Жараатты шок. Жараатты шокты пайда болуыны алдын алу
Шокты пайда болу себептері жне оныц ауырлы кезедері
Шок—азаньщ жараката жауап ретіндегі крделі реакциясы. Ол ауырсыну жне рефлекторлык тітіркен-діргіштер салдарынан туындайды. Шок кезінде орталык нерв жйесінін жмысы тежеледі, жрек-кан айналым жне тыныс алу жйесіні ызметі бзылады, артерия кысымы крт тмендейді жне зардап шегушіні жалпы жадайы ауыр болады.
Шок себептері р алуан. Шок, кбінесе, жмсак тіндерді аукымды мылжалануы, кеуде жне куьщ куысы мшелері-ні немесе ірі нерв тарматарыны заымдануы, сйек-теріні жарышатанып сынуы, уатылуы, ая-колдын жлынып кетуі, сонымен бірге ауьшды кю, аралас заымдану жне т.б. болан жарааттар кезінде байкалады. Оны себептері: салкындау, едуір клемде кан кету, суле ауруы, ашыну, шлдеу, титытау, зардап шегушіні селкілдегіш клікпен тасу, заымдау орнын, (мысалы, сыныты) нашар орау, жйке бзылуы болуы ммкін.
Шокты 2 фазасы (кезеі) болады. Бірінші кезе (фаза) — козу: заымданушы мазасызданып, ыырсиды, кп аунашып, озалады, тамыры арынды соады. Бл фаза (кезе) те кыса уакыта созыльш, екінші фазаа ауысады — самаркаулык, бозару, суы тер басады, тыныс алуы тарылып, артериялы кан кысымы тмендейді,
р трлі заымдану кездерінде шоктан сатандыру аса маызды. Бл жерде жоарыда айтылан шоктьщ дамуына жадай жасайтьш барлык факторларды ескерген жн. Кез келген жаракат (сіресе ауыр) кезінде ауруды жене кан кетуді азайту шін барльщ ммкіндікті пайдалану ажет. Сондай-а, шокты туындауына жадай жасайтын тоу, ашты, шлдеу, ерекпу, козу, толку сияты факторларды жою те маызды. Шоктан сатандыруды маызды іс-шаралары атарына сыныты дер кезінде жне жаксылап таып тастау, кан кетуді тотату, сондай-а дрыс тасымалдау жатады.
АМЖЖ клеміндегі іс-шаралара мыналар енеді: 1) дененін: заымданан блігін таып тастау (жара немесе кйік бар болса, е уелі стерильді таыш, ал атты ан кетсе, ан токтататьш жгут салу керек);
зардап шегушіні жылыту (ысты сусынды іш куысы органдары заымданан кезде беруге болмайды, крпеге орау, жылты ою); тері астына промедол (2% ерітіндіні 1 мг) немесе морфин (1% ерітіндінщ 1 мл), кофеин (10 % ерітіндінщ 1—2 мл), лобелин (1 % ерітіндіні 1 мл жіберу керек); барынша тынышты сатау керек.
Жараа таыш не жатау кою кезінде, аддымен, шок жадайында жатан ауруды сыну блігіндегі киімін ию керек. Содан со жапа шегушіні тез арада АМЖЖ-а немесе таяу ауруханаа жібереді. Мндай шыл тасымалдауды алдында 20—30 минут брын ауруа тері астынан 1—2 мл 1 %-ды морфин ерітіндісін немесе баса наркотик енгізу керек.
Закымданан жерге (аяк-кола) алдын ала койылан ан тотатыш жгут дрігерлік кмек керсетілгенше алынбайды, йткені жгутты алу кезінде ана заымданан тін блінісшщ улы німдер (токсемин) тсуі нтижесінде шок былысы ршиді. Шок жадайындаы ауру медкыз-метшіні немі бакылап труын ажет етеді жне оны ммкіндігінше дрігерді баылауына ткізген дрыс.
Ашы жарааттар
Ашы жараатты негізгі крінісі тері жабындыларыны бтіндігіні, шырышты жне ішкі азаларды бтіндігіні бзылуы. Жара суы арумен (холодное оружие) немесе трмысты заттармен (айшы, шанышы, біз жне т.б) тиуі ммкін. Сырты крінісіне байланысты жаралар: сылан (колотый), кесілген (резаный), шабылан (рубленный) болып бленеді.
Сылан жараларды сырты трі алдамшы болады. Себебі бір араанда жара клеміні кіші болуы, кп жадайда ан ау крінісіні болмауы жеіл трдегі жара деп ойлауа алып келеді. Біра, мндай жаралардан мір шін маызды азаларды (асазан, бауыр, бйрек, ірі ан тамырлар) жаралануына келеді. Сондытан осындай жаралар толыанды тексеруді ажет етеді.
