БЛІМ. СЙЛЕУ ТІЛІНІ БЗЫЛУЫН АНЫТАУ 1 страница
Сйлеу тіліндегі ааулытарды дрыс тсініп жне тиімді ыпал жасау шін оны жоюды е тымды жне немді жолын тадау керек. Сйлеу тілі жйелеріні ай блігіні ааулананын анытай білу жне тексеру барысында алынан малуматтарды сапалы талдау ажет.
Сйлеу тіліні бзылуын анытау теориялы жне тжірибелік трыдан маызы зор мселе болып табылады. Анытау немесе диагностикалау барысында тек сйлеу тіліні бзылу трі ана аныталып оймайды, сонымен атар тзету-логопедиялы жмысын масатты, нтижелі йымдастыруды жадайлары аныталады.
Диагностикалы іс-рекеті - трлі тексеру тсілдерін пайдалану рдісінде сйлеу жйесіні ртрлі компонентеріні бзылуын анытау мен атар, оны сипаты, денгейі, крделілігі жне болаша ммкіндігі аныталады.
Тексеруді негізгі масаттары мен міндеттері:
-ата-ана мен педагогпен гімелесу жне жатармен танысу барысында
баланы трбие жадайы мен дамуын анытау;
-жетекші с-рекетіні денгейін анытап жас млшеріне сйкестендіру;
-танымды процестеріні, эмоционалды тлалы ерекшеліктерін анытау;
-байланыстырып сйлеуін анытау;
-тіл жйесіні компоненттерін мегеру денгейін анытау.
Логопедиялы тексеру барысында алынан малуматтарды жинатап, талдап, сйлеу тіліні бзылуын анытауда толыымен келесі аидалара сйену ажет:
-даму аидасы;
-жйелік;
-сйлеу тіліні бзылыстарын психикалы дамуды баса жатармен байланысты крсету.
Логопедиялы тексеру аидалары
Логопедиялы тексеру аидасын-педагогты зіні диагностикалы жне коррекциялы іс-рекетінде негізгі теориялы стамдарды басшылыа алуы деп тсіну ажет.
Диагностикалы жне коррекциялы жмысты штастыруды басты теориялы негізі Л. С. Выготскийді, А. Н. Леонтьевті, Д. Б. Эльконинні ебектерінде арастырылан компенсаторлы жне даму задылытары, баланы дамуыны озалтыш кштері туралы ілімдері болып саналады.
Тексеруді бірнеше аидалары белгілі:
1. Жйелі тексеру аидасы сйлеу тіліні р трлі компонентеріні:
дыбысты, фонематикалы, лексикалы, лексикалы-грамматикалы жаыны жйелі байланысына негізделген.
2. Кешенді ыпал – сйлеу, интеллектуалдык, танымды іс-рекетіні
малматтарымен атар кру, есту, имыл сферасы, соматикалы жадайы, жйке жйесіні ерекшеліктерін ескеру болып табылады.
3. Іс-рекеттік аида. Аталан аиданы іске асыру - тзету жмысыны масатын, баытын анытап, тзету тсілдерін, жмыс барысында олданатын іс-рекет трлерін (ойлау, оу, танымды) анытауа ммкіндік береді.
4. Динамикалы тексеру аидасы- баланы оыту процесінде баылап,
тексеріп оны потенциалды ммкіндіктерін анытауды кздейді.
5. Онтогеникалы аида. Тексеру жне тзету жмысын
йымдастыруда баланы онтогенезде сйлеу тіліні, психикалы даму задылыын ескеру.
