Апаратты оам концепциясы. ндылытарды жаа жйесі

оам ымыны орнына кп жадайда оан мн-манасы жаынан жаын категориялар олданылады. Сондытан, е алдымен біз оларды бір-бірінен айыра білуіміз ажет. “Ел” жне “оам” категорияларын салыстырса, біріншіні географиялы жаы басымды. Мысалы, аза елі – Азия рылыыны ортасында, мхиттардан алыс орналасан ел. “ауым” жне “оам” категорияларына келер болса, біріншіге жан-я, ру, тайпа, халы, лт секілді леуметтік йымдасу формалары жатады. Ал “мемлекет” пен “оамды” салыстырса, - ол мхиттаы айсберг сияты: суды бетіндегі крінетін алып мзды кішкентай ана блігі – ол мемлекет болатын болса, су астындаысы - оам. оам міріндегі сан-алуан арым-атынастарды е негізгілерін ана мемлекет за арылы ретке келтіре алады, аландары дет-рып, моральды, эстетикалы, т.б. леуметтік нормаларды негізінде алыпа келеді.

оамды сананы формалары. оамды сананы формалары мселесі немі ызу талыланып, оны санды рылымы туралы пікірлер згеріп отырады. Салыстырмалы трде аланда, оамды сананы формалары мыналар деуге болады: саяси сана, ыты сана, дін сана, нер, мораль (адамгершілік), ылым жне философия. Кейбір алымдар оамды сананы экономикалы жне экологиялы формалары туралы да айтып жр.

оамды сананы формалары ішкі ерекше атынастары бар крделі жйе, біра оларды ай-айсысыны да негізі адам ызметі, наты мірлік процесс. оамды сананы формалары бір-бірімен тыыз байланысты, бір-біріне зара сер етеді. Олар зіндік туелсіздікке ие боланымен, оны абсолютке айналдыруа болмайды.

оамды сананы формаларыны арасында саяси сана ерекше орын алады, себебі онда экономикалы, тапты атынастар, мемлекеттік жне тапты мдделер, билік мдделері, леуметтік байланыстар тікелей, ммкіндігінше айын жне толы крініс табады, сондытан да саяси сана оамды сананы баса формаларына айындаушы ыпал етеді.

Дуір деген ымда жиі ылыми танымда пайдаланады. Дуір дегеніміз - ол адамзатты дамуындаы негіщзгі мнді леуметтік баытты белгілейтін ым. Дуірде негізгі баыт белгіліненеді. Осы сзде негізі адмны даму жолы аныталады. ркениет дегеніміз - ымды ртрлі мазмнмен пайдалануа болады. ркениет деп жоары техникалы оамды дамуды атайды. Не болмаса ркениет деп мдениетті ерекшелігін белгілейді. Мысалы: лтты ерекшеліктер, кейбірде нді, ытай, тркі ркениеті. Глобализациалы, универсализациялы процесстер мемлекетті брін жаындатып отыр. Содан со дниежзілік халыты брін адамзат деп бірге аламыз. Кейінгі кезде тарихи даму жалпы адамны олында болып отыр. Содан со е тере ымдарды бірі азіргі дамуда - ол адамзат.

оамны ерекшеліктерін шыару шін оны, табиатпен байланыстыруымыз керек. Табиатпен оамны атынасы ртрлі дуірлерде ралай болан. Постиндустриалды оамды кейбір кезде “ттыну оамы” деп атайды. йткені, ндіргіш кштерді орасан-зор дамуыны нтижесінде халыты кпшілігіні материалды ауалы биік дегейге жетіп, олдаы байлытан лззт алуа баытталан, сол арылы зін оама крсету (демонстративтік ттыну) мір салты алыптасты. Сонымен, “homo consumer” (ттынушы адам) дниеге келді.

орыта келе, біз азастан оамыны леуметтік-демократиялы оам орнату жолында біршама жетістіктерге жеткенін байады. Негізгі масат – осы жолдан таймай, жер жзіндегі озы лгілерді бойымыза сііріп, з руханиятымызбен штастырып, глденген елге айналу болма.

Кілт сздері: оам, ркениет, Адамзат, Дуір.

 

15-ТАЫРЫП.азіргі заманны жаандык мселелерін философиялы пайымдау

1. азіргі заманны жаандык мселелеріні сипаттамасы.

2. Рим клубыны рылуы - жаандык мселерге назар аудару жне оларды шешу жолдарын іздеу талпынысы.

3. азіргі заманы жаандык сананы ерекшелігі.

«азастан-2050» Стратегиясы: Н..Назарбаев азіргі заманны он жаанды сын-катері жне туралы. Траты даму - леуметтік прогрессті тымды трі.

