ХІХ асыр тіл білімі

1. Лингвистикалы мектептер .

2. Социологиялы мектеп .

3. Структуралы Лингвистикалы мектеп .

Лингвистикалы мектептер

азіргі заман тіл білімі жас грамматистерге арсы кресте туып алыптасты . ХІХ асырды соы о жылы мен ХІХ асырды бас кезінен бастап Батыс Еуропа тіл білімінде жас грамматистік,баыт атты сына алынды , зерттеуді жаа дісі ,брыныдан згеше амалтсілдері іздестіріледі . р елде ,р жерде жас грамматизмге арсы лингвистикалы мектептер пайда болды . Олардын атарына «Сздер мен заттар» , «Эстетизм» , «Социологизм» деп аталатын мектептерді жатызуа болады . Жас грамматизм баытын сынауда блардын кілдері бірауызды боландытармен , тілді зіндік сипатын, мнін айындауа келгенде райсыныны зідік кз арастары , стаан жолдары болды . Енді соан келейік .

Бл -тіл білімі тарихында жас грамматикалы баыттан бір жола жне зілді –кесілді бас тарту рнын тныш ктерген мектеп . Оны кілдері 1909 жылдан бастап Рудольф Мерингерді (1859-1931) басарумен шыа бастаан (Австрияда) «Сздер мен заттар» деп аталатын журнал тірегінде топтасандытан, соны атымен аталан (журнал ХХ асырды 40 жылдарына дейін шыып трды). Бл мектепті е крнекті кілі – роман тілдері жалпы тіл біліміні маманы Австрия тіл алымы Гуго Шухардт (1842-1927).

Г.Шухардт тек роман тілдерін ана емес, баса да кптеген тілдерді зерттеген, жан-жаты, тере білімді адам болан. Ол тіл білімде бірталай ты да иын проблемаларды батыл ктеріп, з кзарасын білдіріп отыран. Бл мектепті кілдері зат пен оны атауы арасындаа арым-атынаса ерекше мн берді. Г.Шухардт «Заттар мен сздер» деген ебегінде: сз затты білдіреді, зат-алашы, ол ешнрсеге туелсіз, зі шін мір среді, ал сз зата араанда соы, кейінгі, ол-зата туелді, оны мірі зата байланысты, зат жо болса, оан ойылатын атау да жо, тілдегі р сзді зіндік тарихы бар оны тек лингвистикалы талдау арылы ана емес, заттар тарихы арылы да зерттеуге болады, заттар тарихы мен сздер тарихы арасында толы параллелизм де, сондай-а крделі жне нзік арым –атынастар да бар, тіл біліміні міндеті – соны ашу дейді.

Осы талаптара орай бл аым алымдары (Г.Шухардт, Р. Мерингер, В. Мейер –Любке,т.б.) сздер тарихын сол сздер атау болан заттар тарихына байланыстыра отырып, ып тылыпен, кп жадайда те шебер зерттелген. ХХ асырды бас кезінде Батыс Еуропада жас грамматизм баытына арсы баытта пайда болан лингвистикалы мектепті таы бір трі – эстетизм немесе эстетикалы лингвистика.Оны алыптастырушы-неміс алымы, роман тіліні маманы, рі дебиетші, Мюнхен университетіні профессоры Карл Фосслер (1872-1949).

Эстетизм мектебіні негізгі принциптері К.Фосслерді «Тіл білімдегі позитивизм мен идеализм» (1904), «Тіл-творчество жне даму» (1906) дген ебектерінде баяндалан.

Мектепті эстетизм депаталу себебі –оны тілдері тілді эстетикалы тла, эстетикалы крсеткіш дейді де, оны зерттейтін тіл ылымы –эстетиканы бір саласы, эстетика –оны негізгі айнар блаы. Тіл жніндегі зерттеу эстетикадан басталып, эстетикамен аяталады деп санайды.

Неолингвизм де жас грамматизм баытына арсы ХХ асырдын бас кезінде алыптасан лингвистикалы мектеп. Неолингвистика деген атауды бл мектеп кілдері здерін жас грамматизм баытынан мейлінше блек лингвист етіп крсету шін олданан. Бл мектеп Италияда алыптасты. Оны негізін салушыларМаттео Джулно Бартоли (1873-1946), Джулиано Бонфанте, (1904ж), В.Пизани(1899ж)т.б.

