Жаандану баламалары

Тарихы

Екінші Дниежзілік соыстан кейінгі лемдік тртіп шін жаанды инфрарылым ру идеясы алаш рет 20 асырды 40 — 50-ші жылдары АШ-ты зерттеу орталытары: Халыаралы атынастар жніндегі кеесте (ХК), “Рэнд” корпорациясында, Стратегиялы жне халыаралы зерттеулер орталыында (СХЗО), Психологиялы стратегиялар басармасында (ПСБ) тжырымдалды. Жаандану ымы, жалпы аланда, лемдік ркениетті аса маызды лшемдеріні жалпыадамзатты лшемге ие болуы деп тсіндіріледі. оршаан орта, тпкі ресурстар (энергия, су, азы-тлік), демография, кші-он толындары, есірткі тасымалы, халыаралы терроршылды проблемалары жекелеген елдер кшімен шешілуі ммкін емес. Апаратты ткеріс бл проблемаларды жаанды лшемге ие болуына ыпал етті.

Зерттеушілер Жаандануды р текті, біра лемні бірттастыа айналу логикасымен біріктірілетін згерістерді жиынтыы деп тсіндіреді. Жаанды зара туелділік жне бкіллемдік даму рдісі Жаандануа алып келмей оймайды. Бл рдіс транслтты экономика мен жалпыадамды ндылытарды орауа негізделген халыар. йымдар жйесі ыпалын кшейтеді. Жаандану леуметтік феномен ретінде кп ырлы жне кптеген рамдас бліктерді амтиды. Негізінен, оны лтты жне лемдік шаруашылыты техникалы жне аржылы жаынан дамуыны нтижесі деп есептейді. Алайда леуметтік-мдени згерістер, адамдар трмысыны згеруі, адамзатты оршаан ортамен арым-атынасыны крделенуі де Жаандануа елеулі ыпал жасап отыр.

Бліктері

Жаандануды тмендегідей негізгі рамдас бліктері бар:

  1. “менталды” немесе мдени Жаандану — дстрлерді, діндерді, мдениеттер мен идеологияларды “састануыны” кешендік рдісі. азіргі тада бкіл лем, негізінен, 6 жаанды діни жйеге (христианды, ислам, иудаизм, индуизм, буддизм, конфуцийшілдік) блінеді. Адамзатты мдени ндылытар ортатыыны кшею рдісі “менталды” Жаандануды бір крінісі болып табылады. Соны ішінде америкалы мдени дстр “планетарлы” деп аталынып жр. Мдени жаандану саласында бгінгі кнні зінде бірттас жалпыадамзатты мдениетті нышандары — жаа нысандармен (желілік мдениет, кибермдениет) штасан ежелгі мдени дстрлерді (классикалы, еуропалы, америкалы, шыысты, мсылманды жне нділік) синтезі кріне бастады. Бл жадай рбір лтты, халыты зіне тн ділі мен мдениетін сатап алуы жолында орасан зор кш-жігер жмсауын талап етеді;
  2. экономикалы жаандану екі рдісті жиынтыын — нарытарды жаандануын (капиталды, ебек ресурстарыны, тауарларды жне ызмет крсетулерді) жне экономикалы нысандарды жаандануын білдіреді жне экономиканы йымды рылымдарыны — компанияларды, фирмаларды, корпорацияларды іріленуімен тсіндіріледі. азіргі уаытта экономикалы Жаандануды наты сипаттары бар:
    1. лкен компанияларды жетекші рлі;
    2. жаhанды аржы, валюта жне ор рыноктарыны ызмет етуі;
    3. жаhанды апаратты желілерді ызмет етуіні нтижесінде клік аындары рылымыны згеруі;
    4. жаhанды сауда-экономикалы бірлестіктер мен одатарды рылуы мен ызмет етуі;
    5. барлы лтты жне халыар. аржылы, валюталы трансакцияларды жаhанды желіге аударылуы;
    6. блшек саудалы, банктік, сатандыру жне сауда операцияларын жаhанды желіге аударылуы;
  3. ауматы Жаандану — мемлекетаралы рылымдарды кшею рдісі. Мемлекетаралы экономикалы жне скери-саяси одатар Жаандануды барынша жоары дегейдегі мнін крсетеді. Бл ретте Жаандану нтижесінде болашата лтты мемлекеттерге немесе баса да ауматы рылымдара блінбейтін бірттас ркениет рылуы ммкін деген болжам айтылады. Біра ол лттар мен халытар арасындаы этникалы жне мдени айырмашылытар барынша жойылан жадайда ана жзеге асуы ммкін. Кейбір мамандар дстрлі мемлекеттерді айматы ауымдастытарды ыыстыру рдісі дами тседі деп есептейді. Ал енді бір зерттеушілер айматы оамдасу рдісін бкіллемдік Жаандануды зиянды серінен орануды бірден бір жолы деп арайды.
  4. апаратты-коммуникациялы Жаандану — азіргі заманы интеграциялы рдістерді ішінде аса ыпалдысы. Оан: коммуникациялы ммкіндіктерді дамыту жне арышты кеістікті апарат беру шін пайдалану; жаhанды апарат желілеріні пайда болуы жне тез дамуы; адамзат трмысындаы кптеген рдістерді компьютрлендірілуі жатады. Сонымен атар, келешекте екі баыттаыарышты жйелерді басымдылыпен дамыту; байланыстыруды жеке жйесі мен жаhанды позициялануды дамуы; апаратты коммуникациялы кешендерді негізінде бизнесті, ндірістік рдістер мен й шаруаларын басаруды жаhанды жйесін ру; мір сру рдістеріні мейлінше лкен блігін компьютрлендіру мен роботтау жреді;
  5. этникалы Жаандану негізгі екі рдістен трады — планета халыны саныны суі жне р трлі этникалы топтарды зара ассимиляциясы.

