БЛІМ. СЙЛЕУ ТІЛІНІ БЗЫЛУЫН АНЫТАУ 2 страница

Мысалы, А-ИУ; У-И-А; КА-ПА-ТА; ЛАР-РАЛ; ТА-ТУ. осымша жаттыулар мен сынатар дизартрияны кмескі трін анытау масатымен олданылады.

Егер балада бір имылдан екінші имыла кшкенде иынды туындаса, ол оральдік праксисыны бзылуын крсетеді. Кей жадайда бала имылдарды айнасыз айталай алмайды, логопед тілді, ерінні, бетті ай (нуктесіне) жеріне ол тигізгенін сезінбейді. Мндай жадайлар кбінесе дизартриямен заымдалан балаларда кездеседі. Ондай балаларды міндетті трде ерін, тіл, жмса тадай блшы еттеріні тонусын баылап, талдау ажет (тілді алпы, тремор, гиперкинез, тілді конфигурациясы, лсіздігі, жмса тадайды салбырауына кіл бледі).

Сонымен атар мимикалы блшы еттерді алпын тексеру ажет:

1. Мадай блшы еттеріні имылыны млшері мен сапасын тексеру:

- асты ктеру, аба тю, мадайды жиыру.

2. Кзді имылын тексеру:

- кзді атты, жеіл жму, о кзді, сосын сол кзді жму, кзді ысу.

3. Мойынны блшы еттеріні имылыны млшері мен сапасын тексеру:

- о ртын бртыйту, 3 сек. стау;

- екі ртын бртыйту, 3 сек. стау;

- бір ртынан екіншіге ауаны рлеу;

- рттарын ауыз уысына тартып стау (1-5 дейін).

Жаттыуларды орындау барысында баылау ажет:

- имылды млшері (толы-барлы имылдарын орындады; толы

емес- имыл жартылай орындалды; имыл млшері бзылан – имыл кезектілігі бзылды немесе кейбір имылды орындамай тастап кетті);

- натылыы (саталан – барлы имыл кезектілікпен орындалды;

бзылан-артикуляцияны іздеу немесе осымша имылдар жасады);

- тонусы (саталан – имыл ажетті кшпен жасалды, бзылан –

имылдар жартылай лсіз, жеткіліксіз орындалды);

- имылды жылдамдыы (алыпты – бір имылмен екіншісіні

арасында зіліс байалмады; баяу – имылдарды арасында 3-5 сек. зіліс байалды; жылдам – бір имылды аятамай, екінші имыла кшеді);

- синкинезиялар (жо, бар – артикуляциялы, мимикалы блшы

еттерінде байалады).

4. Символикалы праксисті тексеру лгі, содан со нсау бойынша

тексеріледі: ысыру, сю, жымию, тістену, тадай ау.

 

Дыбыс айтуды тексеру

Дыбыс айтуды кемістіктері р трлі тіл бзылыстарында жиі кездеседі, сондытан артикуляциялы аппаратты, дыбыс айтуын, фонематикалы тсінігін тексеру барысында алынан деректерді салыстырып, талдау бзылысты себептері мен тзету жмыстарыны тиімді діс-тсілдерін анытауда маызы зор.

Дыбыс айтуды тексеру екі баыттан трады, оны бірі артикуляциялы – дыбысты пайда болу ерекшелігін анытау жне дыбысты айту кезіндегі артикуляция мшелеріні имылдары. Екіншісі – фонологиялы - тіл дыбыстар (фонема) жйесін р трлі фонетикалы жадайда ажырату. Бл екі аспект бір бірімен тыыз байланысты.

Логопедиялы арнайы дебиеттерде дыбыс айту бзылыстарын 4 трге бледі:

- дыбысты млдем айтпау;

- дыбысты бзып айту;

- дыбысты траты алмастыру;

- дыбысты шатастыру.

Дыбыс айтуды тексеруді негізгі масаты – фонеманы бзылу трін, бейімдейтін себептерін анытау болып табылады.

Сйлеу тіліндегі дыбыстарды тексеру фонетикалы топтар бойынша жргізіледі.

Дыбыстарды былай топтастыруа болады:

1) дауысты дыбыстар: а, , о, у, э, и, ы, і, , ,

2) дауыссыз дыбыстар:

а) ысыры, ызы, аффрикаттар: с, з, ц, ш, ж, ч, щ, т.б.;

б) нді дыбыстар: р, л, й;

в) ата жне я дыбыстар: п-б, т-д, к-г, -, ф-в, с-з, ш-ж жне жіішке айтылулары.