6. Сйлеу тіліні бзылуын тексеру жне тзету жмыс барысында
алынан малматтарды сапалы талдау аидасы динамикалы тексеру аидасымен тыыз байланысты. Барлы аталан аидалар зара тыыз байланысты жне бл аидалар тзету жмысында кеінен олданылады
Логопедиялы тексеру трлері
Логопедиялы тексеруді кезедері
| 1 кезе | Бадарлау кезеі |
| 2 кезе | Сйлеу тілін жне іс-рекетін бадарлау кезеі |
| 3 кезе | Оу барысында баланы динамикалы баылау жне сйлеу орытындысын анытау кезеі |
Логопедиялы тексеруді дістері
Балаларды сйлеу тіліндегі кемшіліктерді анытауды тсілдері
Сйлеу тіліндегі ааулытарды дрыс тсініп жне тиімді ыпал жасау шін оны жоюды е тымды жне немді жолын тадау керек. Сйлеу тіліндегі мкістікті ішкі сырыны ерекшелігін жне оны ауымдылыын анытай білу ажет. Сйлеу тіл жйелеріні айсы блігіні ааулананын талдай білу ажет. Сйлеу тілні мкістеріні ерекшелігі мен оны крделілігіне байланысты рбір натылы жадайа сйкес тапсырмаларды пайдаланып тексеру ішінара жекеленген болу керек. Біра андай жадай болмасын кейбір негізгі талаптарды естен шыармау ажет.
Мкістіктер сйлеу тіліні фонематикалы, лексикалы жне грамматикалы жатарын да амтитыны белгілі. Бл сйлеу тіліні фонематикалы барысын, сздік орын, грамматикалы рылысын жан-жаты тексеру деген сз. Сонымен бірге мектеп оушыларыны оуы мен жазуын да тексеру ажет.
Сйлеу тіліні мкістерін талдауа жйелі тсілді олдануды, сйлеу тіліні айсы блігіні бзыланын анытап ана оймай, сонымен бірге оны баса блімдерімен де андай байланысыны бар екенін шамалауа ммкіншілік беретін ерекшелігімен маызды. Мысалы, сйлеу тіліндегі дыбыстарды бзылуы з бетімен дербес болып келуі белгілі, біра ол кп жадайларда сйлеу тіліні фонетикалы жаын, ал кейде, тіпті фонетика-фонематикалы жне лексика-грамматикалы жатары сияты жалпы дамуын да амтитын бзылуды крделі нышанын білдіретін ааулытара сай келуі ммкін. Осыны барлыы тексеру барысында ашылуы керек.
Біра, логопедиялы жмысында бл рдайым ескеріле бермейді, осы уакыта дейін ааулыа олданылатын рекеттер оны е жиі крінетін сырты белгісіне арап белгіленеді, оны баса блімдерімен байланысы ашылмайды, нтижесіні андай болатыны, андай зардапа келіп соуы ммкін екені ескерілмейді. Мысалы, сйлеу тілі дыбыстарын естіп абылдауыны, ажыратуыны жеткіліксіз дамуы жекелеген дыбыстарды айтылуындаы бзылуына жне баланы фонематикалык тсінігіні кешеуілдеп алуына себепші болуы мумкін. Сондай-а ол сйлеу тіліндегі дыбыстарды талдауыны алыптаспауына, демек оуы мен жазуын менгеруіне де сер етуі ммкін. Жоарыда крсетілгендей, сйлеу тілі бзылуыны рбір крінісі бір мезгілде баса да бзылуларды шыуына себепші болуы ммкін. Бл жадай сйлеу тілі мшелеріні айсы блігіні бзыланын анытааннан кейін, соан атысты баса мшелері андай жадайда екенін байап кріп, тексерген кезде назарда болу ажет.
Сйлеу тілі рамын, дыбыстарды айтылуын, сздік орын, грамматикалы рылысын, жазуы мен оуын тексерген кезде олданылатын тсілдерге жне натылы дістерге тоталамыз. Тсілді немесе дісті айсысын болмасын йтеуір біреуін олдананымен сйлеу тілі бзылуыны ерекшелігі туралы бірден орытынды жасауа болмайды. Тек тексеруді нтижесін салыстыру жне талдау арылы сйлеу тіліні ааулыы туралы аны айтуа болады.
