Лекцияны мтіні

Структуралы лингвистика.XX асырды алашы жартысында дниеге келген лингвистикалы мектептерді ен крнекті жне ке тараандарыны бірі -структуралы лингвистика деп аталатын баыт. Бл мектеп салыстырмалы-тарихи тіл біліміне оны бір бтаы жас грамматикалы мектепке арсы баытта туып, алыптасты.

Структуралы лингвистиканы немесе структуралы дісті дниеге келуіні ішкі-сырты себептері бар. Е негізгісі — XX асыр ылымы дамуында пайда болан жаа баыт. XIX асыр ылымыны негізгі сипаты тжірибе арылы баылаудан туан фактілерді есепке алу, сипаттау болса, XX асыр ылымы оларды зіндік мнін ішкі зандылытарын, зерттеліп отыран объектіні рылым ерекшелігін, оны райтын элементтерді ара-атынасын, бір-бірімен байланысып, бір-біріне тигізетін серлерін ашуа тырысады.

стіміздегі асырды бас кезінен бастап философия, жаратылыс тану, дебиет тану, тарих, эстетика, психология, социология, этнография сияты бірсыпыра ылымдарда з пнін зара шарттас, біріне-бірі туелді элементтерден тратын крделі бірттас рылым деп санап, оны осы трыдан зерттеу талабы кшейеді. Бл тіл біліміне де сер етті. Сонымен бірге, жалпы ылымны, оны жаа трлері — кибернетиканын, математикалы логиканы дамуы, электронды машиналарды пайда болуы, оны тіл біліміне олдану талабыны суі, тілді практикалы ызметіні бірден-бірге крделене тсуі структурализм баытыны тууына себепші болады. Структурализмні тууыны ішкі, таза лингвистикалы себептері де жо емес. XIX асырда дниеге келген салыстырмалы-тарихи тіл білімі басты назарды тіл туыстастытарын ашу, тілді тп тркінін, шыан тегін сияты мселелерге аударды да, нормативтік грамматикаа жеткілікті мн бермеді, оны тек мектеп окулыы дрежесінде ана алдырды. Тілді зіндік сипаты, ішкі рылысы андай? Тілдік элементтер бір-бірімен алай байланысады? Оларды байланысында андай зандылытар бар? дегендер тріздес сраулара тжырымды жауап болмады.

XIX асырды ая кезінде алыптасып, едуір беделге ие болан жас грамматизм баыты жемісті істері боланымен тіл біліміні рісін тарылтты. Тілдік элементтерді бірлігін, тіл ттастыын тануа “атомизм” концепциясы да кедергі болды. Логикалы талдау, теориялы тере тжырымдар жасау, ылыми абстракция дегендерге жас грамматистер онша мн бермеді. Оларды берік стаан эмприкалы концепциялары, А. А. Реформатский айтандай, “кім тілдік материалды кп жинайды” деген “спортты” жарыс туызды.

Осындай олылытар XX асырды бас кезінде айындала тсті. Сйтіп жаа арна іздестіру ажеттігі туды. Ізденіс нтижесі ретінде структурализм дісі пайда болды. А. А. Реформатский: “Меніше, тіл ылымындары структурализм-лингвкстикалы ойды даму барыснан келіп шыан зады былыс”—деп жазады. Мндай пікірлерді зге алымдар да айтады.

рине, структурализм бірден пайда болан жо. Оны алашы сопаы В. Гумбольдт, Ф. де Соссюр, И. А. Бодуэн де Куртенэ ебектерінде салынды. Структуралистер з зерттеулерінде осы алымдарды, сіресе де Соссюрді ебегіне сйенеді.

азір структурализмні кпшілікке танылан ш мектебі бар: Прага (Чехословакияда), Копенгаген (Данияда) мектептері жне дескриптивтік мектеп (Америкада).

1. Структурализм мектептерін біріктіретін орта баыт, проблемалар мыналар:

1. Структурализм мектептеріні барлыы да жас грамматистерді атомизміне, психологизміне арсы тілді ішкі элементтері бір-бірімен байланысты, ттас жйе, рылым деп санайды. Тіл біліміні міндеті — тілді рылымын зерттеу дейді. Бл баытты структуралы лингвистика деп аталуы да сондытан. Жас грамматистер тілді зерттеуде тек дифференциациялы принципті олданса, тілдік элементтерді бір-біріне байланыссыз жеке-жеке зерттесе, структуралистер тілдік элементтерді бір-біріне байланыста, ттастыта арайтын интеграциялы принципті олданады. Тілді рылымды элементтерін зерттеуде лингвистикалы сипаттау методикасын олдануа шешуші мн береді.

