Ттенше жадайларды трлері мен сипаттамалары

Табии сипаттаы ТЖ – длей зілзала (жер сілкінісі, сел, кшкін, су тасыны жне басалар), табии рт, індеттер мен малды жпалы аурулары, ауылшаруашылы сімдіктеріні жне ормандарды кеселдері мен зиянкестері арылы заымдануын туызатын ТЖ-лар.

Техногендік сипаттаы ТЖ — нерксіп, клік авариялары жне баса да авариялар, рт (жарылыс), кшті сер ететін улы, радиоактивті жне биологиялы жаынан ауіпті заттарды тарататын (тарату аупі бар) авария, йлер мен имараттарды кенеттен ирауы, бгендерді бзылуы, тіршілікті амтамасыз ететін электр-энергетика жне коммуникация жйелеріндегі, тазарту рылыстарындаы авария туызан ТЖ.

Зілзала бл ТЖ-ды пайда болуына келіп соатын жойын былыс.

Длей зілзала – ТЖ-ды пайда болуына кеп соатын зілзала.

Апат – айматы жне ірі ауымды ТЖ пайда болуына келіп соатын жойын былыс.

Жер сілкінісі. Жер сілкінісіні кенеттен пайда болады жне ас аымда теді. Жер сілкінісі — бл жер ыртысында немесе мантияны стігі блігінде кенеттен болан озалыс пен жаратылыс нтижесінде пайда болан, елеулі ауыту трінде, лкен ашытыа таралатын жер асты дмпуі мен жер астыны озалысы. Бл былыс жер асты дмпулерінен, тербелістен болады. зірге алымдар жер сілкінісі ашан, айда, анша уаыт болатынын жне андай зардап келетінін тура басып айта алмай отыр. Сейсмикалы станцияларды крсетулері – дл емес. Жыл сайын жер бетінде 100-ден аса лкен жер сілкіністері болып трады. Жер сілкінісіні уаытын болжау иын.

Жер ыртысыны тектоникалы озалысын тудыратын жер сілкінісі те жойын болып келеді.

Жер сілкінісіні барысында адамдар аза болады, йлер, жолдар, кпірлер, каналдар, тоандар мен баса да инженерлік имараттар, су бырлары, канализация, электр беру жйесі ирайды, байланыс желісі бзылады, ар кшкіні, сел, сырыма мен опарылыс пайда болады. Тау жыныстарынан тастар лайды, адамдара рей болады. Су асты жне су жаалауындаы жер сілкінісі кезінде, теіз тбіні озалыс нтижесінде теізді гравитациялы толындарынан цунами пайда болып, рылыста лкен блінушілік жасайды.

Жер сілкінісіні жойын кші оны серінен болатын апаттары кпшілікке млім. йткені азастанны 450 мы шаршы километр аумаында жер сілкіну ауіпі бар. Бл аймата 6 миллионнан астам халы трады, 27 ала, 400-ден астам елді мекендер бар. Елімізді 40 пайыза жуы ндірістік леуеті осы аймата шоырланан.

Шыыс азастан, Алматы, Жамбыл, Отстік азастан, ызылорда, Маыстау облыстары мен Алматы аласы сейсмикалы ауіпті аймата орналасан. Онда нерксіпті негізгі орыны 30%-ы шоырланып, трын й орыны 35%-на жуыы орналасан, Республика халыны 40%-ы трады.

Жер сілкінісіні ауіпті бар айматарда ірі алалар мен елді мекендер, гидротехникалы имараттар мен зиянды нерксіп орындары, жасанды жне су оймалары, жарылаш жне улы материалдар оймалары орналасан. Трын й алабыны бзылуымен атар тізбеленген объектілерді кейбіреулеріні бзылуы, оалмайтын экологиялы згеріске алып келуі ммкін. Инженерлік желілер мен коммуникацияларды жер сілкінуді салдарынан бзылуы аса ауіпті.

1-сурет. Жер сілкінісіні ошаыны схемасы

Жер сілкінісі кезіндегі ондыры мен имаратты заымдалуынан шегілген залал имаратты зіні заымдалуынан шеккен шыыннан біршама есе асып тседі.

Жер сілкінісіні бірге рт пайда болып, геологиялы ортаны экологиясы бзылады, опарылма, сырыма, сел тасыны жне т.б. шаруашылыа осымша залал келеді.

Жер сілкінісіні жанама шыыны да орасан зор: ндірістік циклді уаытша тотауы, ебек ресурстарыны зардапты жоюа тартылуы жне таы басалар. Сонымен атар клік жолдарыны заымдануына, трын й трмысты жадайды нашарлануына, халыты апат аймаынан кетуіне, жерасты дмпуіні айталануын ктуіні нтижесінде адамдарды нжырысыны тсуіне келіп соады.