Сйлеу тілін тексермес брын ата-аналармен гіме ткізу ажет. гімелесу барысында баланы андай аурумен ауыраны, жара-аттанандыы жне сйлеу тіліні дрыс алыптасуына зиянын тигізетін трбие жадайы аныталады (анамнез жинатау). Ата-аналарды берген млімдемелері баланы сйлеу тілі бзылуыны крінісін тсінуге жрдемін тигізеді.
Сйлеу тілі ааулыктарыны шыу себептерін дрыс анытау шін, логопед баланы сйлеу тіліні алай дамыандыын кз алдына келтіру керек. Сондытан, баланы тілі ай жасынан бастап шыаны, бірінші сзді ашан айтаны жне сзді басын рап сйлеуді ашан бастааны, одан ары арай сйлеу тіліні алай дамыандыы, мектепке барарды алдында оны сздік орыны жне грамматикалы рылысыны шамасы алай алыптасандыы туралы мліметтерді ата-аналардан срай отырып жинау ажет.
Ата-аналармен гімелесу кезінде баламен кнделікті атысып, араласып жрген адамдарды тілдеріні дамуындаы дегей шамалары туралы, оларды арасында сааулары жне бірнеше лттты тілдерін араластырып сйлейтіндеріні бар-жоктыын, сонымен бірге, баланы сйлеу тіліні дрыс дамып алыптасуына ортаны андай ыпал тигізгендігін анытайды. Е маыздысы, бала зіні сйлеу тіліні ааулыын тсіне ме жне оан баланы кзарасы андай, яни уайымдайма соны білу керек. Сонымен бірге ата-ананы логопедтен брын кеес аланын жне андай нтиже бергенін анытау керек. Егер бала бан дейін балалар мекемелеріні айсы біреуінде трбиеленген болса, онда ата-ананы берген мліметтері педагогикалык мінездемемен толытырылады.
Сйлеу тіліні бзылуы есту абілетіні нашарлауына кп байланысты. Бл екі келесіздікті бірімен-бірі тыыз байланысты екеніне ата-аналар кіл аудармайды, сондытан да логопедті алдына тінішпен баран кезде баланы нашар еститінін кбінесе ескертпейді. Сондытан сйлеу тілін тексермес брын оны есту абілетіні дрыстыына кз жеткізіп алу керек. Егер баланы есту абілеті жнінде отоларингологтан анытама болмаса, онда оны логопед зі тексереді. Есту абілетін сыбырлап сйлегенді ынуын талдау арылы тексереді. Жеке сзді немесе ыса сйлемді баланы лаыны тбінен бастап бірде атты, бірде аырын, бірде сыбыр дауыспен кезек-кезек біртіндеп алыстатып айта отырып есту абілетіні шамасын р трлі ашытытан тексереді.
Есту кабілеті дрыс бала, логопедті 6-7 м. жерден сыбырлап айтан сзі мен ыса сйлемін жасы естиді жне айталайды. Бала логопедті сзін теріс арап трып айталайды. Баланы есту кабілетін жаыннан бастап, сосын ара ашытыын біртіндеп алыстата отырып тексереді. Тексеру жргізетін блмені бндай сынаа ыайы келмесе, онда логопед керекті ашыктыа сйкес келетіндей етіп теріс арап трып сйлеп тексереді.
лаыны жеіл мкістігі бар бала бір алыпты дауыспен сйлеген сзді 6-дан 8 метрге дейінгі, ал сыбырлаан сзді 3 метрге дейінгі ашытытан естиді. лаыны мкістігі ауыр баланы есту ашытыыны алшатыы ысарады жне соан лайы сыбырлаан сзді аны естуі мен оны айталауы иындайды. 1 метрге жетпейтін ашытыта сыбырлаан сзді аны тсіне алмаса, онда есту мкістігіні ауыр екендігін крсетеді.
Тексеруге кірісерде логопед е алдымен баланы сйлеу тіліні толытыы, анытылыы, ыратыы, жатытыын толыымен тсініп алуы керек.