Неолингвистер жас грамматистерді сынаан, з принциптерін баяндаан ктеген ебектер жазды. Содай ебектерді бірі – 1925 жылы М.Д.Бартоли жазан «Неолингвистиканы осымша очеркі» атты кітап. Онда лингвистикалы жаа мектепті істері мен принциптері ысаша баяндалды. Неолингвизм бір-біріне йлесе оймайтын р трлі кзарастаы алымдарды – В.Гумбольдты, Г.Шухардты, К.Фосслерді, кейбір мселеде Г.Паульді принциптеріне сйенеді. Сондытан бл мектеп кейде эклетикалы неолингвизм деп те аталады.

Социологиялы мектеп . Бл мектеп тілді оамды сипатын, леуметтік мні барлыын мойындаудан туан. Тілде леуметтік сипатты барлыын, айта ркендеу дуірі мен ХІІІ-ХІХ асырды бірсыпыра ойшылдары да баса айтан. Дегенмен бл мселе ХІХ асырды екінші жартысына дейін жйелі зерттелмеді.

Тіл оаммен байланысты, тіл - оамды былыс дегендерді тезис ретінде алынып, тіл біліміні крделі бір проблемасы ретінде арнайы сз болуы ткен асырды екінші жартысынан басталады. Социологиялы зерттеу тіл біліміндегі натуралистік, индивидуалды кзарастара арсы баытта туып алыптасты.

ХІХ асырды ая кезі мен ХХ бас кезінде тілді леуметтік сырын ашумен кбірек шылданандар француз алымдары болды. Осы себептен тіл білімі тарихында тіл зерттеудегі социологиялы баытты отаны Франция деп санап, оны Франция социологиялы мектебі деп атаушылы бар. Ал социологиялы лингвистикадген термин 1952 жылдан бері арай олданылып жр.

Социологиялы баытты Франциядаы крнекті кілдері-Поль Лафарг (1842-1911), Ф.де Соссюр (1857-1913), А.Мейе (1866-1936), Ж.Вандриес (1875-1960),Э.Бенвенист (1902).

Мектепті социологиялыдеп аталан себебі бл баыттаылар индивидуалистік, натуралистік баыттаылара арама-арсы тіл –оамды , леуметтік былыс, ол тек адам оамыбар жерде ана мір сре алады. Тілді дниеге келтірген де, оны ілгері дамытатын да оамдасан адамдар. Тіл леуметтік былыс боландытан, ол баса леуметтік былыстармен байланысты аралу керек деп санайды.

Социологиялы мектеп ктерген жне шешкен проблемаларды байау шін, оны кейбір айраткерлеріне те ыса болса да тотатылып тейік .

Поль Лафарг. Ол зіні 1894 жылы шыан «Революцияа дейінгі жне одан кейінгі француз тілі» деп аталатын ебегінде оам мшелеріні леуметтік, тапты жіктеріні тілге, сіресе оны лексикасына андай сер ететіндігі тере де жан –жаты зерттелген. Француз тіліні ХІІ-ХІІІ асырлардаы даму сипаттарын, жеке сздер маынасында болан былыстарды зерттеп отырып, Лафарг ымыны, деби тіл нормасыны кп жадайда оамды атынастара туелді болатындыындлелдейді. Ол –тілді зіні леуметтік ортасынан бліп алуа болмайды деп есептейді.

Фердинант де Соссюр Швейцартіл алымы, Париж, кейін Женева университеттеріні пофессоры. Жоары білімді Лейпциг университетінен алан. Ф. Де Соссюрді, детте , тіл біліміндегі циологиялы мектепті негізгі салушы деп санайды. Біра оны ылыми мраларын бір ана аым, бір ана мектеп я кзарас шеберінде арауа болмайды. Оны теориялы рісі те ке, жан–жаты. Ол зіні ебектері арылы тіл ылымыны дамуыны жаа дуірін ашан, азіргі заман тіл білімі дамуыны е басты проблемаларын айындап, оан баыт-бадар сілтеген, жан-жаты ойланан бірттас жйелі лингвистикалы концепцияжасаан адам. ылымны кптеген теориялы тжырымдары бірсыпыра елдердегі лингвистикалы ой-пікірлер дамуына кні бгінге дейін кшті серін тигізуде.

Ф.Де Соссюрді тіл біліміне осан лесін, ктерген проблемалары мен зіндік концепцияларын танытатын ебегі «Жалпы лингвистикалы курс» деген кітабы. Бл ебек Ф. Де Соссюр айтыс боланнан кейін 1916жылы басылып шыты.