Ал келсіген жаралар болса, негізінен ткір заттармен жанаспалы озалыстан пайда болып, айын кріністерді береді. Тері, теріасты абат, тамырлар кесілуінен кейінгі анау кріністерін аару оай. Біра осындай жаралар сирек жадайда беткей болып ана оймай, тередей еніп, ішкі азалара ауіп туызады. Кпшілік жадайда хирургтер сылан-кесілген жаралармен жмыс істейді. Бл кезде жоарыдаы екі жараны да бірге кездесуі байалады.
Шабылан жара азіргі кезде сирек кездеседі. Олар заымдалан айматы жаппай бзылуымен негізінен куде, бас, мойын аумаында крінеді. Металл заттардан баса шабылан жараны баса конструкциялы заттар да жасай алады. Мысалы жиі кездесетін жол кліп апатында адам автомобиль шынысына соыланда, атты жел соанда шып келе жатан тас, кірпіш, шыны блінділері (кбінесе жер сілкінуі кезінде кездеседі) де себеп бола алады.
Е соында жыртылан жара з алдына ерекше орынды алады. Мнда тіндерді созылуы, тесілуі, жыртылуы байалады. Блар иттер, жабайы жануарлар тістеуінен пайда болады.
Атылан жаралар е ауіпті жараларды бірі. Бл жаралар сипаты атылан ару-жара калибрі, трі, ара ашытыына байланысты болады. Біра бан арамастар кп жадайда бірдей жарааттар пайда болады.
Атылан оты сері жмса тіндерді тесіп ана оймай, оны жоары кинетикалы энергиясы арасында айналасында пайда болатын ысылан ауа да жмса тінерді жаншып, тесілген жерден сырта тіндерді шашады. Оты траекториясы бойында жатан сйектер шашыранды трде сынып, кп жадайда айналадаы тіндерге заым келтіреді. Жоары жылдамдыпен келген о айналадаы жмса тіндерде аз уаыта пульсирленуші уысты пайда болуына алып келеді. Ол з алдында тіндер ішінде жарылыс боланмен пара -пар. Бл уысты пайда болуы тіндерді оты диаметрінен 10 есе лкен айматы заымдауына алып келеді. Бдан шыатын тжырым тіпті аз ана калибрлі оты зі жоары жылдамдыпен шатындытан, айналадаы тіндеріне 10 есе лкен жара жасап заымдайды. О тиген жерде 3 заымдалу пайда болады: ерте канал аумаы, біріншілік травмалы некроз аумаы (контузия), екіншілік травма аумаы (молекулярлы соылу).
Барлы атылан жаралар оты (пулевые), бытыралы (дробовые), шашыранды (осколочный) болып блінеді. сіресе азіргі заманауи арулардан тиген оты заымдаушы кші те кшті. Ал автоматты аруды серінен адамны тірі ауы екіталай жадай.
Атылан жараларды ерекше тобына жататын жарылуды серінен пайда болатын жарааттар. Мндай жарааттар хирургтерді тжірбиесінде кбінесе ланкестерді (террорист) шабуылынан кейін кп кездеседі. Заымдаушы фактор жарылыш затты кшіне байланысты болады. Ашы аумата (далада) мны сері онша біліне оймаса, ал жабы йлер, кеістіктер ішінде кіші жарылыш затты зі ауіп тудырады. Бл жадайда заымдаушы серді тек шашыранды отар ана емес, жоары температура серінен кю, жарылу толын (баротравма) болып табылады. Яни бл жадайда комбинирленген травма крініс береді.
ан кетуден баска рбір жара шін е кауіптісі — жараа микробтарды тсуімен байланысты туатын асынулар ммкіндігі.
Микробтар жараа жаралану кезінде (алашы инфекция) немесе алашы кмек, ем крсету кезінде асептика ережелерін бзу (екіншілей айталанан инфекция) салдарынан тседі. Бір жадайларда ірі туызатын шыну процесі дамуы ммкін (ірітекті микробтар стафилококтар, стрептококтар), ал кейде тілме ушыуы жреді (алшылдау, дене ыстыыньщ ктерілуі, жара айналасыны ызаруы, оны шеттеріні тегіс еместігіні аны байпалуы).
Соылан жне мылжаланан тіндері бар жараларда жне топыра пен ластану кезінде газды гангрена туызатын газды инфекция пайда болуы ммкін (оттек жок жерде дамитын микробтарды кбеюіні, яни анаэробты инфекцияны крінісі — тіндердщ тез лі еттене бастауы). Жараны инфекцияа шырауымен байланысты дамитын таы бір кауіпті ауру — сіреспе (жараны сіреспе таяшасы бар топырапен ластануы). Клиникальщ трыда сіреспе блшы еттердщ тырысьш алуы, тыныс алу мен жрек жмысыны бзылуы, шайнау блшы еттерді арысуы, тыныс алу мен кіші дретке отыруды иындыымен сипатталады. Соы екі жадайда гангренаа жне сіреспеге арсы сарысу егу олданылады.