Мектеп жасына дейінгі немесе мектеп жастаы балаларды сйлеу тіліні жалпы жадайынан тсінік алу шін арапайым жеіл гімесу ткізіледі. Аты кім? кені аты кім? Ананы аты кім? айда трасы? пке, арындасы, сілі, іні, аа бар ма? Олар туралы айтып бер. Мектепте кіммен достасып жрсі? Бл жерге немен келді? Таы андай клікті білесі? Сен хайуанаттар паркінде болды ба? андай адарды крді? Соларды ішінде саан кбірек нааны андай а болды? жне т.б.
гімені тек ана срак-жауаппен шектеп жргізуге болмайды. Балаа бейнелі сурет бойынша ыса гімені ауызекі айтып беруді сынады. Берілетін тапсырманы трі мынандай болуы керек. «Мына бейнедегі суреттелген кріністерді айтып бер». Бала окиа желісін еркін гімелей алатындай етіп сюжетті суреттер баланы жас ерекшелігіне сай арнайы іріктеліп алынады.
Тексеру ралдарына сонымен бірге наты бір оианы желісіне рылан жаласкан бірнеше сюжетті сурет болуы керек. рбір сюжетті сурет оиа желісіні зіндісін крсетеді. Ілеспелі сюжетті суреттер баланы алдына рет-ретімен жайып салынады немесе алай болса солай ретсіз тасталынады. Бала оларды оиа желісіне лайытап реттейді де тізіп жаяды, сосын олара арап отырып з сзімен иыстырып, бтін бір гіме растырып айтып шыады. Жаласан бейнелі суреттерді окиа желісінен реттеп тізіп жаюына арап, олардан салихалы гіме рап, жатык тілмен айтып беруіне карап, баланы аыл-ойыны дегейін шамалауа болады.
Сюжетті сурет бойынша гімелеумен бірге, ертегі немесе бала зі кнделікті естіп жрген арапайымдылыымен ерекшеленетін жеіл гімені айтызу тсілін олдану ажет.
Сраа жауап беру, бейнелі сурет бойынша гімелеу, ойа токыан гімесін еркін сйлеп беру кездерінде логопед баланы сйлеу тіліндегі дыбыстарды айтылуында ааулыты бар-жотыын жне сйлеу тіліні жалпы анытылыын, оны шапшандыын, жатыктыын, естіген гімесін з сзімен айталап айтып бере алатындыын, гімелеу кезінде сйлемні андай трлерін пайдаланатындыын, сйлем растыруда, сз тандауда оларды орнымен алай дрыс пайдаланатындыын, сйлемні грамматикалы рылысьнда сараланбаушылыты (аграмматизм) бар жоын, сонымен атар баланы ой-рісіні дамуы туралы да, малмат алынып, болжау жасалады.
Баламен алдын-ала гімелесу кезінде оны дыбыстарды айтуын аншалыты мегергенін жне андай ааулытардын бар екенін алдын ала білуге ммкіндік береді. Біра сйлеу тіліндегі дыбыстарды айтылуындаы ааулар ерекшеліктерін дл анытау шін оларды арнайы жне егжей-тегжейлі тексеру ажет.
Дыбыстарды айтылуын зерттемес брын баланы сйлеу тілі мшелеріні жадайын тексеріп алу керек. Сйлеу тілі мшелеріні рылысындаы немесе козалту ызметіндегі болмашы ааулытарды зі сйлеу тіліні дрыс алыптасуын тежеуі ммкін. Кейде бл бзылулар баса жадайларда онша білінбейді, олар негізінде сйлеу мшелеріні рылысын жне имылдарын мият тексергенде аныталады.
Анамнез жинау
Анамнез жинау барысында сйлеу тіліні, моторикасыны ерекшеліктері туралы деректер логопедке баланы жадайын дрыс баалауа, сосын логопедиялы тзету жмысын жоспарлауа ммкіндік береді.