Жер сілкінісі салдарыны аса ауыр трлері имараттар мен йлерді сейсмикалы кшейту бойынша жмыстар жер сілкінісі ауіпті ескерусіз жргізілетін рылыс пен имараттарда пайда болады. Бан мысал ретінде соы жылдары азастанда болан жер сілкіністері салдарын келтіруге болады (лан ауданы Жамбыл облысы).

Халыты, ауматы жне шаруашылы объектілеріні ытимал жер сілкінісінен орау масатындаы шаралар мыналарды амтиды: сейсмологиялы баылау мен жер сілкінісіні болжамыны республикалы жйесін дамыту; сейсмикалы аудандастыру сапасын жасарту; сейсмикалы тзімді имараттарды жобалау жне салу; халыты сейсмикалы білімін жасарту; басару; хабарлау мен байланыс жйелерін траты дайындыта болуын йымдастыру; дамыту жне олдау; жер сілкінісі кезінде Азаматты ораныс кштерін тарту жне траты дайындыта стау.

Азаматты ораныс кштері мен ралдарыны жне зге де шаралара жер сілкінісі салдарын жою жоспарына сйкес зге де шаралара басшылы жасау.

Сел. Сел – тау зеніні з арналарынан кенеттен ктеріліп, дегейіні крт згеруі жне тау жыныстары бзылуынан болатын уатты аын.

ар кшкіні. ар кшкіні – бл ар массасыны тау беткейі бойынша тмен арай жылдам лысуы.

азастанда 95 мы шаршы км тау аумаы ар кшкіні ауіпіне шырайды.

азастанда ар кшкіні алы ар кп жауатын жне олайлы геоморфологиялы жне топыраты — ботаникалы жадайлары бар Батыс Тянь-шань, Алтай, Іле Алатауы мен Жоар Алатауыны жоталарында болып жатады. Кшкіндер лама тау беткейінен кбінесе 20-60 градуспен, кшкін ар жаа жауан жне кн крт жылыан кезде болады. Кшкін тауда жауын –шашынны жиі болуынан, циклонды былыс кшейетін наурыз-суір айында кбірек болады. Сирек айталанатын кшкінні клемі 1 млн. текше метрге, озалысыны е лкен жылдамдыы 100 метр секундке дейін жетеді. Барлы кшкіндерді 50% жуыы жазыа дейін жетіп, халы пен шаруашылы объектілеріне тікелей ауіп тндіреді. Кшкінні кедергіге крсететін ысымы 1 шаршы метр шін бірнеше жз тоннаа жетуі ммкін.

азастанны бкіл таулы аудандарында ар кшкіні болып трады. Ол негізінен арды тсуі мен кнні жылуына байланысты, ар кшкіні болатын е ауіпті кезе араша-суір, ал биік тауда – азан-мамыр.

Тауда болан кез-келген адам ысы кезедегі таудаы ауіптерді, сатандыру шараларын білуге міндетті.

Жай адамдар кшкіндерге ысты суы мезгілінде тауда болса тап болуы ммкін. Ал альпенистер мен тауа шыуды дет ылан туристер бан жыл бойы зір болуа тиіс. Тау уезойларымен болатын барлы баытсыз оиаларды 25% -на жуыы кшкінні еншісінде. Ол детте баыт пен озалыс уаытын дрыс тадай алмаудан, кшкін ауіпі бар беткейлерден ебдейсіз туден, кшкінні пайда болу табиаты туралы білмеуден, тртіп бзудан болады.

Тауда болан кезде оршаан ортаа мият арап, кездескен жабайы хайуанаттарды мінезін зерделеген жн (тау ешкілері ар кшкініні ытимал лысуын алдын ала сезіп ауіпті айматан кетеді), сондай-а беткейдегі арды тзімділігін олда бар ауіпсіз дістермен тексеру ажет. 15 градустан тік беткейлер аса ауіпті болмаанмен, ар кшкініні одан да жазыыра беткейлерде лысу оиалары белгілі. Беткей тік болан сайын кшкінні лысу ытималдылыы арта тседі, алайда 50 градустан тігірек беткейлер ауіпті емес, йткені ар жамылысы жинаталмайды, ар жауан сайын шаын бліктермен сырып тсіп отырады.

Жадай стті аяталса, зардап шегушіге алашы медициналы кмек крсетіледі жне ол ауіпсіз жерге апарылды.

3-сурет. ар кшкіні.

Опырмалар. Опырмалар – ауырлы кшіні серімен ылалды топыра массасыны тмен арай сыруы. Тау жыныстарындаы жне жартастардаы жекеленген жапарларды немесе ра, тік, еіс беткейлердегі жапарларды лауы.