Жаралану кезіндегі алашкы кмек крсеткенде, ан кетуді токтату, жараны таышпен жабу, тыныш алыпта стау шін денені закымданан блігін иммобилизациялау (тратандыру) жмыстарын жргізу керек.
анды уакытша токтату — алашкы медициналык жрдем керсету кезіндегі маызды шараларды бірі жне ан кетудщ тріне байланысты оны тсілдері тадалады.
ан кетуді трлері жне олара сипаттама. ан кету дегеніміз — заымданан кан тамырынан канны йылуы (шыуы) цан кету деп аталады. Заым-данан тамыр сипатына сйкес
- артериялык,
- веналык,
- капиллярлык
- паренхиматозды ан кету
Артериядан ан кету ірі артерияньщ заымдануы кезінде пайда болады. Ол жарадан ал ызыл тсті канны шапшып ауымен сипатталады. Ірі артерияларды (сан, иы) заымдануы зардап шегуші міріне кауіп тндіреді.
8-сурет. Артериялы ан кету.
Венадан ан кету ірі вена тамырларыны заымдануы кезінде болады. Жарадан кою ызыл тсті ан здіксіз жайлап аады. Кейбір веналарды (мысалы, мойын) жаралануы кезінде олардьщ ішіне ауа кетіп алса, зардап шегушіні ліміне кеп соатын ауа эмболиясы дамиды.
Капиллярдан цан кету са ан тамырларыны жара-лануы салдарынан пайда болады, оны ерекшелігі — жаранын жоары бетінен кан аады.
Паренхиматозды органдардыц (бауыр, кк бауыр) заым-дануыкезтде байалады жне ол кбіне аралас болып келеді.
ан ау (йылу) органа байланысты ан кету: сырты (кан теріні жарасы мен шырышты абыкшасы арылы сырта аады) жне іттткі (ан тіндерге, орган немесе ішкі уыстара кйылады) болып блінеді. Кейде олар кеуде немесе іш куысы жарапанан кезде аралас болуы ммкін.
Жарааттану жне ан кету кезінде крсетілетін алашы медициналы жрдем. Жарааттану кезіндегі алашкы медициналык жрдем (АМЖ) крсетуді масаты — ан тотату (уакытша болса да), жараны ластанудан жне оан микробтарды тсуінен сатау, зардап шегушіні ауруын бседету. Алдымен жарааты бар дене блігі жалааштандырылады. Киім не аяккиімді аырын шешеді, кейде оны тігісі бойынша сгеді. Екінші жпка тспес шін жараны саусакпен немесе аспаппен арауа тыйым салынады. Асептика ережелерін ата сактау керек.
Байалу уакытына сйкес ан кету: алашы (жаралан-аннан кейін бірден кан кету) жне екіншілей (заым-дананнан со бірнеше уаыттан кейін) болып блінеді.
Капиллярлар мен кішкене тамырлардан кеткен ан таяу арада заымданан тамыр маында, егер анны ю дрежесі тмен болмаса (суле ауруы — гемофилия), анны оюлануы нтижесінде зі тотауы ммкін (канатпа— анны юы нтижесінде). ан кеп кеткен жадайда олма-кол рекет жасалады.
ан кетуді тотату мен жараа микробтарды тсуін болдырмау шін кбіне жараа стерильді (асептикалы) таыш кою арылы жзеге асады. Мны алдына жара шетіне 2 рет йодты спиртті ерітіндісін жаады, ал ол жок болса, шетін этиль спиртімен, аракпен немесе одеколонмен сртеді. Жара бетіндегі киім жыртындыларын немесе баса денелерді (бос жаткан) еппен жара бетіне тигізбей алады. Теренде жатан баска денелерді алмау керек, йткені ол ан кетуді кшейтіп, жпа тсіруі ммкін. Жараны жууа тыйым салынады.
Жараа таыш коюа жеке таныш пакеттер (ЖТП) немесе алдын ала дайындалан стерильді таыштар олайлы.
ЖТП резина ыса жне кааз абьща оралан екі макта — дке жастыша мен бинт тріндегі стерильді (кейде антисептикалы зат сіірілген) таыш материалдан трады. Жастышаны біреуі жалпы бинт бойында озалады (таышты бекітуге арналан), ал екіншісі бинттін бос шына бекітілген. Пакетті пайдалану пгін уелі резина абыты, ал содан кейін ааз абьщты ашады. О олмен ораманы, ал сол олмен бинт шын стап, жастышаларды жазады да, жараа кояды. О тесіп ткен жаралар кезінде жастышанын бірін жараны кірер тесігіне, ал екінпгісін шыар тесікке ояды. Жастыкшаларды бинттеп, бинт штарын байлайды. ЖТП-ны колдану кезіндегі негізгі ереже — таышты жараа салынатын ішкі бетіне ол тигізбеу (сырты беті ызыл жіппен тігілген).