Анамнезді ммкіндік болса анасымен гімелесу барысында жинатау тиімді, болмаса жаындарынан жиналады.
Ата-анасымен гімелесу барысында аныталатын:
1.Жкті болу мен босануы:
-жктілігі алай тті (токсикозды байалуы бірінші немесе екінші
кезеінде ме, ананы жкті кезінде ауыран туралы малмат, заымдалуы, операция, т.б.);
-босануы (уаытында, ерте, кеш, збетімен немесе дріні (стимуляция) кмегімен;
-бала туаннан кейінгі кезе (бірден айайлады ма, асфиксия болса андай трі: а-кк; заымдалу болды ма; айайды сипаты-атты, лсіз, т.б.);
-омырауды бірден алды ма, лде ______ сааттан кейін;
-таматануы (омыраумен, жасанды).
2.Бір жаса дейінгі кезе:
-отбасыны жадайы;
-йысы, тбеті;
-немен ауырды (инфекциялы, соматикалы);
-моторлы дадылары (басын ашан стады, отырды, жрді).
3.Сйлеу анемнезі:
-уілдеу, былдырлау уаыты;
-уілдеуі мен былдырлауды ерекшеліктері (белсенділігі, дыбыстарды сипаты, ртрлігі, дауыс реакциясыны сипаты);
-алашы сзді пайда болан уаыты;
-алашы сйлемні, байланыстырып сйлеу уаыты;
-фразалы сйлемге кшкен кезедегі байалан иындытар;
-сйлеу тіліні бзылыстары.
4.Баланы трбие жадайы:
-леуметтік ортасы (айда трбиеленді- йде, балалар йінде, жесінде, т.б.);
-сйлеу ортасы (сйлеу тілі бзылысы бар адамдармен атынасы, билингвизм, ай тілде сйлеуі басым);
-сйлеу атынасыны ерекшелігі: сйлеу атынасы жеткіліксіз, сйлеуде ынталандыруды керек ете ме, балалар дебиетін оу, ол жас ерекшелігіне сай келе ме, ай жастан ле, тапа жаттай бастады, еске сатауы алай, андай млшерде;
-отбасындаы психологиялы жадай (тым ата немесе ораштау, атынас біралыпты, сйлеу режимі (шамадан тыс телевизор кру, кітап оу, т.б.);
-отбасы мшелеріні баланы ааулыына кзарасы.
Мектеп жасына дейінгі балалара ажет осымша деректер:
-баланы тртібінде жылауытылы, ашуланшаты, эмоциялы трасызды байала ма?
-ораты, шошымал, рейлену белгілері;
-ойнау іс-рекетіні дегейі;
-ойнаанда зіні іс-рекетін айтып ойнай ма, лде ндемей ойнай ма;
-зі жалыз ойнаанды, лде жымда ойнаанды натама.
Мектеп жасындаы балалара ажет осымша деректер:
-оу лгерімі;
-ата-анамен атынасы;
-логопедиялы кмек алды ма, алса оны нтижесі.
Артикуляциялы аппаратты тексеру
Тексеру артикуляциялы мшелерді анатомиялы рылымын анытаудан басталады:
-ерін-жалпа, алы, жарыша;
-атты тадай-те жоары рі тар, те тмен рі жалпа, жырытары;
-тістер-трлері мен клемі (кіші, са), саны (арты, жетіспеуі);
-тіл-лкен, жіішке, тіл асты сіірі ыса, алыпты;
-кішкентай тіл-ыса, айырылан. Кішкентай тілді айырыландыы баланы тадайыны жырытыыны нышаны болуы ммкін;
-тістену, абысу (астыы жне стігі жа сйектеріні орналасуы).