Опырмалар азастан барлы таулы ауданыдарында болып трады. Оларды пайда болу себептері жерсті жне жерасты сулар мен топыраты ылалдануы, жер сілкінісі, сондай-а адамны шаруашылы ызметі болып табылады. Сас ірі опырмалар тектоникалы саталуа байланысты. Осындай учаскілерде пайда болан опырмалар ірі зендерді бгейтін клдене су тоандарын жасай отыра, таулы жазытарды рсаулайды. Мндай зендерге Кнгей Алатауындаы Клсай зені, Іле Алатауындаы лкен Алматы зені жатады.

Опырмалар жылды кез-келген уаытында, детте, тіктігі 19 градуса жуы жарларда болады. Ірі опырмаларды алаы 50-60 га дейін жетеді.

Соы жылдары азастан тауларындаы опырмалар былыс рістеген техногендік жктемеге байланысты саяжай учаскелеріні кесінділері есебінен жандана тсті. Тау беткейлеріні табии геоморфологиялы тепе-тедігі оларды жол, саяжай йін салу, су бырларын ткізу жне баса рылыстарды салу кезінде тірегіні кесілуінен бзылады, сонымен атар сімдік-топыра жамылысы бзылып, беткей топыраы суырмалы сумен ылалданады. Опырмалар брын олар байалмаан жерлерде де пайда болады.

Трындар опарылманы басталандыы туралы хабарды алан бойда й-жайдан жылдам шыып, тіректегілерге ауіп туралы ескертіп, ауіпсіз орына баран жн. йден шыарда пешті шіріп, су мен газ брандаларын жауып, жары пен баса да электр ондырыларын ажырату ажет

ар басу.ар басу – табиатты тосын кштері кріністеріні бірі. Брасынмен, арлы боранмен тыыз байланысты. Ол бірнеше сааттан тулікке дейін жауан алы арды серінен пайда болып, алыпты тіршілікті бзады, ал кейде адамдар рбандытарына, малды шетінеуіне жне материалды ндылытарыны жойылуына келіп соады.

арды басуы, боран туралы хабар алан бойда, уаыт болса, кедергілер орнатылады. Жолды имаратты шетінен желге арсы баытта арасы 15-20 метр алан, ар тосауылы ойылады.

ар жауан кезде жне одан кейінгі уаыттаы негізгі жмыс трлері: жоалан адам мен малды іздеу; запрдап шеккендерге алашы дрігерлік кмек крсету; жол бойындаы, й-жай тірегіндегі арды тазалау; жолда трып алан клікке кмектесу; коммуналды жне энергетикалы желідегі аварияларды жою.

Барлы жмыс бірнеше адамнан тратын топпен бірге жргізіледі.

Егер ар басуа автомобильмен келе жатып тап болсаыз тотап, тран жерді белгілеу керек, ол шін ашы матаны ілген жн. Машинаны стін толыымен жауып, двигательді радиатор жаынан ымтау керек. Машина капотын желге арай брып, отынды немдеу шін, пешті дайы оспаан жн. Машинаны ар басып алу аупі болса, есікті бірін жиі ашып, кртік арды рірек сырыыз. Далада алан машинада атты тосаыз да озалтышты оспаыз, ол жмыс істеп тран кезде блінген улы газ автомобиль ішіне жиналып, ааан суытан брын зіізді мірден алып кетуі ммкін.

Машинадан шыанда міндетті трде зіізді аранмен байлаыз (Бір шын автомобильде алдырыыз). Адам йден немесе машинадан жарты метр заанда бадардан айырылып, аза болан жадайлар кптеп кездеседі.

Жолдаы ккайа аса ауіпті, ал илысы кп жерлерде автомобиль озалысын млдем тотатуы ммкін. Жаяу жру те иын, р трлі заттарды лауы жне шуы те ауіпті. Бл жадайларда ескі рылыстарды маынан, электр желілеріні жне оларды дігектеріні жанынан аула кеткен жн.

ар басуы, боран туралы хабарды алан бойда, уаыт болса, жалпы оршаулар, жолдаы имарат шетінен 15-20 метр ашытыта жел соатын жатан аландар орнатылады.

4-сурет. ар басу.

Сырыма. Сырыма – ауырлы кшіні ыпалымен зендер мен клдер, теіздерді тік жаалауларынан, таулар мен сайларды жыраларынан топыра массасы мен тау жыныстарыны тмен арай тайанап ыысуы (сыранауы). Кбінесе жыраларды сумен шайылуы, оны мол жауын-шашынмен шектен тыс ылалдануы, жер сілкіну немесе адамны іс-рекеті (жарылыс жмыстар жне т.б.) болып табылады.

