайды.
Барух Спиноза (1632-1677) Амстердамда еврей отбасында дниеге келіп, уелі сауда-саттыпен айналысанымен, кейінірек философияа біржола бет брды. Оны ілімінде алашы кезде жаратылыстану мселелері кбірек боланымен, ол бірте-бірте этикалы доктрина алыптастыру, адам мселесін терендеп зерттеу ісіне басты назар аударды. Негізгі ебегі - "Этика".
Спиноза адам табиатты ажырамас блігі екеніне сенімді. Табиатта механикалы зандар стемдік рса, адам ызметінде оан ойлау косылады. Спиноза адамгершілік принциптеріні табии сипатын ерекше атап керсетеді. Бірак оны философиясында дай - табиатты егізі. Ол -субстанция, дайы табиатта кездейсок ештее жо, адамдарды дай деп жргендері здері тсінбеген табиат. Спиноза адамгершіліктік ережелерді дайдан туындайтындыын теріске шыаранымен, оны философиясынан жеке эгоизм идеясын кездестірмейміз.
Спиноза адамды мірді барлы жадайында да еркін болуа шаырады. Тіпті лімнен де орыпау керек, себебі мгілік ештее жо. Сондытан да еркін адам лім туралы мейлінше аз ойлайды, лім туралы кні-тні айырып, ма бату - лдыты бір трі. Спиноза адамдарды з баытсыздытарына салыстырмалы трде арауа шаырады (біз "философиялы" деп атап жрген кзарас). мірде брі де тпелі, азіргі стсіздік - себептілікті бір звеносы, лем дегейінде ол болмашы ана нрсе. Бір араанда стіртіндеу боланымен, Спинозаны бл философи-ясы мір туралы ойланан адамны жан жарасын жеілдетуге біршама пай-далы. Ол адамды туелсіз, еркін, ешкімге де, ештееге де жалтатамай мір сруге йретеді жне дниедегі былыстарды, адам міріндегі проблемаларды брі де уаытша, тпелі екендігін длелдейді. мірден жиі тілетін азіргі заман адамына Спиноза философиясы аса пайдалы.
Томас Гоббс (1588-1679) - крнекті аылшын философы, Оксфорд университетінде Аристотельді логикасы мен физикасын оыды. Негізінен адам мселесін, оны леуметтік-ыты статусын зерттеді. Ебектері: "Левиафан немесе Материя, шіркеулік жне азаматтык мемлекетті формасы мен билігі", " Азамат туралы", " Дене туралы", "Адам туралы".
Гоббс философия мен теологияны боліп арастырады, Бэконны "екі аиат " теориясын терендете тсіп, философияны жоары ояды, "философия - танушы аыл-ойды рациональдік іс-рекеттеріні жйесі. Ол, бір жаынан, белгілі себептерден рекеттер мен былыстара арай, екінші жаынан, былыстардан оларды тудыратын негіздерге арай жреді. Яни, аиат дегеніміз ылыма те философия", - дейді.
Теологияны жоа шыармаанымен, оны философияны рамдас блігі деп арастырмайды. Гоббс шін теология рациональдік анализді ажет етпейтін дайы білім, оны сол кйінде ттас жтан дрыс. Гоббсты бл пікірлеріні негізгі себебі - оны философиясыны басты мселесі адам мселесі боландыында. Оны пікірінше, адам уелі табии денелерді бірі жне табиат адамдарды ай жаынан болсын те етіп жаратады.
Жаа Дуір философиясыны таы бір кілі Джон Локк (1632-1704) Оксфорд университетіні тлегі, осы университетте грек тілі мен риторикадан саба берген. Адам ауруларын тереірек зерттеу масатымен медицинамен, кейінірек саясатпен айналысты, кіметті басарушы ызметкерінде де болды, эмиграцияда да мір срді. Негізгі ебектері: "Адамны аыл-ойы туралы тжірибе", "Аыл-ойды басару туралы", "Басару туралы екі трактат".