алыпты жадайда бйірлі тістер бірдей денгейде тйісіп транда стігі тістер біршама ала арай шыып турады. Тістенуді (прикус) р трлі ауытулары кездеседі. Прогения -астыы жатар стігі жатара араанда шыыы келеді; прогнатия – стігі жа те шыып трады; бйірлік абысу – бйірлік азу тістерді арасында саылау алады; алдыы ашы абысу –алдыы крек тістерді арасында саылау алады.
Сйлеу мшелеріні рылысындаы анатомиялы ааулытар тіл дыбыстарын айтуа серін тигізеді. Мысалы, лкен икемсіз тілді салдарынан ызы, ысыры, Р дыбыстары бзылып айтылуы ммкін. те жоары, тар тадай да ысыры, сонорлы дыбыстарды бзылуына себеп болады. Астыы жне стігі жатарды дрыс абысып тістенбеулері немесе тістерді орналасуындаы ааулытар кейбір тіл дыбыстарыны тіс аралы, бйірлік айтылуына себеп болуы ммкін. Содан со артикуляциялы аппаратты имылдау функциясын тексереді. Ол шін р трлі жаттыулар пайдаланады. Жаттыулар сздік нсау немесе крсету арылы орындалады.
Ерінні имыл-озалыс функциясын тексеруге келесі жаттыулар олданады:
-ерінді тйістіру;
-ерінді О дыбысын айтандай дгелету, біраз стап тру;
-тілді ттікшеге сас стап тру (У дыбысын айтандай);
-жымию – ерінді клгендей стау.
Тменгі жаты имыл-озалыс функциясын тексеруге арналан жаттыулар:
-тменгі ерінді оа озау;
-тменгі ерінді сола озау;
-тменгі ерінді ала шыару.
Тілді имыл-озалыс функциясын тексеруге арналан жаттыулар:
-жалпа тілді астыы ерінге салып стап тру (1-5 дейін санап);
-жалпа тілді стігі ерінге тигізіп стап тру (1-5 дейін санап);
-жалпа тіл;
-жіішке тіл;
-жоары ерінді жалау;
-жоары, тмен ерінді жалау;
-тілді шын жоары тістерге, тадайа тигізіп стау;
-жалпа - жіішке тіл жасау (бірнеше рет айталанады);
Жмса тадайды тексеру шін «А» дыбысын екпінді айтызып, жмса тадайды ктеріліп, тмен тсуі аныталады.
Артикуляциялы жаттыуларды орындау барысында логопед имыл-озалыстарды тмендегідей сапасына кіл бледі:
-натылыы;
-клемі;
-бір имылдан екінші имыла туі;
-бір алыпты стап труы.
Тіл имыл-озалысыны бзылуы, сіресе сал ауырумен ауыран немесе лсізденген, алалиядан зардап шеккен балалар арасында жиі кездеседі. Ондай балаларды тексеру барысында осымша жаттыулар пайдаланады. Артикуляциялы аппратты динамикалы имылын йымдастыруын тексеру шін алдымен крсетіп, содан со нсау арылы имыл кешендерін айталатады:
-тістену, тілді шыару, сосын ауызды ке ашу;
-тілді бір жаа бру, жоары ктеру, ала шыару;
-ауызды ке ашу, тілді шын тменгі тістерге тигізу, сосын жоары тістерге тигізу, жоары ерінге ою.
Тексеру барысында жеке сынатармен оса функционалды сынатар олданады (Е. М. Мастюкова, 1989).
1 сына.
Ауызды ашып, тілді ала шыарып, тілді имылдатпай стап тран алпында онан сола имылдаан затты (арандаш, сауса) басты брмай кзбен адаалау. Тілді стап труы бааланады, синкинезияны байалуы аныталады.
2 сына.
Тілді жоары, тмен имылдату, бл кезде тексерушіні олы баланы мойнында сталады. Мойынны блшы еттеріні атаюы бар ма жо па, синкинезияны байалуы аныталады.
Артикуляциялы имылды бір имылдан екінші имыла ту ммкіндігін анытау шін дыбыс немесе буын атарынан айтызуа болады.