азіргі кні алымдар «лем адам» жйесіндегі адамзат мірі шін маызды факторларды амтитын бгінгі кнні проблемаларын жаанды проблемалар ретінде арастыруда. Жаанды проблемалар жергілікті емес,бкіл планеталы сипатта болады. Ол оамды райтын индивидтерді міріне, дамуына жне психикасына тікелей сер етеді. Жаанды проблемалар экологиялы, экономикалы жне техникалы салаларды амтып ана оймайды,сонымен атар леуметтік, саяси жне демография салаларында амтиды. лемдегі елдерді даму дегейіні ртрлілігіне байланысты жаанды проблемалар ХХІ .басында зіні шырау шегіне жетті. Кейбір алымдарды пікірінше мндай дадарыстардан шыу шін табиат пайдалануа жне бкіллемдік тедікті сатауа ыты белгілер енгізу шін халыаралы трыдан сер еткен тиімді.

Е бірінші орында ядролы соыс ару-жараты жетілуі мен халыаралы баылауды шеберінен шыып кетуі жатыр. Брыннан келе жатан ядролы аруы бар бес мемлекетке бгінгі тада нді, Пкістан, Отстік Африка, Израиль сияты елдер осылды. Біршама елдер ядролы технологияны игеру стінде (Иран, Солтстік Корея). гімені иындыы- бл осылан жаа елдер халыаралы шиеленістер аймаында орналасан. 2001ж. нді мен Пкістан арасындаы атыыстар сол елдерді мемлекет айраткерлеріні "ядролы аруды олдануымыз ммкін" деген жантршігерлік орытуымен аяталанын білеміз. Бл проблеманы шешуді негізгі жолы – барлы ядролы елдерді (соны ішінде ешкімге де артышылы жасамай) халыаралы баылау негізінде жаппай арусыздандыру болма. Атомны кш-уаты тек АЭС-терді салу арылы бейбіт жола ойылуы керек. кінішке орай, ядролы мемлекеттерді "зімшіл пиылы" бл мселені зілді-кесілді шешуге кедергі жасауда. Алайда, бл мселе ертелі-кеш шешілмейінше, бкіл адамзат стіндегі "ядролы дамокл ылышы" сол рейінде тра бермек.

Екінші лкен мселе – бгінгі алыптасан тндік-сезімдік мір баыт негізінде тойымсызды, табии ресурстарды лшемсіз пайдалану, жаалай ортаны ластау – адамзатты болаша экологиялы апата келу ммкіндігі. Біз бл мселені толыыра арнаулы тарапта талдаан болатынбыз (араыз: осы кітап, 31-38 б.б.).

шінші – демографиялы мселелер, яни, жер бетіндегі халыты тым тез арынмен суі. Егер соы мыжылдыта жер бетіндегі халыты саны 15 рет ссе, оны бірінші рет екі есеге суі 700 жылда болса, соысы – 40 жылда (егер 1956 ж. жер бетінде 2,8 млрд халы мір срсе, 2004 ж. –6,3 млрд.). рине, бл деректер лкен ойа алдырады. Бл сімні 9/10 даму барысындаы елдерге жатады. Сонымен атар, дамыан елдердегі халыты рылымын алар болса, онда крілерді саны сіп (жасы жадайдаы мір затыына байланысты), сонымен атар туу дегейі тым тмендеп кеткен. Сондытан, ол елдерде халыты суі тгіл, оны ескі дегейде сатау лкен мселеге айналуда.

Демографтарды болжауынша, алдаы уаытта нді халыны саны ытайлытардан да грі сіп, ал Африкада халыты саны 1,5 млрд. дейін жетуі ммкін. Халы тез сіп жатан даму стіндегі елдердегі ндіргіш кштерді тмендігі, ауыл шаруашылыы німділігі, трындарды жалпы мдени дегейі, білім беру саласы – брі де сын ктермейтін жадайда. Мндай ауал брыннан келе жатан мір салтын стау, бала тууа шек оймау детімен байланысты екені айдан аны. Сондытан, бл рдіс таяу арада бседейді деу артыыра болар. Дегенмен де, ытай еліндегі соы 15 жыл шамасында жргізілген демографиялы саясат з кшін крсетті. Ертелі-кеш баса елдер де сондай саясата кшуі ммкін.