Жіішке дауыссыз дыбыстарды айтылуы жуан дауыссыздарды айтылуынан кейін аныталады.

- Дыбыс айтуын тексеру мынандай кезектілікпен жргізіледі:

- дыбысты жеке тран кйінде айтызу;

- буында айтызу (ашы, жабы буында, ортасында);

- сзде айтызу (дыбыс сзді басында, ортасында, аяында болу керек);

- сйлемде айтызу.

Тексеруге арналан сздер фонетикалык жне дидактикалы негізде баланы жас ерекшелігін ескере отырып срыпталады. Мысалы, "С" дыбысыны айтылуын тексеру шін "Мен айтамын, сен айтала" ойынын ойнау арылы жеке дыбысты буында айтылуын тексеруге болады.

 

С- С- С

Са - со - су - сы

Ас, ос - ус – ыс

Сла - сло - слу

Аск - оск – ыск

 

Жеке дыбысты з бетімен айтуын тексеру шін балаа «жылан алай ысылдайды?, орман алай шуылдайды?» деген сратар оюа болады.

С дыбысыны сзде айтылуын тексеру шін логопед:

- Мен сурет крсетем, сен оны ата.

(суреттер: сабын, саа, мысы, асыр, ас, саат, с т.б.). '

"Мен айтайын, сен айтала" немесе "жаыры" ойынын ойнап "С" дыбысыны сйлемде айтылуын тексеруге болады.

Сара саат сатып алды.

Самат сиыр суарды.

Салтанат пен Аскар суаттан су тасыды.

 

Дыбыстарды тексерген кезде оларды бала айтканнан кейін, ааулытарын крсетіп нтижесін бірден жазып алады. Баланы дыбысты бзып айтуы, дыбысты айтпай тастапкеткені, баса дыбыстармен алмастырыланы немесе ндері сас екі дыбысты шатастырып айтканы крсетіледі.

Тексеруді нтижесін былай жазып крсетуге болады:

"С" дыбысы дурыс айтылады +.

"С, С' " дыбыстары бзылып айтыланда: тісаралы (бйірлік, мрынды)

"С" дыбысы "Ш" дыбысымен алмастырыланда: С = Ш, немесе С -> Ш. Жеке С - Ш дыбыстарын дрыс айтады, сзде шатастырады С <—> Ш.

ндері сас С мен Ц дыбыстарыны екеуін де бірдей тісаралы жіішке С сас айтады. С,Ц = С тісаралык-,

С дыбысын айтпайды , тастап кетеді - . С-

Баланы дыбысты жеке тран кйндегісін дрыс айтып, ал сйлеу тілінде оны баса дыбыстармен шатастырып, немесе алмастырып, немесе тсіріп алдырып, кейде ате айтуы ммкін екенін ескеру ажет. Тексеру кезінде бан ерекше назар аудару керек. Сондытан жеке дыбыстардь айтылуьн тексерген со, бала олар­ды енді ауызекі тілінде алай пайдаланатынын анытау ажет.

Дыбысты сз ішінде айтылуын тексеру шін окиа желісіне рылан жне жеке заттарды бейнелейтін суреттерді пайдаланады.

Сюжетті суреттерді арнайы іріктегенде оларды атауы аталан сздерді ішінде тексерілетін дыбыстар болу керек. Ол дыбыстар сзді р жерінде, р трлі жадайларда баса дыбыстармен тіркесіп тран болу керек. Бір сз р трлі тіркестерден бірнеше дыбыс­тарды айтылуын тексеру шін пайдаланылады. Мысалы, "шарба" деген сзден ш,р, дыбыстарыны шеуін бірден тексеруге ммкіндік туады. Балаа зі жата білетін леін, немесе брын окыан кітабыны мазмнын, немесе ертегі айтызады жне ішінде тексерілетін дыбыстар кп кездесетін сздерден рылан сйлемді айталатады. Мысалы, Змзглді Роза, Зияда деген дос ыздары бар. (3 дыбысына рылан сйлем). Ракымжан сиырды ораа кірізді (Р дыбысына рылан сйлем). Самат саасын Асылбекті асыктарына айырбастады (С дыбысына рылан сйлем).