Локк эмпиризмді - білім тжірибеден ана туындайды деген кзарасты станды. Оны білім концепциясы сенсуализмге негізделген, аыл-ойда уелі сезімде болан нрседен баса ештее болуы ммкін емес деп ырымдайды. Локкты пікірінше, адамгершіліктік ымдар да адама біткен асиеттер емес, оны Локк моральды тсініктерді р халыта трлі, тіпті бір халыты зінде тарихи дамуды р трлі кезендерінде моральды ережелерді бір-біріне самайтындыы арылы жасы длелдейді, яни моральды априори болуы ммкін емес. Локк дай идеясыны уелден алыптасан идея екендігін де жоа шыарады, біра оны тжірибе арылы танып-білуге, мойындауа болады деп пайымдайды.
Кілт сздер: Эмпиризм, Индукция, Дедукция, Рационализм
6-ТАЫРЫП. XVIII асырдаы Европаны Аартушылы философиясы
1. Шарль Луи Монтескье табии факторларды негізінде коамны генезисі мен мні туралы.
2. Франсуа Вольтер: тедік дегеніміз за мен кыты алдында те болу.
3. Жан Жак Руссоны коамдык келісім-шарт теориясы.
4. Феодалды ережелерді Дени Дидро шыармаларында сыналуы.
Аартушылы философия XVІІІ . Бл уаытта ркениетті орталыы Францияа кшеді. Содан со философияда тере осы мемлекетте дамыан. Бірінші орына луметтік мселелер шыады. Адам мен оам, адамны міріні мні, леуметтік айшылытарды себебі андай? Деген сратар шешімін табуа тырысан.Философия материялистік баытта дамиды. Осы дуірді ататы ойшылдары: Гольбах, Гельвеций, Дидро, Жан Жак Руссо, Вольтер. Олар материя деген ымды негіз ылып алады. Материя олар шін ол асиеттері бар денелерді жиынтыы. Материялизмдерді механикалы сипатталыы метафизикалы. Осы асырда Ньютонны задары ашылан. Содан со дамуды бр трлерін механикалы задармен тсіндіруге тырысан. Себебі табиат бір алыпты зертелінеді. Біра француз ойшылдар философиялы антропологияа, леуметтануа кп лестерін осады. Оларды пікірінше негізгі ндылы адам болу керек. Адам табиатты блшегі. Біра негізгі мірі оамда теді. Содан со адамны міріні иын-шылытарында кінлі оам. Неге адам адам сияты мір сре алмайды? Олар 3 негізгі себепті белгілейді:
1. леуметтік айшылытарды себебі-билікте, философиялы монар-хияда. Монархия адамдара еркіндікті, бостандытарды бермейді, адамды ба-сып тастайды. Ал еркіндіксіз адам дами алмайды.
2. Дін адамды алданышты жола тсіреді. Натылы мірден тірік кз-бояушылыты, жалан, жасалан мірге тартады. Дін билікке адамды анауа кмектеседі.
3. Халыты аранылыы. Білімсіз адамды таптауда жеіл. араны-лы адамды тмендетеді, намысты жояды. Ондай халыты басару да жеіл. Бріне баынады.
Осы себептерді арастырып француз ойшылдары шешімдерді іздейді.
Шешім: феодалды монархияны лату керек. Оны орнына республикалы басаруды орнату керек. Сол замандаы жиі кездесетін сздер, рандар: ''Ебек'', ''Бауырлы'', 'Бірлік'',' ''Бостанды''. Француз социалистерді пікірін-ше жаа билікті згерту шін р трлі дістерді пайдалануа болады. Оны ішінде революцияа шейін. Француз ойшылдарын социалистер деп атау се-бебі олар луеметтік айшылысыз оамды ансаан. 2-шешім. Француз ойшылдар тек ана билікпен емес,дінмен де креске шыады.Оларды пікірінше дін халы шін-опиум (есірткі). Дін адамдарды араы трде стаанды дрыс креді. Француз социалистер діндерді негізгі кітаптарын сына тсіріп оларда мыдаан аса теориялы, логикалы кемшіліктерді табады.