2. ш мектепті шеуі де рылымды, рамды элементтерге жіктелушілік жне оларды бір-бірімен ішкі байланысы тілді е негізгі асиеті, тіл біліміні негізгі міндеті — тілді сол асиетін зерттеу, тілді рылымды элементтері арасындаы байланысты талдау — тіл біліміні тек зіне ана тн, оныц бірден-бір объектісі деп біледі.

3. Структурализм мектептеріні барлыы да Ф. де Соссюрді ізімен тілді табалар жйесі деп санайды.

4. Структурализм мектептері синхрония, диохрония проблемасына да мн береді. Синхронды зерттеу — тіл жйесіні ішкі механизмін ашуда шешуші роль атарады деп, оны бірінші орына ояды (прагалытардан басалары).

2. Бл аталан трт трлі мселеде кзарастары бір арнаа тоысанымен, р мектепті ерекше шылданан, зінше шешкен жеке проблемалары да болды. Ондай ерекшеліктерді байау шін оларды райсысына ысаша шолу жасайы.

Прага мектебі.Бл мектеп зіндік баыты бар лингвистикалы йірме ретінде 1926 жылы алыптасан. Оны алыптастырушы чех алымы профессор В. Матезиус (1882—1945). йірме рамында Б. Гавранек, Б. Транка, В. Скаличка, орыс эмигранттары С. Карцевский, Р. Якобсон, Н. Трубецкий, т. б. болан.

йірме 1929 жылдан бастап “Прага лингвистикалы йірмесіні ебектері” деген жина шыарып трады. Мектепті теориялы программасыны мазмны “Прага лингвистикалы йірмесіні тезисі” деген атпен осы жинаты бірінші томында жарияланады.

Блар лингвистиканы негізгі объектісі — тілді рылым жйесі мен тілдік элементтерді ызметін зерттеу дегенді баса айтты. рбір элемент зіні тілдік жйеде атаратын ызметіне арай баалану керек, тіл дегеніміз — функцияналды жйе, белгілі бір масат шін олданылатын тілдік табаларды жйесі, тіл біліміні міндеті осы жйені тілді барлы абатынан — фоноло-гиядан, морфологиядан, синтаксистен, лексикадан да табу жне оларды райсысьшын. зіндік сипаттарым ай-ындау деп санайды. Тілдік элемепттердіц ызметін бі-рінші орына оятындытарына карап бл мектепті Прагалы фунщияналды лингвистика деп те атайды.

Адамдарды ойлауа, сезімге, еркін білдіруге психи-калы абілеттілігі тілді ш трлі ызметін — коммуникативтік, білдірушілік айту, аратпалылы ызметтерін туызды. Бл ызметтерге тілдегі хабарлы, лепті, бйрыты сйлемдер жне сйлеу актісіндегі тілдік табаларды рылымы сай келеді дейді.