сіресе я дыбыстарды айтылуына ерекше назар аудару ке­рек. Кбінесе бала я дыбыстарды жеке тран кйінде дрыс айтады да; ал сйлеу тілінде оларды айтпай тастап кетеді немесе сирек олданады, немесе жеткілікті трде ядатпайды. Бл ды­быстарды айтылуын тексеру шін балаа рамында я дыбы­стары кп сздер тіркесінен ралан сйлемдерді айтызады. Мысалы, онысбай сз сйледі, шім мен сия есеп шыарды.

Сзді рамында трып дрыс айтылмайтын дыбысты жеке дыбысты айтылуымен салыстырып арау сйлеу тілі мшелеріндегі дыбыстарды тзету шін жасалатын жмыс жоспарына ажет.

Дыбыстарды айтылуын зерттеуді барысында оларды р трлі ерекшеліктері бар ааулытарыны айындалуы ммкін.

Сзді буынды рылысын тексеру

Тексеру барысында сзді буынды рамын тексеруге ерекше кіл блінеді. Сзді буынды рамыны бзылуыны тмендегідей трлері кездеседі:

- буын саныны ысарылуы (бапан-балапан);

- буындарды жеілдету (тель-стел);

- буын осу (арааш–араааш);

- буындарды састыру (рарамал-орамал);

- буын, дыбыстарды орнын ауыстыру (ас-а-ба – аспаба).

Кейбір балаларды сзді буынды рылысыны бзылатындыы байалады. Бндай балалар сйлеу тілінде сзді дыбыстары мен буындарыны орындарын ауыстырып шатастырады немесе млдем айтпай тсіріп алдырады немесе керісінше арты дыбыстарды жне буындарды осып алады. Мысалы, “ескек” сзін “екесек” деп, “кітап” - “каптап”, “бта” - “ба” деп згертеді. Осыны барлыы сзді рамындаы буындарды жне дыбыстарды шатасып, сзді буынды рылысыны бзыландыын крсетеді. Бндай жадайлар сіресе ндестігі жаынан сас дыбыстарды атар келуіні салдарынан немесе ос сзден рылан крделі тіркестерді иындыынан жиі болады. Сондытан баланы сйлеу тілін тексерген кезде берілетін тапсырмадаы сздерді ндері сас дыбыстарды, сздерді, ос сзді иын тіркестерді, сзді басында, ортасында, соында дауыссыз дыбыстарды атар келіп айтылуын иындататын рылысы р трлі буындардан тратын сздерден іріктей білу ажет. Бала алдымен бейнелі суреттегі крсетілген оиа желісін з сзімен з бетінше айтып береді, сосын айтан сзін айталайды. Балаа берілген бейнелі суретте тексеруге пайдаланатын сздер кптеп кездесетін болу керек. Мысалы, кітап, дптер, ескек, милиционер, шар, бта, бала, тара, жапала, теіз, терезе, блдірген, арлыаштар, т.б.

Дыбыстарды дрыс айпауын, брмаланан сздерді жазып алады. рылысы бзылан сздер мен буындарды тзетілуі жеке дыбыстарды айтылуындаы ааулытара араанда біраз иындыа тседі жне жептеуір заа созылады. Балада бндай ааулытарды жиі болуы оны жалпы сйлеу тіліні толы дамымаандыын крсетеді.

 

Фонематикалы абылдауын тексеру

«Фонематикалы абылдау», «фонематикалы есту» терминдеріні маынасы сас ымдар. Фонематикалы есту – фонеманы тануды жне ажыратуды амтамасыз ететін нзік есту жйесі. Фонематикалы абылдау – сзді рылымындаы дыбыстарды ажыратуа баытталан ойлау іс-рекеті.

Фонематикалы абылдауын тексеруді алдында баланы физикалы есту нтижесімен танысу ажет. Кптеген зерттеулерде ерте жастаы есту абілетіні аздаан бзылуыны зі дыбысты аны айтуына жне ажыратуына сер ететіні аныталан. Естуді алыпты дамуы фонематикалы абылдауды дамуыны басты шарты болып табылады. Физикалы естуі алыпты балаларды арасында сас дыбыстарды ажырату иыншылытары жиі кездеседі. Ондай иыншылатар дыбыс айтуды алыптасуына сер етеді.