Жаандану рдісі "Солтстік пен Отстік" проблемасын тудырды. Бл тртінші мселе. Жалпылай келе, экватордан жоары орналасан елдерді даму арыны мен мір сру дегейі тмен жатан елдерден грі анарлым биік. Егер де дамыан елдерде тойымсызды жолына тскен "алтын млрд." трып жатса, жер бетінде осы кнге дейін таы 1 млрд. жуы адам, баса ажеттіктерді теуді айтпаанны зінде, кнбе-кн азы-тлікке жарымай отыр, ал 75 млн. аштыты зардабынан жыл сайын дниеден кетеді. Бл дамыан елдер мен дамып келе жатан елдерді арасындаы айшылыты суімен тыыз байланысты. Бгінгі тада дамып келе жатан елдер дамыан елдерге 1 трлн. доллардан арты берешекті!!! Олар оны теу тгіл, оны сіміні зін тлеуге иналады. Сондытан да, Кубаны ксемі Ф.Кастро Б-ны мінбесінен осы борышты сызып тастауа шаырды. Алайда, дамыан елдер ондай шараа барар емес. Ал мндай жадайды ршуі кедей елдерді наразылыын тудырып, неше-трлі экстремистік озалыстара дем береді.

л-Фарабиді сзімен айтса, "динарды ууды" негізінде ізгі оам орнату ммкін емес. Ондай оам орнаан жадайда адамдар мгі бітпейтін рыс-керіс, тартыс, бір-бірінен жаттану т.с.с. ауалда болар еді.

аза халыны керемет асиеттеріні бірі – бл дниеде алудан грі болуды жатауы. Яни, з бойыдаы асиеттерді глдетіп сырта шыару, зіні ерекше болмысымен кріну, "сегіз ырлы, бір сырлы" болу. Бгінгі азастан оамында адамны ерікті ебек етіп, белсенділік крсетуіне, бл дниеде болуа деген мтылысына жадай жасалан. Брі де з олымызда. Тек ажымай-талмай ізденісте болып, ебек етіп, самараулытан арылуымыз ажет.

азастан дниежзілік ауымны ішінде з орнын тапты. рі арай ел дамуыны жалпы формуласын аын О.Сулейменов былайша крсетті: "жаанды трыдан ойлан да з жеріде іс-рекет жаса". Бгінгі тада аза елі з тл мдениетімен біршама халытарды таныстырып, соларды ошеметіне ие болды. Сонымен атар, "бара мдениеті" деген ым сздігімізге кіріп ана оймай, соны "Отанды лгілері" жасалуда. Жоарыда келтірілген аза елі мірінен алынан деректерді брі де Жер бетінде жріп жатан жаандану рдістерімен байланысты екенін бір араанда-а байауа болады.

Кілт сздер: ркениет, ндылы, лем, Глобализация, Бара мдениеті.

 

Негізгі дебиет:

1. бішев . Философия: Жоары оу орындары студенттері мен аспиранттара арналан оулы / . бішев.- деліп жне толытырылып шінші рет басылуы.- Алматы: Эверо, 2004.- 256 бет.

2. Философия: Жоары оу орындары студенттеріне арналан оулы / растыран Т. абитов.- Толытырылан 3-ші басылымы.- Алматы: Раритет, 2010.- 400 б.

3. А.асабек, Ж.Алтай. аза философиясы./ Оу ралы, Алматы: Эверо, 2015.- 210 бет.

4. Нысанбаев . ысаша философия тарихы / . Нысанбаев , Т. бжанов.- Алматы: Эверо, 2011.- 272бет.

5. Мырзалы С. Философия: Оулы - Алматы: Бастау, 2013.- 644б.

6. Философия: Жоары оу орындары студенттеріне арналан оулы / растыран Т. абитов.- Толытырылан 4-ші басылымы.- Алматы: Раритет, 2010.- 392 бет.

 

осымша дебиет:

 

 

6. аза философиясы тарихы. 1,2,3 томдар., Р БМ К Философия, саясаттану жне дінтану институты, 2014 жыл.

7. асабек А. Тарихи-философиялы таным: Оу ралы / А. асабек.- Алматы: КазГЗУ, 2002.- 264б.

8. Кішібеков Д. Философия: Оулы / Д. Кішібеков , . Сыдыов.- 9-шы басылымы.- Алматы: арасай, 2008.- 360бет.

9. лемдік философиялы мра. Жиырма томды. 1-том: Ежелгі шыыс философиясы / растыран Ж.Молдабеков.- Алматы: Жазушы, 2005.- 560бет.

10. лемдік философиялы мра. Жиырма томды. 2-том: Антикалы философия / растырушылар .бішев, Т.бжанов.- Алматы: Жазушы, 2005.- 568 бет.

11. лемдік философиялы мра. Жиырма томды. 3-том: Аристотель философиясы / растырушылар .бішев, Т.бжанов.- Алматы: Жазушы, 2005.- 568 бет.

12. лемдік философиялы мра. Жиырма томды. 4-том: л-Фараби мен Ибн Сина философиясы / растырандар Т.абитов, .рманалиева.- Алматы: Жазушы, 2005.- 568бет.

13. лемдік философиялы мра. Жиырма томды. 6-том: Жаа дуір философиясы / растыран Ж. Молдабеков.- Алматы: Жазушы, 2006.- 512бет.