Структуралы лингвистика. ХХ асырды алашы жартысында дниеге келген лингвистикалы мектептерді е крнекті жне ке тараандарыны бірі-структуралы лингвистика деп аталатын баыт. Бл мектеп салыстырмалы-тарихи тіл біліміне оны бір бтаы жас грамматикалы мектепте арсы баытта туып алыптасты.

Структуралы лингвистиканы немесе структуралы дісті дниеге келуіні ішкі-сырты себептері бар. Е негізгі-ХХасыр алымы дамуында пайда болан жаа баыт. ХІХасыр алымыны негізгі сипаты тжірибие арылы баылаудан туан фактілерді есепке алу, сипаттау болса, ХХ асыр ылымы оларды зіндік мнін, ішкі задылытарын, зерттеліп отыран обьектіні рылым ерекшелігін, оны райтын элементтерді ара атынасын, бір-бірімен байланысын, бір-біріне тигізетін серлерін ашуа тырысады.

стіміздегі асырды бас кезінен бастап филасофия, жаратылыстану, дебиеттану, тарих, эстетика, психология, социология, этнография сияты бірсыпыра ылымдарда з пнін зара шарттас, біріне-бірі туелді элементтерден тратын крделі бірттас рылым деп санап, оны осы трыдан зерттеу талабы кшейді. Бл тіл біліміне де сер етті. Сонымен бірге, жалпы ылымны, оны жаа трлері-кибернетиканы, математикалы логиканы дамуы, электронды машиналарды пайда болуы, оны тіл біліміне олдану талабыны суі, тілді практикалы ызметіні бірден- бірге крделене тсуі структурализм баытыны тууына себепші болады.

Структурализмні тууыны ішкі, таза лингвистикалы себептері де жо емес. ХІХ асырда дниеге келген салыстырмалы- тарихи тіл білімі басты назарды тіл туыстастытарын, тілді тп тркінін, шыан тегін ашу сиаты мселелерге аударды да, нормативтікграмматикаа жеткілікті мн бермеді, оны тек мектеп оулыы дрежесінде ана алдырды. Тілді зіндік сипаты, ішкі рылыс андай? Тілдік элементтер бір-бірімен алай байланысады? Оларды байланысында андай задылытар бар? деген тріздес сраулара тжырымды жауап болмады.

Структурализм бірден пайда болан жо. Оны алашы сопаы В. Гумбольдт, Ф.де Соссюр, И.А. Бодуэн де Куртенэ ебектерінде салынды. Структуралистер з зерттеулерінде осы ылымдарды, сіресе Ф.де Соссюрді ебегіне сйенеді.

Структуралды баытты кпшілікке танылан ш мектебі болды: Прага /Чехославакияда/, Копенган / Данияда/ мектептері жне дескриптивтік мектеп / Америкада /. Кеиін келе бл баыт баса елдерге де тарады. Структурализм мектептерін біріктіретін орта баыт, проблемалар мыналар:

1. Структурализм мектептеріні барлыы да тілді ішкі элементтері бір-бірімен байланысты, ттас жие, бір бтін рылым деп санайды. Тіл біліміні міндеті- тілді рылымын-структурасын зерттеу дейді. Бл баытты структуралы лингвистика деп аталуы да осыдан.

2. Жас грамматистер тілді зерттеуде тек дифференциалы принципті олданса, тілдік элементтерді бір-біріне байланыссыз жеке зерттесе, структуралистер тілдік элементтерді бір-біріне байланыста, ттастыта арайтын интеграциялы принципті олданады. Тілді рылымды элементтерін зерттеуде лингвистикалы сипаттау дістемесін олдануа шешуші мн береді.

Прага мектебі.Бл мектеп зіндік баыты бар лингвистикалы йірме ретінде 1926 жылы алыптасан. Оны алыптастырушы чех алымы профессор В.Матезиус (1882-1945). йірме рамында Б.Гавранек, Б.Трнка, В.Скаличка,орыс эмигранттары С.Карцевский, Р. Якобсон, Н.Трубецкой т.б. болан.

йірме 1929 жылдан бастап «Прага лингвистикалы йірмесіні ебектері» деген жина шыарып трды. Мектепті теориялы бадарламасыны мазмны «Прага лингвистикалы йірмесіні тезисі» деген атпен осы жинатын бірінші томында жарияланады.