Функцияналды лингвистика кілдеріні райсысы р трлі проблемамен айналысты. Соларды ішінде оларды жасы зерттеп, айтарлытан табыса жеткен саласы — фонология. Фонологияны олар функцияналды лингвистиканы е жетекші пні деп санады. Бл мселеде прагалытар Бодуэн де Куртенэніц фонема туралы ілімін басшылыа алып, оны ілгері дамытты. Бл салада сіресе Н. С. Трубецкойдыц атаран ролі, ылыми табысы елеулі болды. Ол зіні “Фонологияны иеті” (бл ебек автор айтыс боланнан кейін 1939 жылы пг>.:іс тілінде басылып шыты, 1963 жылы орыс тіліне аударылды) деген ебегінде р трлі тілдерді екі жзге жуы фонологиялы жйесін сипаттайды. Фонетика мен фонология тіл біліміні те дрежедегі екі саласы: фонетика сйлеу дыбыстарын, фонология тіл дыбыстарын зерттейді. Фонологиялы кегізгі объектісі — фонема, ол — тілдін, е кіші фонологиялы блшегі. Сйлеу дыбыстары — фонеманы материялды символдары. Фоне-ма бір сзді екінші сзден беліп танытады, лексикалы, грамматикалы маыкаларды ажыратып танытатын фо-нологиялы оппозицияларды жиынтыы фонологиялы жйе деп аталады. Оппозиция фонологияда шешуші роль атарады. Фонема сол оппозицияны бір мшесі. Таза лингвистикалы пн — фонология, фонетика олай емес дейді. Біра фонетиканы лингвистиканы арауынан біржола шыарып тастамайды. Фонологиялы элементтерді функцияларын талдаанда, фонетиканы да пайдасы бар, фонетика — тіл дыбыстарыны физикалы-филологиялы сипаттары туралы ілім, ал фонология тіл дыбыстарыны функциялы, маына ажыратышты жаымен шылданады деп санайды. Бларды пікірінше, фонемаларды сз маынасын трлендіру, сз згерту функциясы — фонологияны е негізгі мселесі. Прагалытар структурализм дісін морфологияны, синтаксисті зерттеуге де олданды. Бл салада олар морфеманы, морфологиялы оппозицияны арастырумен ана тынды. Блар деби тіл теориясы мселесіне де кп назар аударды. деби тіл нормасы, тілдік, поэтикалы стиль, сйлеу мдениеті мселелерін зерттейді.

Прага мектебі тілдік лементтерді араатынасын зерттеуде, алдымен, сол арым-атынас крсеткіштеріні (элементтерді) зіндік сипатына ерекше мн беру керек, арым-атынас пен сол арым-атынаса тсетін материя мен формалар зара байланысты болатындыын естен шыармау керек дейді.

Прага мектебі синхронды зерттеуді мнділігін айта отыра, синхрония мен диахрония арасында жаындаспайтын алшаты бітіспейтін айшылы жо, дихронды зерттеуді жйені бзбайтыны, функцияны жоа шыармайтыны былай трсын, айта бл екеуін (тілдік элементтерді жйесі член функциясын) ескеріп отырмайынша, диахрония з міндетін толы атара алмайды, бл синхронды зерттеуге де атысты. Егер синхронды сипаттау тілдік эволюцияны, бір жйені екінші жйе ауыстырып отыратынын ескермесе, з міндетін жасы атара алмайды деп арайды. Сйтіп, бл мселеде функциялы мектеп де Соссюрге осылмайды, мнысы дрыс та.

Прага структуралистері тіл—дние тануды ралы, ол мдениетпен, кркемнермен, дебиетпен тыыз байланысты, тілді зімен-зі тйыталып жатан автономиялы дние деп санау дрыс емес, сондай-а тіл жйесін бір алыптан аумайтын, згермейтін синхронды ана жйе деу де ате, жйе де немі згеріп отырады дегенді айтады. Мны зі Прага мектебіні баса структурализм мектептеріне араанда кп мселені дрыс шешкенін крсетеді.

Прагалытар здеріне дейінгі, сіресе жас грамматикалы баытты табыстарына ыпты арады, здерін оны мрагеріміз деп есептеді. Блар кптеген мселеде де

Соссюр тжырымдарына тзетулер енгізіп, оны дамыта тсті, сйтіп, біра мселеде XX асыр лингвистикасына елеулі лес осты. Прага мектебі беделді лиигвистикалы баыт ретінде елуінші жылдара дейін мір срді. Оны ыпалы азіргі Чехословакия жне баса да біраз елдер лингвистикасында кн бгінге дейін елеулі.

Копенгаген структуралы мектебі. Бл мектеп кілдері здерін компоративистикалы баыттаылардан блектеу шін гректі глосса деген сзі негізінде глоссаматик деп атады. Осы атау арылы олар здеріні тек тіл біліміне ана тн мселелермен айналысатын, тілді ылымдар аралы объектілеріне жуымайтын зерттеушілер екендіктерін байатысы келді.