Жаандануды жаымды нтижелеріне мыналар жатады: нерлым жылдамыра экономикалы даму, мір дегейіні жоарылауы, техникалы жаалытар мен басару дадыларын жеделдетіп енгізу жне тарату, жеке тлалар шін де, ел шін де жаа экономикалы ммкіндіктер туызу. Жаандану тыш рет бірттас апаратты кеістік арылы лемдік экономиканы барлы рамдас бліктерін — ндірісті, ылымды, аржыларды, ттынуды біріктіруде. Оларды азіргі зара туелділігі соншалыты, лтты жне айматы нарытарды лемдік нарытан кез келген ошаулануы ол лтты немесе айматы лдырауа шыратады. Жаандану кері айналмас сипата ие болып, экономикалы дамуды шартына айналуда. Нарытар арасындаы ке ауымды аржылы аындара байланысты азіргі кнде триллион доллармен лшенетін, тауарды зіндік нын 10-12%-а тсіретін жне сонымен бкіл циклды дамуды згертетін электронды сауданы елеулі суі байалады. Дегенмен де, Жаандануды азіргі рдісі біратар кері зардаптар келеді. 1990 жылы адам басына есептегенде орташа кіріс аса дамыан 17 елде басалармен салыстыранда 4,5 есе жоары болан. 1999 жылы жерді аса бай трындарыны 20%-і лемдік ЖІ-ні (жалпы ішкі німні) 86%-не, ал аса кедейлері 1%-ке ие болды. Планета халыны 30%-і кніне бір доллардан кем амтамасыз етілген. Постиндустриалды, индустриалды жне дамушы елдерді арасындаы алшаты кему орнына, керісінше, се тскендігі байалып отыр. Ашы нарыты принциптерге шартты трде сйенетін, ал шын мнінде дамыан елдерді бсекелестік артышылыын пайдаланатын “Вашингтонды консенсус” адамзатты аз блігі шін ана ызмет етеді.

Жаандану баламалары

Жаандану рдісіні ішкі айшылытарын крсететін р-трлі нсасы. Жаандану процестеріне натылы балама жолдар сынбай-а олар жаандануды ішкі згермелілігін крсетеді. Ол е алдымен жаандану жзеге асырылатын лгілерге атысты - либералды (кейде "неолибералды" ымы олданылады) немесе леуметтік баытталан, яни, "солшыл" (саяси маынада) лгі. Жаандану баламалары, сіресе, апаратты салада аса шиеленіскен: жаандану жасаан апаратты бкіл халыа кеінен ашытыы (осыан орай, демократия кеістігіні кееюі), р-трлі саяси кштер тарапынан апаратпен алдап- арбау аупіні артуы жне демократиялы институттарды кірпияздыын, оны апаратты ауіпсіздігін амтамасыз ету шараларын йымдастыру нтижесі. Жаандану барысында жаа билік ыпалы полюсін жне мемлекеттік билік институттарын райтын транслтты корпорациялар арама- арсылыы оам міріндегі з орнын жааша анытау ажеттігін туызады. Жаандану баламалары жаандануды басаруда мемлекет немесе транслтты корпорациялар стемдік етуші кшті тадауды білдіреді. Жаандану баламаларыны болуы аламданушы лем жадайында адам шін оны жаымсыз салдарын азайтып, одан барынша пайда круге, жаандану процестеріне здігінше ыпал етуге ммкіндік береді.