Бл дуірді бекер аартушылы деп атамайды. Француз тлалар мектептерді ашуа креседі, оулытарды жазан, сздіктерді, энциклопедияларды, оларды халыты арасында таратуа тырысан. Француз материалистер адамдарды бірінші орына шыарып, оны тіршілігін згертетін жолдарды іздестіреді. Француз ойшылдар еркіндікті, бостандыты жай тандау деп тсінбеген, олар шін еркіндік ол ерік емес, ол ытар, дістемелік леуметтік ммкіншіліктер. р адамда жмыс істейтін ммкіншілік болу керек, білім алатын ммкіншілік жне з-зін дамыта алатын, оамда дамыта алатын ммкіншіліктер. Француз социалистер революциялы жолды да терістемеген. Себебі: масата жеті шін р трлі дістерді олданан дрыс дейтін.
Осы дуірді ататы ойшылдары - Жан Жак Руссо жне Вольтер.
Жан Жак Руссо (1712-1778жж.) Енбектер1 «оамды шарт жнінде», «Эмиль» немесе «трбие жнінде» - философиялы онтологияда материалист. Дниені дай жаратты дегенге сенбейтін. Себебі ешашанда ерекше кш болуы ммкін емес дейтін. Материя ол кішкентай блшектерді байланысы. Жер жай ана космосты бір элементі. Ал космос- кеістікте де, уаытта да шексіз. Біра толы дінді жоюа болмайды деп санаан. Себебі халы дінсіз амаральді болып кетеді. Ештенеден орыпайты, жаманшылыа жаын. Дінді алдыран дрыс, біра трбиелеу шін, йрету шін. Ал ойлауды бостандыына адамны ызметіні еркіндігіне дін кедергі етпеу керек. Жан Жак Руссоны негізгі шыармасы - ''оамды келісім туралы'' деп аталады. Оны пікірінше адамдар бірге мір сруге келісіп, бір-біріне кмектесіп р жеке адамды бір ттастыты блігі ретінде абылдап байланысты дамыаны дрыс. Ондай оам ділетті бола алады. р адам з еркіндігімен оамды йыма кірсе, онда ол оамны дріптерін сатайды. Ал кпшілік жеке адама жауапты болу керек. Бір-бірін олдап, біріне кмектесу, бір-бірін тсіну ол оамны принциптері болан дрыс. Ж.Ж.Руссо адамны мір сретін рационалды тсілдерін іздестіреді. Бл ойшылды лы гуманист деп бекер айтпайды. Ол адамдарды еркіндіктерін, бостандытарын кбейту шін кп крескен. Ж.Ж.Руссо білім беру жолдарында да арастыран. Халыты араылыын жоятын жолдарын да іздестірген. Мектептерді бар балалара ашу керек деп есептеген. састы идеяларды дамытан-Вольтер. Франсуа Мари Аруэ Вольтер(1694-1778жж.) «Метафизикалы трактат», «Тарих философиясы».
Кілт сздері:Антропология, оам, Монархия, Феодалды монархия.
7-ТАЫРЫП. Классикалы неміс философиясы
1. Классикалы ымы. Неміс классикалы фшософиясыны пайда болуыны леуметтік-мдени шарттары, ерекшеліктері.
2. И.Кант - классикалы неміс философиясыны негізін салушы. И.Кантты гносеологиясы мен этикасы.
3. Г.В. Гегель философиясыны негізгі ымдары.
Философиялы сздікте классика деген ыма - classicus (латынша) -тыныштыа, салматылыа, реттілікке, айындыа, йлесілімділікке мтылу; лтты жне лемдік мдениет шін баа жетпес ндылы болып есептелетін е озы, лы туындылар, классика ызуандылыа, ретсіздікке, араылыа арама-арсы деген анытама берілген.
