БЛІМ. СЙЛЕУ ТІЛІНІ БЗЫЛУЫН АНЫТАУ 3 страница

 

Сздік орын тексеру

Баланы ауызекі сзін баылай отырып сздік орыны аншалыты дегейде екенін анытап білуге болады. Біра кейбір жадайларда баланы сйлеу тіліндегі белсенділігін жне сзді маынасын тсінудегі енжарлыын арнайы тексеруді керек етеді.

Баланы жас млшеріне жне сйлеу тіліні ммкіндігіне арай сздік орын зерттеу шін заттарды аттарын атау, жалпы аттарын табу, арсы мндес жне сас мндес сздерді атау, тбірлес сздерді іріктеу, сйлемдегі сздерді ауыстыру сияты бірсыпыра арнайы тсілдер олданылады.

Е арапайым жне аса кп тараан тсілдерді бірі заттарды

атын атау, балаа аттарын атай алатын заттарды немесе оны рекетін жне белгісін бейнелейтін суреттерді крсетеді. Баланы сйлеу тіліні белсенділігін тексеру шін логопед оан затты не­месе суретті крсетіп, Мынау не? Мынау кім? Не істеп жатыр? андай? Кімдікі? деген сратарды ояды. Бала затты немесе суретті атау керек. Бндай тсілді тіпті мектеп жасына дейінгі балаларды сздік орыны дегейін тексеру шін де олданады. детте сйлеу тілі дрыс дамып, мектеп жасына дейін-а айтарлытай мол сздік ор жинаан бала затты атын, рекетін, сапасын атауда ешандай иналмайды.

Заттар жне суреттер таырыпа іріктеп алынан болу ке­рек, мысалы, ойыншы, ыдыстар, киімдер, ая киімдер, жануарлар, й жабдытары, р трлі ксіпті адамдары, жиаздар.

Таырыпты суреттерді ішінде кнделікті трмыста кп тарала оймаан, біра балалара белгілі заттар бейнеленген сурет­тер болу керек (сре, ескек, табалдыры, мадайша, босаа, оды, бкі, кездік, жаулы т.б.).

Осы тсілдерді таы бір трі бар. Ол затты атын зі тауып атайтын тсіл. Балаа сра ояды. Бала жауабын зі айтуы керек. Мысалы, кжені немен ішеді? (асыпен) немесе койды тлін не деп атайды? (озы).

Сл иындау тсілге заттарды жалпы атауын табу жатады. Балаа бір масата баытталан бірнеше заттарды жиынтыын крсетеді де оларды барлыын бір сзбен атауын сынады. Мысалы, мектеп жасына дейінгі ересек балаа немесе бірінші сыныпты оушысына кесені, асыты, азанды, трелкені, шйнекті, шмішті, крсетеді де, "осыларды жалпы атауы андай?" деп сра ояды.

2-3-ші сыныпты оушыларына жалпы атаулары крделілеу заттар бейнеленген суреттерді крсетеді де: "Бл не?" деген сра ояды. Мысалы, жануарлар (асыр, тлкі, киік, аю, оян, борсы, жолбарыс), сімдіктер (жусан, жоыша, бидай, амыс).

Затты рекетін, іс-имылын жне ерекшелігін білдіретін сздікті клемін жне ерекшелігін анытауа ерекше назар аудару керек. Осы масатпен баланы натылы рекет, іс-имылы немесе рекетті бейнелейтін суреттегі затты атауынан блек, баса да дйекті тсілдерді пайдалануа болады.

Крсетілген зат бойынша оны рекетін іс-кимылын айту. Мысалы, жануарларды алай озалып бара жатанын немесе не істеп транын айтып беру керек. Балаа жануарлар бейнеленген суретті крсетеді. Ол суреттегі жануарларды трлеріне арап отырып, айсысыны алай озалатынын айтып береді: балы/жзеді/, арлыаш /шады/, шегіртке /секіреді/, жылан / жоралайды /. Анытауыш сзді іріктеу / Бл балалар сын есімді пайдалана білетінін анытау шін олданады. Тсілді масатын балаа мысалдарды талдай отырып тсіндіруге болады. "Аспан андай?" Ашы кгілдір. "Кктемде жер кандай тсті?" – жасыл.