Блар тіл біліміні негізгі обьектісі –тілді рылым жйесі мен тілдік элементтерді ызметін зерттеу дегенді баса айтты.рбір элемент зіні тілдік жйеде атаратын ызметіне арай баалану керек, тіл дегеніміз – функционалды жйе, белгілі бір масат шін олданылатын тілдік табаларды жйесі, тіл біліміні міндеті осы жйені тілді барлы абатынан – фонологиядан, морфологиядан, синтаксистен, лексикадан да табу жне оларды райсысынызіндік сипаттарын айындау деп санайды. Тілдік элементтерді ызметін бірінші орына оятындытарына арап бл мектепті Прагалы функцияналды лингвистика деп те атайды.

Кптеген структуралы мектебі.Бл мектеп кілдері здерін компаративистикалы баыттаылардан блектеу шін гректі глосса деген сзі негізінде глоссематиктер деп атады.

Осы атау арылы олар здеріні тек тіл біліміне ана тн мселелермен айналысатын, тілді ылымдараралы обьектілеріне жуымайтын зерттеушілер екендіктеріне байатысы келді.

Глоссематикалы баытты алыптастырушы жне оан дем беруші Дания тіл алымы профессор Луи Ельмслев (1899-1965) . Бл мектепті теориялы негізін белгілеген алашы ебек- Ельмслевті 1928жылы жарияланан «Жалпы грамматиканы негіздері» атты кітабы. Глоссематиктер 1933жылдан бастап Прага мектебімен бірлесіп «Тіл білімі жніндегі ебектер» атты журнал шыарып тран. Журнал структуралистерді халыаралы органы деп жарияланды. Осы журналды бірінші санында жарияланан глоссематик Вигго Брендальді «Структуралды лингвистика» деген мааласы мен Ельмслевті кейініректе жарияланан «Лингвистикадаы структуралы талдау дісі», «Тіл теорияларыны негіздері», «Тіл теориясына кіріспе» деген маалаларында глоссематиканы негізгі станан баыттары ке баяндалан.

Дескриптивтік мектепХХ асырды 20-жылдарында Америкада алыптасан. Мектепті алыптастырушылар жне АШ тіл біліміні классиктері профессорларЭдурад Сепир (1884-1939), Леонард Блумфилд (1887-1949). Біра структурализмді алыптастыруда екеуні атаран ролі мен станан принциптері бір емес. Сондытан бл екеуі азіргі АШ тіл біліміндегі-этнографиялы, структуралы деп аталатын екі мектепті дем берушілері болып саналады.

Америка структурализмі дескриптивтік мектеп немесе дескриптивтік діс деп аталады. Бл діс бойынша тілді белгілі бір дуірдегі кйі, статикалы алпы эмпирикалы тсіл бойынша сипатталады, ондаы згеріс-былыстар, даму, тарихы дегендер ескерілмейді.

Дескриптивтік мектеп-тілдік текстерді талдауды діс-тсілдерін алыптастыру, жетілдіру, лингвистикалы терминдерді айындау мселелеріне ерекше мн береді.

Америка структуралистеріне бірден-бір материал болан жне сол дісті дниеге келуіне себепші болан индеецтер тілдерін е алаш зерттеген адам –Американы крнекті тіл алымы белгілі антрополог Франц Боас (1858-1942).

Л. Блумфилд з зерттеулерінде бихевиоризмдік психалогияны концепцияларын басшылыа алды. Бларша, психология тек мінез -лыты ана зерттеу керек, ал мінез-лы дегеніміз-организмні сырты реакциясыны жиынтыы, реакция оршаан орта туызатын стимулдар арылы механистік жолмен пайда болады.

Дескриптивистер тіл –ішкі, сырты байланыстары бар сигналдар жйесі дейді де, тіл білімін металингвистика, микролингвистика деп екі салаа бледі.

Металингвистика сздік мінез-лыты сырты жаын зерттейді. Ол этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика, менталингвистика, фонетика, паралингвистика,деп аталатын салаларды амтиды.

Микролингвистика сздік сигналдарды сипаттайды, біра оны сипаттаанда металингвистикалы жайттара, яни сырты мірмен байланыса, тарих мселелеріне, тілді семантикалы жаына кіл аудармайды, оны материалды жаын ана зерттейді

ЛЕКЦИЯ