Синергетика методологиясы.

2. Диалектика жне метафизика.

Енді танымдаы е жалпы (универсалды, яни, философиялы) методологияа келер болса, ол:

A) барлы ылым саласында олданылады

B) оны негізгі аидалары натылы жріп жатан зерттеуді басынан аяына дейін басшылыа алынады.

ылымда универсалды методология аидаларыны болуы Дниеиі бірттастыымен байланысты. лі, тірі табиат, оам мірі, ойлау рдістері - брі де белгілі бір е жалпы даму задылытарына баынады. Осы трыдан алып араанда, сонау кне заманнан бастап Дниетану саласында екі бір-біріне арсы тран кзарас пайда болды. Олар - диалектика жне метафизика.

Кне заманда стихиялы диалектиканы негіздері Шыыс пен Батыста бірдей алыптаса бастады. Дние - аым, зен, - деді Гераклит. ытай данасы Лао-цзы болса, арама-арсылыты бір-біріне тетінін айтып ана оймай, одан мірге керек аидалар шыарды. "иындыты жеу шін жеілден баста, лылыа жету шін кішіден баста, баыта жету шін баытсыздытан ту керек (йтпесе, баытты екеніді айдан білесі)..." т.с.с. Грек топыраында лы Сократ алашыларды бірі болып ой айшылытарын зерттей бастаса, Элеялы Зенон озалысты алайша ой арылы беруге болатындыты зерттеді...

Жаа дуірде неміс философиясыны лы кілі Г.Гегель адамзат рухани рлеу тарихын ыпты зерттеп диалектикалы ойлау методологиясын жасады.

XIX . марксизмде Гегельді идеялары рі арай дамытылып, тек ой рісі ана емес, бкіл Дниедегі барлы даму рдістері диалектикалы задар мен категорияларды негізінде жретіні, олай болса, таным мен исынны здері де солара сйкес келетіні жнінде тере ойлар айтылды. Бкіл XX г. жаратылыстану мен леуметтану нтижелері - диалектикалы методологияны салтанатты рлеуі болды десек асыра айтпаан болармыз. Е алдымен диалектикалы идеялар коамтану пндеріне, содан кейін биология саласына, ХХ. физика, астрофизика, химия, геология т.с.с. ылымдара кірді.

рине, ылым тану методологиясы да бір орнында трып алмайды. XX . 80 ж.ж. Батыста "синергетика" (бірге іс-рекет жасау манасын береді) ілімі пайда болды. Оны негізін алаан И.Пригожин мен Г.Хакен болды. Синергетика - ашы жне з-зіне толыынан те емес жйелерді зіндік йымдасуы мен згеру, даму задылытарын зерттейтін ілім. Ал, енді осы берілген анытаманы талдап крелік.

Ашы жйе, рине, ешашанда з-зіне толы тепе-те болмайтыны да айдан-аны, йткені, ол жйеге неше-трлі баса заттар мен былыстар з серін тигізбей оймайды. Біра, бкіл Дниені бірттас "лкен Жйе" ретінде араса, онда оны тепе-тедігін кім, я болмаса, не бзады?, - деген сра пайда болуы ммкін. азіргі ылым оны вакуумнан креді.

Енді "зіндік йымдасу" ымына келер болса, бл идея философия тарихында кптен бері бар. Материяны ішкі зіндік кші арылы дамуа ммкінгі бары жнінде уаытында Б.Спиноза, К.Маркс сияты ойшылдар айтан болатын. Біра, лі табиатты зерттейтін жаратылыстану ылымдарында кпке дейін "теормодинамиканы екінші бастамасы", яни, табиатта болып жатан энтропия (ыдырау, хаоса айналу) заы "зіндік йымдасу" идеясына з кедергісін тигізген болатын. Сондытан, биология саласына Ч.Дарвин егізген "эволюция, крделену" зандылытары, жалпы жаратылыс тану ылымында лкен айшылыты тудырды. Бір жаынан энтропия зандылыы Дние бара-бара суып, трпайыланып хаоса айналады десе, екінші жаынан, биология ылымы тіршілікті не бойы крделенуін мойындады. Міне, синергетика ілімі осы айшылыты шешеді.

Синергетика ылымы хаосты жасампазды бастамасын, эволюциялы рдістегі конструктивтік, тртіпті тудыру ммкіндігін крсетеді. Бір жаынан Дниеде ыдырау, шашылу, тарау рдістері жріп жатса, екінші жаынан, крделену, тртіпке келу, дамуды байауа болады.

Енді згеру, даму задылытарына келер болса, ол Дниедегі барлы заттар мен былыстара (лі, тірі табиата, оам міріне, ой рісі дамуына) орта болып шыты. Синергетика ілімі бойынша, даму барысындаы ашы та тепе-тедікте емес жйе алашында бірте-бірте крделене жне тртіптене тсіп, аырында зіні бейтраты бифуркациялы (р тарапты) нктесіне келіп тіреледі де, оны алдында, практикалы трде, рі арай траты дамуды сан-илы жолдары ашылады. Жйені ай жола тсетіні - белгісіз, тек оны анытайтын "лы Мртебелі Кездейсоты". Ол даму механизміні ажетті кілті. Сонымен, бл теорияны "аыла симайтын" ажап жаы - кездейсотты дамудаы ерекше рлі. Шексіз кездейсотытарды біреуі "тадаланнан" кейін, жйе жаа траты даму барысына кшеді (келесі бифуркациялы нктеге дейін).

гімені иындыы мынада. Мндай жйені рі карай даму жолын алдын-ала анытау тіпті де ммкін емес. рине, компьютерлік бадарламалар арылы біршама даму жолдарын анытауа болады. Дегенмен де, жйені ай жолмен рі арай дамитыны рашанда белгісіз болып ала береді. Сонымен, даму барысындаы кптінділік мойындалды да, брыны классикалы біртінділік даму зандылытары (затты дамуыны бастауын, азіргі ауалын зерттеп болашата не болатынын болжау) сирек кездесетін былыса айналды.

Синергетика іліміндегі флуктуация ымыны (болар-болмас нрсені бейнатылы дрежеге ктерілген лкен крделі жйені жаа даму жолына тсіріп жіберу ммкіндігі) оамтануда, саясаттаы рлі зор. оам міріндегі даму рдістері бифуркациялы нктеге жаындаан кезде, айсыбір кездейсоты оиа, тіпті жеке адамны іс-рекеті, ойламаан жерде лкен леуметтік дмпулерге келуі мумкін.

Сонымен, синергетика - философиялы-методологиялы дрежеге ктерілген соы жылдардаы теория десек ателеспейтін болармыз. Осы теорияны арасында біршама диалектикалы категориялар - ммкіндік пен шынды, кездейсоты, біртінділік пен кптінділік, апарат, айшылы, себептік т.с.с. - здеріні жаа жатарымен крініп, ылымда басаша елеулі маынада олданыла бастады.

Кілт сздер: Хаос, йымдасу, Задылы, Флуктуация

 

12-ТАЫРЫП. Танымны ммкіндіктері мен шекаралары. ылыми таным ерекшеліктері