Бала зіні ауызекі сйлеу тілінде атысты жне сапалы сын есімдерді алай олданатындыына ерекше кіл аударуы керек. Баладан мынандай сздерге андай сын есімдер сйкес келетінін срайды. Мысалы, орамал, й, орман, орынды, крек, балта, сиыр. Балаа: "Брышты дмі андай? "- (ащы), "Балта андай?" - (ткір) – деген сратарды береді

Осы тсілдермен атар бастауыш сыныпты оушыларына арсы мндес немесе сас мндес сздерді іріктеу тсілін сынады. Логопедті атаан сздеріне бала олармен маынасы сас, біра трі баса сздерді атауы тиіс. Мысалы, батырлы, рей, жасы, жаман, лкен, аласа, биік, айыру, уану. детте балаа таныс сздерді іріктеп колданан дрыс. арсы мндес сздерді іріктеу шін пайдаланылатын сздерді де логопед атаан кезде бала олара маынасы арама-арсы сздерді айтуа тиіс. Мысалы, уаныш, сара, жасы, пайдалы, жуан, араы. Бл тексеруді ойын трінде де жргізуге болады. Мысалы "керісінше" айт. Мен бір сз айтам, сен керісінше айт.

Тбірлес сздерді іріктеуге мысал ретінде мынандай сздерді атауа болады: жер, жыл, мал, жал, бала, ыс, оу т.б.

Баланы жас млшеріне ой-рісіні даму шамасына арай бл келтірілген тсілдерді иындатып немесе жеілдетіп олдану керек. Егер бала сынылан сзді атай алмаса немесе ате айтан жадайда оны ежар сздігінде бл сзді бар-жоын тексеріп анытау керек. Ол шін балаа айта алмаан немесе ате айтан сзді, бар заттарды немесе бейнелі суреттерді крсетеді. Логопед: "Мына суреттерді айсысында орамал бейнеленген?", "Мына заттарды айсысы брыш?" – деген сратарды ояды. Бндай тексеруді баланы сзді атай алмааннан немесе ате айтаннан кейін іле-шала жргізуге болмайды. Дрысы баланы алдымен сйлеу тіліні белсенділігін тексергеннен кейін жргізген ыайлы.

Тексеруді бір трі, бала кз алдына крініп трмаан затты алдымен тауып алып, сосын крсету. Мысалы, балаа зіні кзін, лаын, мрнын, иегін саусаымен крсетуді сынады. Егер ол осы затты немесе оны суреттегі бейнесін дрыс атаса, онда бл сзді тсінетіндігін білдіреді.

Лингвистика мен психологияда рбір мазмнны маынасы бойынша екі жаты ажырату абылданан. Бірінші жаы – сзді меншікті атауын крсететіндігі, демек оны зата атыстыы, екінші жаы – сзді маынасыны байланысы мен атынасын амтып крсетуі.

Сондытан баланы сйлеу тіліндегі сздігін тексерген кезде оны сздік орыны млшерімен бірге, кнделікті олданып жрген дадылы сздерді маынасын тсіну ерекшелігін де ескеру ажет. Затты атын дрыс айтанына арап бала бл сзді маынасын біліп, яни тпкі тркінін тсініп, орнымен колданады деп айту жеткілксіз. Сондытан баланы сзді дрыс пайдалана ма, жо лде баса сзді орнына ауыстырып олдана ма, соны анытай отырып сйлеу тіліне мият баылау жргізу те орынды. Лайыты мысалдар келтіре отырып, сйлеу тіліндегі сздерді аныталан кемшіліктерін тгел жазып алу ажет. Заттарды, рекеттерді жне сапасын натылы бір сзбен крсетіп, оны белгіленген затпен, рекетімен жне сапасымен байланысыны беріктігін жне лайыты затты крсеткен кезде керекті сзді оай табуа ммкіндігі болатындай оны дыбысты рамыны айтарлытай аны крсетілуін талап етеді. Сонымен атар сзді жрдемімен ммкіндігінше затты барлы сапасыны ерекшелік жне маыздылы асиетін атап крсету ажет. Осы шарттарды тіпті біреуі бзылан жадайда оны лексикалы корыны калыптасуында иынды байалуы ммкін. Бундай келесіз жйттер жалпы сйлеу тілі толы дамымаын балаларда жиі байалады. Бндай балалар негізінде жалпыа таныс жне кнделікті арым-атынаста те жиі одданатын сздермен ана шектеледі. Кп сздерді жуытап жне кнгрт маынада айтады. Сырты тріні, имыл-рекетіні, тегін атаратын ызметіні састы ерекшеліктері бар заттарды меншікті атауларын дрыс атамай, оларды атауларын алмастырады. Мысалы, бзауды – сиыр, клді – су, каналды – ары, алайыны – темір, алма-жеміс, азды – йрек деп алмастырып айтады.