Фонематикалы абылдауын тексеру масатымен арапайым фразаларды естіп тануа, ажыратуа, салыстыруа; сз атарынан белгілі бір дыбысты, буынды ажыратуа, табуа; буын атарын (3-4) есте сатауа, дыбыстарды есте сатауа баытталан тсілдерді олданады.

Сзді ритмикалы рылымын анытау шін мынандай тапсырмаларды пайдалануа болады: буын рылымы ртрлі сздерді буын сандарын шапалатап немесе соып крсету; ритмикалы суреттемеге андай суреттер сйкес келетінін анытау, т.б.

Фонематикалы абылдауын тексеруге ажет тапсырмаларды жеілден ауыра, жас ерекшеліктерін ескеру аидаларына сйене отырып жйелеген дрыс. Алдымен керекті дыбысты жеке, сосын буында, сзде ажыратуа, талдауа баытталан тапсырмалар беріледі.

Фонематикалы талдау жне жинатауын тексеру

Тілді дыбысты элементтерін сезіну ерте жастан дамиды. Кптеген зерттеулерде (А.Н. Гвоздев, Н.Ж. Швачкин, т.б.) алыпты дамыан бала мектеп алды кезде ана тіліндегі дыбыстарды ажырата алады, басалар айтанда естиді, здері де айтады, яни дыбыстарды ажаратады, біра, сзді дыбысты рамын мегермейді. Бала дыбысты сздегі орнын, кезектілігін айта алмайды деп крсетеді.

Тілді дыбысты жаымен рекет жасау, оны элементтерін саналы трде менгеру мектеп жасына дейінгі балаларды оыту барсында алыптасады.

Дыбысты талдауды - басынан бастап белсенділік пен ерікті талап ететін операцияны рылымы бойынша жайылан крделі процесс деп арастыру керек (А. Р. Лурия, Д. Б. Эльконин).

Д. Б. Эльконинні анытамасы бойынша дыбысты талдау дегеніміз- сздегі дыбысты орнын, кезектілігін, санын анытауа баытталан ойлау іс-рекеті.

Арнайы дебиеттерде сзді дыбысты рамы туралы тсінікті толы алыптаспауы, кп жадайда жазу мен оу дадысын менгеруде траты иындыа келіп соатыны айтылады.

Алдымен баланы дыбысты талдау абілеті андай денгейде екенін анытап алу ажет. Ол шін р трлі тапсырмаларды ретімен жас ерекшелігін ескеріп пайдаланады.

Фонематикалы талдау – жинатау жадайын трт жастан асан балалардан бастап тексереді.

 

4 жаса.

Тапсырма: Мына сздерде «Ш» дыбысын естігенде олыды ктер (алаша, алаш, мысы, шана, т.б.).

5 жаса.

Тапсырма: сзді басындаы дауысты дыбысты атау.

алма ешкі

ора орман

рік ыдыс

йрек ліппе

ілгіш ша

6 жаса.

Тапсырма: Сз басындаы дауыссыз дыбысты атау.

алам гл

халат кітап

маса брік

саат тауы

ла шыбын

Тапсырма: Сз соындаы дауысты дыбысты атау.

бала оушы

же ертегі

тау ала

 

Тапсырма: Сздегі дыбысты орнын, ретін, санын анытау.

Мысалы, «ас» сзінде 1-2-3- дыбысты ата, барлыы неше дыбыс, дауысты дыбысты ата.

 

Фонематикалы жинатауын тексеру

5-6 жаса.

Тапсырма: дыбыстардан сз рау

а, п, а

т, а, л

с, а, , а ,т

т, а, , о, ш

Тапсырма: буындардан сз рау

а ла

ба ла

ба ла пан

к бе лек

Тапсырма: ретсіз берілгенбуындардан сз рау

ма ал

лы ба

а даш рын

Тапсырма: берілген дыбыстар сзді басында кездесетіндей сз ойлау

ш, с, р, л

 

Егер бала мектепте оымаан болса, онда тексеру барысында тсіндіру, крсету, ате жауапты талдау тсілдерін пайдаланып, тек оуы мен жазуын мегеруге зірлігін білу шін дыбысты талдауды арапайым трін йретуге рекет жасап кру ажет.