14. лемдік философиялы мра. Жиырма томды. 7-том: Жаа дуірдегі француз философиясы / растыран . бішев.- Алматы: Жазушы, 2006.- 560бет.

15. лемдік философиялы мра. Жиырма томды. 10-том: ылым мен техниканы батысты философиясы / растырандар жне ылыми редакторлар . Н.Нысанбаев, М. С. Сбит.- Алматы: Жазушы, 2006.- 560бет.

16. лемдік философиялы мра. Жиырма томды. 8-том: Кант жне Гегель философиясы / растырандар Ж.бділдин, . бішев.- Алматы: Жазушы, 2006.- 520бет.

17. Батыс философиясы: бастауынан бгінгі кнге дейін [Мтін]: Оулы / Дж. Реале, Д. Антисери; Ауд. Т. Х. абитов.- Алматы: азастан Республикасы Жоары оу орындарыны ауымдастыы, 2012.- 628б.

18. Есім . Фалсафа тарихы: Оулы-хрестоматия / . Есім.- 2-ші басылымы.- Алматы: Раритет, 2004.- 304бет.

19. Есім арифолла. аза философиясыны тарихы: Оулы / . Есім.- Алматы: аза университетi, 2006.- 216б.

20. Кактаева Т.А. Философия негіздері: Оулы / Т.А. Кактаева.- Астана: Фолиант, 2006.- 180бет.- (Ксіптік білім).

21. аза философиясы [Мтін]: Оу ралы / Т. абитов.- Алматы: Раритет, 2011.- 280б

22. Нрышева Г.Ж. Философия тарихы: Оу ралы / Г.Ж. Нрышева.- Алматы: Зият Пресс, 2011.- 180б

23. абылова А.С. бу Наср л-Фараби жне араб-мсылман философиясы: Оу ралы / А.С. абылова.- Алматы: аза университетi, 2004.- 51бет.

24. аза даласыны ойшылдары (XVIII-XIX .) 4-кітап.- Алматы, 2004.- 309бет.

25. аза даласыны ойшылдары 13-15.. 2-ші кітап.- Алматы, 2004.- 196бет.

26. аза даласыны ойшылдары 16-1568 .. 3-ші кітап.- Алматы, 2004.- 199бет.

27. аза халыны философиялы мрасы. Жиырма томды. 1-том: Ежелгі кшпелілер дниетанымы / раст.Т.абитов,Д.Кенжетай.- Астана: Аударма, 2005.- 496бет.- (Мдени мра)

28. аза халыны философиялы мрасы. Жиырма томды.2-том: л-Фараби философиясы / раст. .Нысанбаев, .рманалиева.- Астана: Аударма, 2005.- 480бет.

29. аза халыны философиялы мрасы.Жиырма томды.3-том:л-Фараби философиясы / раст..Нысанбаев,.рманалиева.- Астана: Аударма, 2005.- 496бет.- (Мдени мра).

30. аза халыны философиялы мрасы. Жиырма томды. 4-том: Ислам философиясы / раст. .Нысанбаев, Д.Кенжетай.- Астана: Аударма, 2005.- 534бет.- (Мдени мра).

31. аза халыны философиялы мрасы. Жиырма томды. 5 том: Орта асырдаы тркі ойшылдары / раст. .Нысанбаев, С.Нрмратов - Астана: Аударма, 2005.- 528бет.- (Мдени мра).

32. Мдени-философиялы энциклопедиялы сздік / раст. Т.абитов, А.лсариева жне т.б.- Алматы: Раритет, 2004.- 320бет.

 

33. Нрышева Г.Ж. Философия тарихы: Лекциялар курсы / Г.Ж. Нрышева.- Алматы: Зият Пресс, 2012.- 204б.

34. Трынбаев .Х. Философия: Жоары оу орын.студ.арналан оу ралы / .Х. Трынбаев.- Алматы: Бiлiм, 2013.- 328 бет.

35. Трынбаев .Х. Философия: Жоары оу орын.студ.арналан оу ралы / .Х. Трынбаев.- Толытыр.,дел.,екінші басыл.- Алматы: Бiлiм, 2005.- 304бет.

36. Философия: Жоары оу орындары студенттеріне арналан оулы / растыран Т. абитов.- Толытырылан 3-ші басылымы.- Алматы: Раритет, 2005.- 400 бет.

37. Шыыс философиясы. Батыс Философиясы. Оу ралы. «лемдік философиялы мра», 2009 ж.

38. Молдабеков Ж. Шыыс философиясы. Оу ралы. Алматы., 2007 ж

39. К.Н. лікенова. Мдениет философиясындаы дстршілдік. Оу ралы.- Талдыоран. 2008. 100б.б.

40. К.Н.Аликенова. Вестернизация жне аза мдени феномені. Монография. Талдыоран., 2014 жыл.