Алайда баланы сздік орыны бзылуыны ерекшелігі мен шырайы р трлі болуы ммкін екендігін есте сатау керек. Сонымен, мысалы, жалпы сйлеу тіліні кейбір элементтері толы дамымаан балаларды сздік орындаы кемшіліктер азыра рескелденіп крінуі ммкін. Оларды кпшілілігіні сздік оры бай болады, біра оку барысы кезінде естіп йренген жаа сздерді, тсініктерді, кріністерді зіні сйлеу тіліні белсенділігінде жеткілікті трде олданбайды. Тбірлес сздерді кбінесе екеу-шеуінен артыын тадауа шамасы жетпейді, оны зінде оларды сырты трін ана згертіп алады. Сйлеу тілінде грамматиканы стеу жне атысты сын есім сз таптарын сирек одданады.

Баланы сздігі оны жалпы сйлеу тіліні толы дамымауыны

руаытта толы крсеткіші бола бермейді. Оны скен ортасына, алан трбиесіне жне таы баса да себептерге байланысты сздік орыны дамуыны немесе тоырауыны байкалуы ммкін. Бны жеке дара бліп алып арауа болмайды, оны баса кріністерімен, соны ішінде сйлеу тіліні фонетикалы жне грамматикалы рылысыны дамуындаы ерекшеліктерімен бірге арау керек.

Сз орын тексеруге ажет лексикалы жне крнекілік материалдар мына аидалара сйкес іріктеледі:

- семантикалы (тексеруге затты атын, оны блшегін, іс-рекетін, сапа, сипатын, уаытты, кеістікті білдіретін сздер іріктеледі);

- лексикалы - грамматикалы (тексеруге ажет зат есім, сын есім, етістік, стеу, т.б. р трлі сз таптарын кіргізу ажет жне ол сздер баланы жас ерекшелігіне сйкес болуы керек);

- тематикалы немесе таырыпты-лексикалы материал таырып бойынша топталады: киім, жеміс, т.б.

Тексеруге ажет сздер мектепті немесе мектепке дейінгі мекемелерді бадарламасына сйкес растырылады. Сонымен атар сйлеу тілі бзылан балалара сздік-буынды рамы олжетерлік, олайлы болуын ескеру ажет. Тексеру орытындысын талдау барысында сз орында андай лексикалы топтардаы сздерді олданбайды, алмастырады, андай сздерде ателер кездесетініне кіл блу керек.

 

І. Мектепалды даярлы топ пен бастауыш сынып оушыларыны сз орын тексеруге арналан сздік материалдар лгісі

 

Таырыптар	Белсендіре-тін сздер	Баланы сздігіндегі сздер	ажетті ымны алыптасуы	Сзді баса ымдармен алмастырады	Ескерту
б.с.	е.с.	з.с.;	с.см.
Ойыншытар	сылдырма пирамида кубик машина уырша, т.б.
Ая киім	бтіке етік галош мсі тпішке
Киім	кйлек шалбар жейде камзол халат
Жиаз	тсек диван стел орынды шкаф
й жануарлары	ит мысы сиыр жылы ой
Адар	тлкі асыр аю жолбарыс тиын
Жануарларлар тлдері	бзау лын озы кшік торай
Трмысты ралдар	шасорыш тоазытыш люстра телевизор торшер
Клік: жердегі	автобус троллейбус такси трамвай метро
Клік: уедегі	ша тікша
Клік: судаы	пароход кеме айы теплоход
сімдіктер: Ккніс
Жеміс
Жидек
Глдер
Ааштар
Дене мшелері
Мамандар
Саймандар
оу ралдары