Сыранау кезінде топыра клемі ондаан жне жздеген мы текше метрге дейін жетіп, кейбір жадайларда одан да кп болуы ммкін. Сырыманы тайанап ыысуыны жылдамдыы жылына бірнеше метрден, секундына бірнеше метрге дейін ауытуы ммкін. Сырыманы тайанауыны е кп жылдамдыы жер сілкіну кезінде байалады. Топыра массасыны сыруы трын йлер мен ндірістік имараттарды, инженерлік жне жол рылымдарыны, магистральді бырлар мен электр тасымалдау желілеріні ирап жне лауына, сондай-а адамдарды заымданып жне мерт болуына келіп соуы ммкін.

Сырымаа алай дайындалу керек

Сырымаларды ммкін болу жерлері мен млшермен шекарасы туралы апаратты зерделеіз, сырыманы пайда болу аупі туралы хабарлау дабылын, сонымен атар осы дабыл берілген кездегі іс-рекет тртібін есте сатаыз. имараттарды есіктері мен терезелеріні ашылмай алуы, сырымаауіпті жартастар суды шыуы — бл келе жатан сырыманы белгілері болып табылады. Жаындап келе жатан сырыма белгілері пайда болан кезде жаын мадаы сырыма станциясы бекетіне хабарлап, олардан апарат ктііз, ал зііз ахуала байланысты рекет жасаыз.

Сырыма кезінде андай рекет жасау керек

Сырыманы пайда болу аупі туралы дабыл алан кезде электрралдарын, газ аспаптары мен су бырлары желісін ажыратып, алдын ала зірленген жоспар бойынша дереу кшуге дайындалыыз. Сырыма станциясыны анытаан сырыманы ыысу жылдамдыына байланысты, ауіпті есепке ала отырып, рекет етііз. Ыысуды лсіз жылдамдыында (айына метр) зіізді ммкіндіктеріізге арай рекет етііз (рылысты алдын ала дайындаан орына кшірііз, жиазды, заттарды тасыыз жне т.б.). Сырыма ыысуыны жылдамдыы тулігіне 0,5 – 1,0 метрден кп болса алдын ала телген жоспара сйкес кшііз. Кшу кезінде зіізбен бірге жаттарды, ндылытарды, ахуала байланысты жне кімшілікті нсауымен жылы заттар мен азы-тлік алыыз. Дереу ауіпсіз жерге кшііз, жне ажет болса тарушылара азуа, опырылымдарды астынан зардап шеккендерді алып шыуа жне олара кмек крсету шін жрдемдесііз.

Сырыманы ыысуынан кейінгі рекет

Сырыманы ыысуынан кейін саталып алан рылымдар абыраларыны, жабындарыны жадайы тексеріледі, электр-, газ-, сумен жабдытау желілеріні заымдануы аныталады. Егер де Сіз зардап шекпесеіз, онда тарушылармен бірге зардап шеккендерді йінделерден алып шыыыз жне олара кмек крсетііз.

5-сурет. Сырыма.

Тау тастарыны лауы. Тау жыныстарыны кристалды торларыны температуралык, згерістер серінен кееюі мен сырылуыны трліше болуы физикалы гілуге негіз болады. Бл згерістер жыл маусымдары айын ажыратылатын аудандар мен климат континенттілігі жоары болатын, сіресе туліктік температура лкен айырма- шылы жасайтын жерлерде каркынды жреді. Мндай аудандарда гілу серінен киыршьщтасты орымдар тзіледі. Тау жыныстарындаы са. жарышатара су кіріп, ол кеейеді, тнге арай мз атып, жарытар одан рі лаяды. Мндай былыс поляр маы мен биік таулы жерлерге, сондай-а Сахара сияты табиаты «атал» шлдерге тн.

Химиялы гілу дегеніміз — тау жыныстары мен минералдарды рамындаы реакцияа тез тсетін заттарды (оттек, кемір ышылы, тздар, ышылдар, негіздер) ауадаы су буыны кмегімен згеруі жне зара рекеттесуі нтижесінде бзылуы. Сондытан химиялы гілу ылалды, ысты климат жадайындаы субтропиктер мен тропиктерге, сондай-а теіз маы аудандарына тн. детте, гілуді барлы рекеттері атар жріп отырады, сондытан айын басымдылы танытатын рекет трі бірінші кезекте айтылады. сімдіктер лемі мен жануарлар дниесі де белгілі дрежеде физикалы жне химиялы гілу рекеттеріне атысып, кейде тіпті оны жру арынын кшейтеді.

Дауыл. Дауыл — жойын кші бар жне едуір созылатын, 30 м/с жылдамдыпен соатын жел.

Табии рттер. азастан Республикасында табии рттерді негізгі трлері ландшафты рттер – орман, орманды дала жне дала (егіс) рттері болып блінеді.