Е аддымен балаа сз рамындаы дыбыстарды бір-бірімен айырып жне бліп алу тсілін йрету керек. Ол шін а, о, дыбыстарын дауыстап жне созып айта отырып балаа оларды айталатып, сосын ол дыбыстарды сзді ішінен тауып алуды сынады. Алашкы кезде сзді басында тран дауысты дыбыса екпін тсетін от, рт, Ася деген сияты сздерді іріктеп алады.

Айыратын дыбысты созып жне ыраын келтіріп, айтылуына баланы назарын аударады. Алдымен баланы салыстыруа ммкіндігі болатындай екі-ш дауысты дыбыстармен таныстырады. Сосын дыбыстарды айту шін рамындаы дауысты дыбыс аны, ашы жне екпін тсіп тратын бір буынды сзді пайдаланады. Мысалы, сра: "о-о-ой сзінде ай дыбысты естіп трсы? То-о-он сзінде ше? Ж-а-ан сзінде ше?"

Егер бала тапсырманы тсінбесе жне сзден керекті дыбысты айыра алмаса, онда дыбысты атап, жрдем беру керек. Жаттыу барысында ол дауысты дыбыстарды айыруды біртіндеп йренеді.

Содан кейін р трлі сздер рамындаы дауыссыз дыбыстарды айыруды сынуа болады. Бала белгілі бір дыбыстан басталатын сзді тану керек.

Мысалы, бастапы дыбысы М-дан басталатын сзді танып алу шін араласан бірнеше сздерді тізбесін келтіреді: мал, алма, мата, марал, ол, маса, тон, мсі, ора, май, мысы, тышан, озы.

Егер бала дыбыстарды айыру тапсырмасын млтіксіз орындай алатын болса, онда дыбыстарды блу тсілін олдануа болады.

Бндай жмысты ойын трінде жасы ткізуге болады. Логопед балаа оны есімі натылы бір дыбыстан басталатынын айтып тісіндіреді. Мысалы ол М дыбысынан басталады деу керек. /Марат, Млике/ "Ал енді саан баса бір есімді атаймын, сен оны бастапы дыбысын табуы керек. Мен ол есімді атаанда сені табатын дыбысыды ктеріп, рі созып айтамын. Ыылас ойып тыда. Жаылмай, дл табуы керек". Іріктеп алынатын сзді бастапы дауысты дыбысына екпін тсіріп тратын болу керек. /Ат, Ася, от/ бала талданатын сзді бастапы дыбысын атауы керек.

Содан кейін сзден дауыссыз дыбысты бліп алуды сынуа болады. Сзді соында тран дауыссыз дыбысты бліп алу оай. я дыбыстара аяталатын сздерді талдауа болмайды / кааз, каз, жаз, мал жне т.б./

Балаа таныс жеке заттар бейнеленген суреттерді крсетуге бо­лады. Мысалы, суреттегі жапыраты логопед жапыра... дейді де, баладан соы дыбысын айтуды срайды. Егер ол бл тапсырманы тсінсе, онда зіне таныс сздерді соы дыбыстарын бліп алуа сыныс жасайды, мысалы: тас, етік, ит, мысы, ла жне т.б.

Егер бала дыбыстарды талдаудын бл тсілдерін млтіксіз орындай алатын болса, онда сзді басындаы дауыссыз жне соындаы дауысты дыбыстарды бліп алу сынылады. Ол шін мына сздерді пайдалануа болады. Мысалы: тау, ара, Суле, маса, жне т.б.

Осы тсілдерді бала жеіл орындай алатындыын байааннан кейін, енді бдан грі иындау, тапсырманы орындауды сынады. Бала берілген дыбыстан басталатын сзді зі табуы керек. Айналасындаы зі кнделікті кріп жрген заттарды ішінен К немесе М дыбысынан басталатын сздерді іріктеп табу керектігі айтылады. Мысалы, баланы кделікті кріп, рі олданып жрген сздері: кн, крпе, май, кпшік, кино, мата, кйлек жне т.б.