 

Шартты белгілер: б.с. – белсенді сз оры;

е.с. – енжар сз оры;

з.с. – затпен немесе іс-рекетпен сйкестендіреді;

с. см- сзді сйкестіндірмейді

Мектеп, балабаша бадарламасына байланысты сздерді згертуге болады. р сз категориялары бойынша 4-6 сз (сурет) алынады.

 

ІІ. Іс-рекетті білдіретін сздер

Сздер	Белсендіретін сздер	Баланы сздігіндегі сздер б.с.; е.с.	ажетті ымны алыптасуы з.с.; с.см.	Сзді баса ымдармен алмастырады	Ескерту
Физикалы	отыр тр жатыр келеді жгіреді секіреді кледі жылайды, т.б.
Кнделікті-трмысты	жуады сртеді тазалайды сыпырады суарады ойнайды жейді ішеді киеді
Ксіби	сурет салады жазады аады кеседі пісіреді емдейді
Адамны кіл-кйін білдіретін сздер	уанады жылайды кледі ашуланады уанады ренжиді

ІІІ. Затты сапасын, асиетін білдіретін сздер

Сздер	Белсендіре-тін сздер	Баланы сздігінде-гі сздер б.с.; е.с.	ажетті ымны алыпта-суы з.с.; с.см.	Сзді баса ымдармен алмастырады	Ескерту
Тстер	ызыл жасыл кк сары ара а оыр ср ккшіл клгін
Затты трі	шебер тртбрыш шбрыш шаршы
Затты клемі	лкен кіші кішірек е лкен е кіші
Кеістікті сипаттайтын сздер	зын ыса биік аласа жіішке жуан ке тар зыныра алыыра биігірек
Затты кеістікте орналасуы	алдында ортасында стінде астында о жата сол жата жанында айналасында жаын алыс жаыныра алысыра
Уаыт бадарлауы	алдымен сосын содан со жуыта бірден
Уаыт млшерінде іс-рекетті ту сипаты	тез баяу тотаусыз зер те тез те баяу
Тулік	таертен кндіз кеш тн тнде кеше кн
Табиат былыстары	жабыр ар жел найзаай блт тман
Санды, кптік ымдар	бір кп кп емес бірнеше кбірек азыра бірдей бірге кп бірге аз

 

Тексеру нтижесінде алынан малматтар жанжаты талданып, бааланады. Сйлеу тіліні лексикалы жаыны орытындылауында сздік оры жадайы жалпылама сздерді олдануы, антоним, синоним сздерді маынасын тсінуі, белгілері бойынша топтастыруы жне тапсырмаларды орындау барысындаы кездескен иыншылытар крсетіледі.

 

Сйлеу тіліні грамматикалы рылысын тексеру

Сйлеу тіл ызметіні патологиясыны маызды блігін крсететін сздерді грамматикалы рылысыны крделі жйесін бала алай пайдаланатынын анытау, тексеру барысыны е басты мселелеріні бірі болу керек.

Баламен гімелесіп отыран кезде оны сйлеу тілінде аграмматизмні бар-жотыын анытау р уаытта стті бола бермейді. Кейбір жадайларда арнайы зерттеуге тура келеді.

Бндай жадайда сйлем немесе арнайы іріктеліп алынан оиа желісін баяндайтын немесе маыналы бейнелі суреттер бойынша ыса гіме рыстыру тсілін олданады.

Баланы сйлеу тіліні грамматикалы рылысын тексеру тсілдерін олдананда логопед назарын мынаан аудару керек. Суреттегі кріністерді окиа желісімен жйелеп мазмнын гімелеп бере ме, немесе бейнеленген заттарды имыл-рекетін жне оларды сапасын тстеп-тгелдеп баяндамай-а тран кйінше аттарын атай ала ма, бала андай сйлемні трлерін пайдаланады жне бл сйлемдерге андай сз таптарын олданады, оны грамматикалы рылысы андай, жалаулытарды дрыс пайдалана ма.