Глоссаматикалы баытты алыптастырушы жне оан дем беруші Дания лингвисі профессор Луи Ельмслев (1899-1965). Бл мектепті теориялы негізін белгілеген алашы ебек—Ельмслевтін 1928 жылы жарияланан «Жалпы грамматиканы негіздері» атты кітабы. Глоссаматиктер 1933 жылдан бастап Прага мектебімен бірлесіп, «Тіл білімі жніндегі ебектер» атты журнал шыарып тран. Журнал структуралистерді халыаралы органы деп жарияланды. Осы журналды бірінші санында жарияланан глоссаматик Виго Брондальді “Структуралды лингвистика” деген мааласы мен Ельмслевті кейініректе жарияланан “Лингвистикадаы структуралы талдау дісі”, «Тіл теорияларыны негіздері», “Тіл теориясына кіріспе” деген маалаларында (блар орыс тіліне аударылан) глоссаматиканы негізгі станан баыттары ке баяндалан.

Глоссаматиктер алашыда де Соссюр тжырымдарына сйеніп, прагалытармен пікірлес боландарымен кепілі олардан біраз мселеде жекеленді. Бл мектепті негізгі принциптері мыналар:

1. Наты тілдік фактілермен байланысы жо абстракт аксиомалы теория жасауды кздеу. (Ельмслев бл баыттаы з теориясын “тілді имманенттік алгебрасы” деп атады. Глоссаматиктер ондай теория жасай алан жо, жасау ммкін де емес еді).

2. Лингвистикадаы маызды мселе — тілді таза атынастарды рылымы, схемасы деп санау, сол атынастарды сипаттарын айындау. (атынас иесі болып табылатын тілдік тлалар, формалар ескерусіз алады. Бл — мейлінше ате).

3. Тілді р трлі ылыма орта объект болатын тарауларын лингвистикалы пн емес деп жариялап, оларды тіл біліміні арауынан біржола шыарып тастауды сыну. (Бларша, фонетика лингвистиканы емес, физика, физиология ылымдарыны объектісі, семантика, логика, философия ылымдарыны объектісі, т. б. Тіл дыбыстары тілді материалды жаы болса, семантика тілді идеялы жаы. Бл екеуінсіз тіл жо. Сондытан глоссаматиктерді бл екі категорияны лингвистикалы пн емес деп жариялаулары — тілді материясы мен мазмнынан айыру деген сз).

4. Зерттеу жмысынан салыстырмалы-тарихи діс дегенді біржолата аластау керек, тілдер туыстастыы деген ылыми проблема емес, оны орнына тілдерді жалпы, универсалды грамматикасын жазумен шылдану керек деу (бл да сыар жа пікір, тіл білімі шін структуралы та, салыстырмалы-тарихи діс те ажет, райсысыны з объектісі, ала ойан зіндік масаты бар).

5. Тілді объективтік мірден баса ылымдардан бліп жекелеп арау, (олар ай ылымны болса да ылымдар аралы саласы оны баса салаларына араанда анарлым тере, анарлым жан-жаты шешілетінін ескермейді).

6. Зерттеу ісінде индуктивтік яни жалыдан жалпыа арай зерттеу дісін олданбауды, дедуктивтік, яни жалпыдан жалыа арай зерттеу тсілін ана олдануды сыну. (Кптеген алымдар ажетті жеріне арай бл зерттеу тсілдеріні екеуі де олданылуы керек деп санайды).

7. рылымды дерексіз таза арым-атынастар схемасы, торы деп тсіну. (Структуралы мектеп деп аталандарымен прагалытар мен глоссаматиктерді рылым дегенді тсінулері бірдей емес, прагалытар оны зара байланыста, шартты атынаста тратын тлалардан ралан бірлік, ттасты дейді. Бл мселеде дрысты прагалытарда).

8. Де Соссюрді ізімен синхронды зерттеуге шешуші мн беріп, оны тілдік жйелік сипатын зерттеудегі бірден-бір тсіл деп санау.

9. Де Соссюрді ізімен сйлеуді индивидуалды деп санап, оны тілдік нормаа, узуса арсы ою. (Норма— материалды форма, ал узус оам абылдаан сйлеу детіні, дадысыны жиынтыы. Тілді ішкі рылымы жаынан аланда, фигуралар мен функцияларды жиынтыы. Фигуралар—таба жасауа ажетті материалдар. Функцияа тілдік тлаларды байланысы жатады дейді).

Дескриптивтік мектеп стіміздегі асырды 20-жылдарында Америкада алыптасан. Оны лингвистикалы дебиеттерде структурализмні бір тармаы деп санайды. Мектепті алыптастырушылар жне АШ тіл біліміні классиктері профессорлар Эдуард Сепир (1884— 1939), Леонард Влумфилд (1887—1949). Біра структурализмді алыптастыруда екеуіні атаран ролі мен станан принциптері бір емес. Сондытан бл екеуі азіргі АШ тіл біліміндегі — этнографиялы, структуралы деп аталатын екі мектепті дем берушілері, болып саналады.