Неміс философиясына классикалы атауыны берілуі оны дниежзілік философия тарихында алатын орныны аса маызды, крнекті екенін крсетіп тр. Сз жо, неміс классикалы философиясы - тарихи феномен, ол фундамент ана емес, мааз имарат, оны рбір кілі айталанбас тла, тедесі жо ндылык. И.Кант, И.Фихте, Ф.Шеллинг, Г.В.Гегель, Л.Фейербах жне таы баса философия тарихында шпейтін із калдыран ойшылдар.
Неміс классикалык, философиясыны леуметтік-мдени алы шарттары:
1) Германия шін XVIII-асыр - Аартушылы Дуірі. Аартушылар соыр сенім-наным, фанатизмге, халыты алдауа бітіспес крес жргізді. Олар здерін аыл-ойды миссионерлері ретінде арастырды, халыты кзін ашуа, олара мірге келгендегі масатын тсіндіруге міндеттіміз деп есептеді. Ренессансты еркін тла идеалы жалпылы идеалымен то-лытырылды: адам зін ана емес, басаларды да ойлауы тиіс. леуметтік идеясы, оамды йымдастыру мселесі басты мселеге айналды. Оан жету жолы - білім. Біліммен тым уестену аупі XVIII-асырдаы Германияда зірге жо, Аартушылыты алашы кезеі рациональді, ол парасатты ойлауа негізделген. Кейінірек аыл-ойдан кілі айтандар ендігі жолды сезімнен, интуициядан, диалектикалы аыл-ойдан іздеді, біра мны брі соынан болды, зірге біліммен байланысты нрсені брі керемет болып крінеді.
2) Аартушылыа тарихи оптимизм тн. Прогресс идеясы осы ке-зені жетістігі. Аартушылы алаш рет зін Жаа Дуір ретінде сезіне бастады. Ол лтты бірлік шін кресті, бір заа баынатын жалпыгерманды мемлекет руды талап етті, князьдіктер мен алаларды, монархтар мен дворяндарды ойына келгенін жасауын тотатуа тырысты.
3) Бл ерекшелік Пруссия королдыыны з шекараларын аруды кшімен кеейтіп, кшті мемлекетке айналуа мтылумен байланысты еді. Біра скеріні саны жаынан Европада тртінші орын алан Прусия казарма ана емес, ылымдар академиясын дамытан ел болды.
Иммануил Кант (1724-1804) - неміс философиясыны негізін алаушы. Ой ебегіне арналан мірін зі дниеге келген Кенисберг (азіргі Калининград) аласында ткізген. Кенисберг университетіні дін факультетіне оуа тсіп, діни пндермен атар философия, физика, математика пндерінен лекциялара атысан. Философияа кештеу, 45 жасында келді.
Кантты пікірінше, адам бір-біріне арама-арсы екі дниені сезім арылы абылданатын феноменальдік жне аыл арылы танылатын ноуменалъдік дниені субъектісі. Феноменальдік дниеде адам табии кштерге, оамды ережелерге туелді, яни зін еркін сезіне алмайды. Ал ноуменалды дниеде адам еркін, сезімнен жоары, рухани-адамгершіліктік идеалдар мен ндылытар стем интеллигибельді дниені мшесі. Яни, адам екі айшылыты – табиат пен еркіндікті арасында тадау жасауа мжбр. Кант осы екі дниеиі ара байланысын, бір-біріне серін мойындай отырып, ноуменальдік бастауды жоары ояды. Оны тжырымдауынша, адам аыл-ойыны кмегімен адамгершіліктік ережелерін жасатауа абілетті. Бл ережелерді Кант екі трге бледі: шартты жне міндетті трде орындалуа тиіс, блжымайтын ережелер.