Келесі тсіл – дыбысты рамы бойынша сздерді салыстыру. Айырмашылыы тек бір дыбыстан болатын сздерді атауларына бейнеленген заттары бар суреттері іріктеп алып, балаа крсетеді де, оларды аттарын атааннан кейін дыбысты айырмашылыын срайды. Мысалы: май-тай, жн-тн, бала-ала, таба-саба, сабан-табан. Баланы тсінігін тексеру шін бл тсілді ауызекі олданып та круге болады. Мысалы, логопед балаа Манат-Жанат деген екі сзді дыбысты айырмашылыын срай­ды. Бл олданылан тсілдерді сйлеу тілі дрыс дамымаан ересек оушыларды оай игере алатындыы жргізілген тжірибеден белгілі болса, ал фонетика-фонематикалы дамуындаы кемістіктері бар немесе жалпы сйлеу тілі толы дамымаан балалара айтарлытай иынды туызады.

Мектепте оитын, дыбысты талдаудан тсінігі бар балалара, крделілігі иындау тапсырма беріледі. Оны сйлемді сзге, сзді буына, буынды дыбыса блуді, оларды жйелігіні жне дыбыстарды сзден орнын айыра алатындыын білетін-білмейтіндігін тексереді.

Балаа талдау шін сз беріліп, ол сздегі дыбыстарды санап, андай дыбыстардан тратынын, оларды сзде орналасу жйелігі андай екенін айтуды, сосын екінші, бесінші жне т.б. дыбыстарды бліп алуды сынады. Тексеру крделілігі р трлі сздерді пайдалануа болады. Мысалы: й, ат, май, шана, оушы, мысы, балы т.б.

Бала сз рамындаы зі дрыс айта алмайтын дыбысын алай блетіндігіне ерекше назар аударуды ажет етеді. Егер ол баса дыбыспен алмастыратын болса, онда оан сйкес дыбысы бар сзді зі ойлап табуын тіну керек. Бл дыбысты баса дыбыспен алмастыруы бліп алу иындыымен байланысты ма, жо лде тек дыбысты зін дрыс айта алмауынан ба екенін анытауга болады.

Аныктауа арналан жасы тсілді бірі – керекті дыбыстан басталатын сздермен аталатын заттар бейнеленген суреттерді іріктеп алу. Сонымен бірге жиі шатастыратын дыбыстардан басталатын заттар бейнеленген суреттерді іріктеуді сынуа болады.

Бейнеленген заттарды аттарыны бастапы дыбыстары: 1) талданатын дыбыстан; 2) е жиі араласатын дыбыстардан; 3) іріктеуге жатпайтын баска дыбыстардан тратын суреттерді жиынтыы болу ажет. Мысалы, егер бейнеленген затты аттары С дыбысынан басталатын суреттерді срыптау сынылатын болса, онда олар­ды арасында бейнеленген заттарды аттары с, з, ц, ш, ж, ц, щ дыбыстарынан басталатын суреттерде, сонымен бірге аттары м, ж, к, к, і жне таы баса дыбыстардан басталатын суреттерді бірнешеуі болу керек. Бейнеленген заттарды аттары С дыбысынан басталатын суреттерді бір топа, 3 дыбысынан басталатындарды екіншісіне, Ш дыбысынан басталатындарды шіншсіне жне таы баскаларын келесісіне, сйтіп барлы суреттерді топтара блуді сынып, тсілді трін згертуге болады. Бл тсілге алынатын суреттерді жобалы тізімі мынандай болу керек: шана, оыз, тон, шлы, санды, шапан, шопан, озы, шеге, сиыр, асы, жалау, аз, айшы т.б.

Дыбысты талдауды барлы жаынан толы мегерген балалар шін оу барысында онша жиі олданбайтын, кп буынды, дауыссыз дыбыстары бір жерге топталан, дыбыстарын дрыс айта алмайтын сздерді арнайы срыптап алады. Мысалы: санды, ескерткіш, милиционер, ауырсын т.б.

Бала зіне міндеттелген тапсырманы аншалыты оай орындауы ммкін, ешандай иындытар кездескен жо па, егер кездессе олар алай байкалды; бала дыбыстарды айырып жне бліп алама немесе баска дыбыстармен алмастыра ма, немесе тапсырманы млдем орындай алмай ма; талданан сзден дыбыстарды жйелігі айындала ма, тексеру барысында аныталан мліметтерді логопед жазып алады. Баланы дыбыстарды айыру-даы жіберетін ателері нерлым кп болса, демек сзді дыбысты рамы туралы тсінігі таяз болса, сорлым ол дыбыстар­ды нашар талдайды, оу мен жазуды мегеруге дадыланана дейін соншалыты иналады.