Америка структурализмі дескриптивтік мектеп немесе дескриптивтік діс деп те аталады. Бл діс бойынша тілді белгілі бір дуірдегі кйі, статикалы алпы эмприкалы тсіл бойынша сипатталады, ондаы згеріс-былыстар, даму, тарих дегендер ескерілмейді.

Дескриптивтік мектеп—тілдік тектестерді талдауды діс-тсілдерін алыптастыру, жетілдіру, лингвистикалы терминдерді айындау мселелеріне ерекше мн береді.

Дескриптивтік мектеп ол баста таза практикалы, масаттан туан. Американы байыры трындары, саталан жазба нсасы жо, даму тарихы, басынан ткізген дуір кезедері белгісіз индеецтер тілдерін зерттеуге салыстырмалы-тарихи діс жарамады. Бл тілдерді азіргі статикалы кйін тсіну шін зерттеуді жаа діс-амалын табу ажет болды. Ізденіс нтижесінде структуралы дісті тиімділігі айындалды.

Дескриптивтік мектепті жмыс дісі мен принциптері салыстырмалы принципке сай келгенімен, кп мселеде де Соссюр мен Копенгаген структуралистеріні концепцияларын басшылыа аландарымен, оны зіндік станан жолы, баыты бар. Структурализмні баса мектептеріне араанда оны алыптасан, траты зерттеу жйесі бар. Кейбір алымдар дескриптивтік тіл білімін тілді рылымын сипаттауды е айын тсілін алыптастыран мектеп деп санайды.

3. Америка структуралистеріне бірден-бір материал болан жне сол дісті дниеге келуіне себепші болан индеецтер тілдерін е алаш зерттеген адам — Американы крнекті лингвисі, белгілі антрополог Франц Бопп {1858—1942). Индеецтер тілдеріні сипаттама грамматикасына арналан ебектерінде Ф. Бопп тілдерді сипаттама грамматикаларын жазу барлы тілге орта принципке негізделу керек дейтін концепцияа арсы шыып, р тілді сипаттама грамматикасы “сол тілді з лексикасы” негізінде, дедуктивтік емес, индуктивтік діспен жазылу керек (жалпыдан жалыа арай емес, жалыдан жалпыа арай) дейді. Ф. Боппты осы кзарасын Леонард Блумфилд рі арай дамытты.

Леонард Блумфилд — Америка лингвистикасыны е крнекті айраткерлеріні бірі. Кезінде Америка лингвистикалы оамыны президенті, бірнеше университеттерді профессоры болан адам. Америка индеецтері мен герман тілдеріні фонетикасын, морфологиясын зерттеген. Л. Блумфилдті негізгі ебектері — “Тіл зерттеуге кіріспе” (1914), “Тіл” (1933) деп аталатын кітаптары (Соы ебек орыс тіліне 1968 жылы аударылды).

Л. Блумфилд з зерттеулерінде бихебиоризмдік (мінез-лы) психологияны концепцияларын басшылыа алды. Бл азіргі Америка психология ылымындаы керітартпа, идеалистік, механистік кзкарас. Бларша, психология тек мінез-лыты ана зерттеу керек, ал мінез-ы дегеніміз — организмні сырты реакциясыны жиынтыы, реакция оршаан орта туызатын стимулдар арылы механистік жолмен пайда болады.

Л. Блумфилд те з ілімін механистік теория деп атады. Бихевиоризмні механистік концепциясын сол кйінде сйлеу процесін тсіндіруге олданды. Сйлеу рекеті дегенді сйлеушіні белгілі бір жадайа байланысты туатын реакциясы деп есептейді.

Сйлеу процесі бірнеше стимулдар мен реакциялара блшектенеді, тіл арылы атынас жасау дегеніміз— стимулдар мен реакцияларды, сер мен салдар туызан себептерді жиынтыы деп тсіндіреді.