Немісті келесі бір лы философы Георг Вильгельм Гегель (1770-1831) адам рухын табиатты тамаша туындысы, аиаты, масаты ретінде арастырды. Табиат рух жолында зін рбан еткенімен, адам жаны мгілік тірі, ол болмысты жаа тсілі. Кне грек ойшылдары секілді Гегель де адам жаныны ос табиатын атап крсетеді. Біріншіден, ол зіні мазмнын анытаушы денемен тыыз байланысты; екіншіден, тннен туелсіз, объективті. Гегельді тжырымынша, адамны міндеті осы екі-жатылыты біріктіру, бл ретте адамны кмекшісі - философия.
Кілт сздер: Диалектика, Априори, Апостериори, Рух
8-ТАЫРЫП. XVIII.соы - XXI. басындаы философия.
1. XX- асыр философиясыны негізгі мселелері жне баыттары.
2. Психоанализ. З.Фрейд жне Э.Фромм. Неопозитивизм.
3. мір философиясы: С.Къеркегор, А.Шопенгауэр, Ф.Ницше. Экзистенциализм: М.Хайдеггер. Ж.Сартр. А.Камю. К.Ясперс. Н.Аббаньяно. Постмодернизм.
4. Неотомизм. Структурализм. КЛеви-Стросс. Герменевтика: Г.Гадамер.
Батыс философиясы шін ХІХ-асырды соы мен ХХ-асыр дуірді зіндік санасы айын крініс тапан жне тарих пен мдениет дамуыны логикасы брыыдан згеше тсіндірілген неше трлі баыттара толы ерекше кезе болды. ХІХ-асырды соынан бастап Батыс философиясында философияны жаа, классикалы емес типі алыптаса бастады жоне ол ХХ-асырда арынды дамыды. Оны рамына неотомизм, экзистенциализм, позитивизм, постмодернизм, структурализм жне таы баса баыттар кіреді. Олара белгілі бір дегейде ттасты тн деуге болады, біра айын білінетін ерекшсліктері де бap.
ХХ-асыр философиясыны алыптасуы шарттары туралы айтса:
1) ХХ-асырда Европа басынан кешкен тарихи-леуметтік згерістер, сіресе бірінші жне екінші дниежзілік соыстар оам мшелеріні бойында рей мен орыныш, адамзат пен жеке адамны болашаына деген сенімсіздік туызды;
2) оам дамыан сайын оны міріндегі арама-айшылытар
кшейе тсіп, адамзат пен ркениетті алдында шешімі иын, жаа діни, лтты, этникалы мселелер пайда болды, оларды шешуге дрменсіз оамды дадарыс жайлады;
3) Бл оамды дадарыс жеке адамны жаттануы мен гейсінуін туызды, себебі оам тланы ішкі дниесі мен оны мазалаан мселелер туралы бас ауыртпады;
4) Брыны философиялы жйе ХХ-асыр адамын толантан срактара жауап беруге кабілетсіз еді, "Жалпы адам дегеніміз не?"деген срапен шектелмей, "Мен кіммін?" сауалын оятын философиялы баыттара ажеттілік туды.
Осындай баыттарды бірі – психоанализ – ХХ-асырды соында психиатрия шеберінде истерияны, невроздарды «катарсис», зін-зі тазарту методы ретінде пайда болып, кейінірек австралиялы невропатолог Зигмунд Фрейд (1856-1939) адамны жаныны тылсым байланыстары мен негіздерін зерттеуге баытталан психологиялы доктринаа айналдыран ілім. З.Фрейд адам психикасы зіні сипаты бойынша "саналыдан" (сознательное) ана емес, «бейсаналыдан» (бессознательное) жне "саналыны алдындаыдан" (предсосознательное) да тратын компоненттерден рылан белгісіз конгломерат екендігі туралы орытындыа келді. Фрейд бейсаналыны факт, адам рухыны саласы жне адам ызметіні ажырамас блігі ретінде тсінді. Бейсана процестерді мнін тсінуге тырысан Фрейд бейсаналыны сараптай келіп, оны мынадай трлерін бліп крсетеді.