Бл тсілдерден баса р трлі сйлемдерді грамматикалы рылысыны дрыс алыптасуын анытайтын тапсырмаларды згеше трлері де бар. Бан тракты бір сздер бойынша сйлем растыру жатады. Балаа, мысалы, кітап жатыр, стел деген ш немесе одан да кбірек жеке сздерді айтады да, жандарынан керекті сздерді осып сйлем растыруды сынады.

Бл тапсырманы крделірек трі – берілген сздер бойынша гіме растыру. Мысала мынадай сздерден гіме растыруа болады: балалар, тоай, озыйры, жабыр, жргенде, жгірді, су.

Ретсіз тізбектеліп орналасан жеке сздерден сйлем рау. Балаа

сйлем райтын сздерді сынады: мысалы, озылар жайылып, тауды, мен, бірге, бзаулар, жр, латар, беткейінде /Тауды беткейінде озылар мен латар жне бзаулар бірге жайылып жр/

Бл тсілді ережесі – берілген сздерді ретімен орналастырып сйлем рау, содан кейін растырылан сйлемді айтып беру.

Сздерді жеке-жеке анытама аазга жазып беруге болады. Бала сздер жазылан анытамаларды пайдаланып, рет-ретімен тізіп орналастырады, растыран сйлемді оып береді. Сйлем растыратын барлы сздерді бір анытама аазга жазып беру немесе ауызекі айту балаа иындау тиеді.

р трлі синтаксистік атынас арылы крсетілетін сзді морфологиялы элементтерін баланы алай мегергенін анытауа жрдемін тигізетін тсілдерге тоталамыз.

Алдымен бала ауызекі сйлеу тілінде жалаулытарды алай пайдаланатынын тексеру керек. Баланы жалаулытарды дрыс пайдалана алатындыын тексеру шін осыан лайы біратар тапсырмаларды олдануа болады. Бала орындалатын имыл-рекеттері бойынша немесе бейнелі сурет бойынша сйлем ра­стыруды немесе берілген мазмндаманы тсіп алан жалаулытарын орындарына оюды з бетінше орындайды. Мектеп жасына дейінгі балаа: "йде кімдер бар?" - Апам мен ккем жне аам бар. Сен таерте андай тама ішесі? ^— Мен таерте май жаып нан жеймін жне шекер салып шй ішемін.

Бдан грі ересектеу балалара: біра, йткені, рі, сондытан, сонда да деген сияты крделірек жалулытарды беріп, оларды сйлеу тілінде алай пайдаланатынын тексереді. Осыан орай арнайы іріктеліп алынан бейнелі суреттер бойынша сйлем растыруды сынады.

Сйлем растыру шін арнайы іріктеліп алынан бейнелі суреттер беруге болады.

Жалаулытары тсіп алан сйлемдерді байланыстыру тсілдерін де олдануа болады. Мысалы: жиналыс бітті... халы тараан жо. Су те суы болды, ... біз тоып алды. Шй іштік, ... шлдеп алыппыз.

Керекті жалаулы млде жок, болып алуы ммкін немесе бала оны баса жалаулытарды арасынан іздеп тауып алуа тура келеді. Мысалы: жмыстан кешігіп алдым ... автобус болмай алды. /Сондыктан, сол себепті, болмаса, себебі, немесе/. Тексеруші баланы жалаулытарды жне оларды сз тіркестерімен бірге алай олданатындыына назар аударады. Бдан кейін зат есімді р трлі септеулерде олданылуын тек­серу керек. Балаа бейнелі суретті крсетіп отырып сратар ояды. Мысалы: Сен кітапты кімге бермексі? /Сараа/. Сіз айда трасыз? /Ауылда/. Сендер айдан келдідер? /Таудан/. Сен киноа кіммен барды? /Апаммен/. Мынау кімні йі? /Мені йім/.