Сйлеуді ойлаумен, ыммен байланыстылыы ескерілмейді. Тіл ызметінде жеке индивидуумны мінез-лына, адам организміні былыстарына, организмге сырттан болатын р трлі серлерге, трткіге шешуші мн беріледі. Тілді коммуникативтік ызметін мойындаанымен, оны іске асуын механистік жолмен тсіндіреді. Ал тілді ойды алыптастыру ызметін тіпті сз етпейді.

Бл тріздес елеулі кемшіліктеріне арамастан, Л. Блумфилд негізінен тілдерді ай-айсысына болса да олдануа жарайтын, тіл біліміні дамуына белгілі ыпалы болан жаа дісті алыптастырып, сындарлы жйеге келтірді. Ол тілді формалды сипаттауды ажеттігін длелдеп, негіздеді, Блумфилдті детте, дескриптивтік, кейде Иель мектебі деп аталатын лингвистикалы баытты негізін алаушы деп санайды. Оны ілімін 3. Хэррис, Б. Блок, Ч. Хоккет, Г. Троджер т. б. шкірттері басшылыа алып отырды.

Дескриптивтік діс з дамуыны жоары сатысына 40—50-жылдары ктерілді. Л. Блумфилдті крнекті шкірттеріні бірі 3.Хэррис 1951 жылы “Структуралы лингвистиканы дістері” деген монография жазды. Бл ебек америка структуралистері зерттеулеріні жинаталан орытындысы іспеттес. Онда дескриптивтік дісті е тйінді, зекті мселелері жан-жаты талданан.

Америка структуралистері здеріні алдына жалпы лингвистикалы теорияны дамыту міндетін емес, тілдік элементтерді оай жне тез табу, оларды есепке алып, андай контексте олданылатынын айындау міндеттерін ойды. Сондытан кейбір лингвистер Америка структурализмі теориялы ілім емес, ол тіл фактілерін алай сипаттауды жн-жобасы туралы тапсырмаларды, нсау, схемаларды, лгілерді жиынтыы іспеттес дегенді айтады.

Дескриптивистер тіл — ішкі, сырты байланыстары бар сигналдар жйесі дейді де, тіл білімін металиигвистика, микролингвистика деп екі салаа бледі.

Металингвистика сздік мінез-лыты сырты жаын зерттейді. Ол этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика, менталингвистика, фонетика, паралингвистика (интонация, ымдау-нсау сиятыларды зерттейді) деп аталатын салаларды амтиды.

Микролингвистика сздік сигналдарды сипаттайды, біра оны сипаттаанда металингвистикалы жайттара, яни сырты мірмен байланыса, тарих мселелеріне, тілді семантикалы жаына кіл аудармайды, оны материалды жаын ана зерттейді.

Америка структуралистері зерттеуді негізгі методикасы ретіндедистрибуцияны алады. Латын тілінен алынан бл терминні бастапы маынасы — бліп тарату. Біра тіл білімінде одан грі кеірек маынада олданылады. Мнда дистрибуция дегеннен белгілі бір тілдік элементті сйлеу процесінде олданылатын орны, контекісі деген маына тсініледі. Мысалы, фонема шін контекст оны алды-артында келетін фонемалар болса, морфема шін контекс оны айналасында келетін, яни оны оршап тран морфемалар болады.

Дескриптивтік талдауды объектісі — сйлеу тілі, сйлеу процесіндегі тілдік материалдар. Ал кзделетін тпкі масат — сол ауызекі материялдарды талдау арылы тілді рылымды сипатын айындау. Бл масатка жету шін р абатты элементтері жеке-жеке айындалып, есепке алыну керек, екіншіден, ол элементтерді дистрибуцияларын айындау керек. Бл рекеттерді райсысы екі реттен айталанады: бірінші — фонемалы элементтерді бліп, оларды дистрибуциясын ашу, екінші — морфологиялы элементтерді есепке алып, оларды дистрибуциясын айындау.

Дескриптивистер р абатты зіне тн е кіші элементтері болады: фонологиялы абата — фонема, морфология абата — морфема тон т.б. Фонема фонологияны, морфема морфологияны объектісі, фонологиядан фонемаларды атынасын зерттейтін фонетактика, морфологиядан морфемалар атынасын зерттейтін морфотактика дейтін пндер блінеді, ал фонология мен морфологияа бірдей тн пн морфонология болу керек, мны міндеті — морфемаларды фонемалар арылы кріну жолдарын, ондаы задылыты зерттеу дейді.