Біріншіден, жасырын, тылсым, латентті: бірдее туралы саналы тсінік, ол кейін осындай кйде алмауы да, ал белгілі бір олайлы жадайларда айтадан саналы болуы да ммкін. Бл трде Фрейд сананы алдындаы деп атайды.
Екіншіден, шыарылып тасталан бейсаналы, олара белгісіз кштер кедергі жасаандытан саналы бола алмайтын тсініктер, осылар бейсаналы, немесе шыарылып тасталан бейсаналы деп аталады, олара кедергі кштерді арнайы психоаналитикалы процедураларды кмегімен ана жоюа болады. Фрейдті пікірінше, адамны мінез-лы, тртібіні негізі оны бейсаналы штарлытары, ал алашы штарлытарды райтын сексуалды штарлытар, немесе, либидо.
Психоанализді гуманистік психоанализ немесе неофрейдизм деп аталатын баытыны негізін салушы неміс-американды философ, психолог, социолог Э.Фромм (1900 -1980) Фрейдті биологизмін, либидо теориясын, табиилы пен леуметтікті арама-арсы коюын, психологияны философия мен этикадан блектеуін сынады. Ол адамды леуметтік тіршілік етуші, табии жне адамдандырылан дниемен немі байланыс жасаушы ретінде арастырады. Оны ойынша, Фрейдті ілімі адамды тереірек тануа ммкіндік бергенімен, оны міріні мн-маынасы, моральды жне этикалы нормалар туралы, адам алай мір сруі керек жне не істеуі тиіс деген сратара жауап бермеді.
Позитивизм - азіргі заманы таным теориясыны баыты. Оны негізін алаушы - француз философы Огюст Конт (1798- 1857). Позитивистерді пікірінше, "болмыс", "материя", «сана» жне т.б. ымдара, абстрактылы ойлауа сйенетін дстрлі философия енді жарамсыз, себебі, тек тжірибе немесе ылыми эксперимент арылы тексерілген позитивті, жаымды білім ана аиат, наты, жаратылыстану ылымдарына, математикаа жаын философия ана аиат философия. Позитивизм зіні дамуында ш кезенен тті:
1) бірінші позитивизм жоарыда аталан мселелерді алашы болып ойып, философияны міндеті - объективті мір сруші материалды дние туралы наты ылымдар жинаан білімдерді орыту жне жйелеу деп пайымдады. Бл кезені кілдері - O.Koнт, Г.Спенсер, Дж.Милль.
2) махизм -дниені тйсіктер жиынтыы ретінде бейнелеп, философия адам тжірибесіні сезімдік негізін, психифизиологиялы формаларын сараптауы тиіс деп есептеді, яни субъективтік идеализмге кбірек бет брды. Негізгі кілі - австриялык физик Э.Мах.
3) неопозитивизм - ылыми теорияларды аиаттылыын, салыстырмалы ндылыын анытау тсілдерін зерттеумен айналысты. кілдері: К.Поппер, И.Лакатос, Т.Кун жне т.б. Олар ылыми білімдерді тексеруді негізігі принциптері ретінде верификицим, фальсификация жне конвенция принциптерін сынды.
Постмодернизм - монизм философиясын терістеп, плюрализм философиясын, табиат пен оамдаы кптік, сан трлілік идеясын жария еткен, азіргі заманы мдениетті мазмны, ойлауды жне ізденісті жаа стилі крініс тапан философия. Негізгі кілдері: орыс философтары Е.П.Блаватская (1831-1891), Д.Л.Андреев (1906-1959), Г.Г.Шпет (1879-1940), француз философтары Поль Рикер (1913) жне Жак Деррида (1930-2004), американды жазушы-философ Карлос Кастанеда (1925) жне т.б.
Кілт сздері:Экзистенциализм, Герменевтика, Персонализм,Структурализм,
Неокантианшылды, Постпозитивизм, Прагматизм.
9-ТАЫРЫП. аза философиясы