Жараланандара жрдем крсету кезінде асептикалы таыштар да олданылуы ммкін, олар ендірісте тмендегідей трде шыарылады:
1) мата-дке жастышалары (65 х 43 см) мен оан тігілген тратандырыш тоыма баудан тратын лкен асептикалы таыштар;
2) мата-дке жастышаларынан (56 х 29 см) жне дке бинтінен (14×7 см) тратын кіші асептикалы тащыштар.
атты ан кету кезінде оны уаытша токтату шара-ларын жасау керек. Жмсак тіндердщ аукымды жаралануы, сондай-а сйектер мен буындар заымдануы кезінде ая-колды тасымалдау пгін орнытырып бекіту кажет. атты ауырсынуды азайту шін, зардап шегушіге промедол (морфин) салады. Егер жараланушы бойынан жараатты шок немесе кп кан кету салдарынан жедел ан азды белгілері сезілсе, ажетті шаралар жасалады. АМЖЖ-дан кейін жараланан адама сіреспеге карсы алдын ала егу жмысын жасау, антибиотиктер салу жне мірлік крсеткіштері бойынша шыл кмек крсетіледі.
Жара асынуларынан сатандыру. Жедел хирургиялы жпа р алуан жне кп кездесетін іріді ауруларды (іріді, шыу, теріні тілме шыуыны р трлі формалары, лифангоит жне лимфаденит, тромбофлебит, панарицит, сепсис) пайда болуьша себеп болады. Бл жадайда алапщы медициналык жрдем крсету: ра немесе мазь (жпамайлы) жаылан таыш (Вишневский жапамайы, антибиотик-тер — пенициллин, синтомицин, тетрациклин) салу, ая-колды (шкіл орамалмен, жатаумен) таып тастау, АМЖЖ-а жіберу. Жалпы, атты іріді жкпа (сепсис) белгілері байалан кезде, зардап шегушіні дереу маман-дандырылан ауруханаа жіберу, алашы ушыу ошаына таыш салу, ал оны ая-ол аумаында тмшалау кезінде ая-олды таып тастау ажет.
Кез келген заымдану кезінде медициналы жрдем крсеткенде, сіреспені алдын алу маызды міндет болып саналды жне ол тері астына сіреспеге карсы сарысумен анатоксин егу жмыстарын жргізуді амтиды. рбір жаралыа сіреспеге арсы сарысудьщ 1 сатандыру дозасын, яни 3000 АЕ антитоксиндік бірлігін егеді. Егер жара лкен болса жне топыракпен немесе киім жлмаларымен ластанса, онда 2 профилактикалы доза (6000 АЕ) салынады. Ауыр жарапанан жадайда сарысуды 7 кннен кейін кайта егеді. Баса жаралануларды брінде сарысумен бірге бір мезгілде денені баса блігіне кеш пайда болатын сіреспені алдын алу шін тері астына 1 мм сіреспелік анатоксин 5—6 кннен кейін айтадан 2 мл анатоксин егеді. ш жаска дейінгі балалар жаралананда сары судьщ — 750 АЕ, ал ш жастан жоары балалара — 1500 АЕ егеді. 13 жаса дейінгі балалара бірінші рет — 0,5 мл сіреспелік анатоксин, екінші рет, 5—6 кннен кейін — 1 мл, яни ересек адам дозасыны жартысын егеді. Газды гангрена кезінде ауруды дереу ауруханаа жатызу керек. Сатандыру трысында оан блшьщ ет ішіне гангренаа карсы сары су коспасын (100 — 150 мл стерильді изатонды ерітіндіні —30000 АЕ) егу, жмса тіндерді аукымды заымдануы мен сынык кезінде (сіресе топыракпен, нжіспен ластананда) антибиотиктер колдану ажет жне дер кезінде жаралара алашкы хирургиялы деу керек.
Асептика жне антисептика туралы тсінік. Жараа жпаны тсуі кез келген жараны жиі кездесетін жне кауіпті асынуларыны бірі болып табылады. Міне, сондытан да барлы хирургиялык жмыстарды негізгі жара жкпасынын алдын алу (сактандыру) аидасына тіреледі. Жараны беткі кабатына тиетін нрсенін барлыында ауру туызатын микробтар болмау керек, (стерильдену кажет), сондай-а жарага тскен микробтарды барышпа лсірету кажет. Жара жпасыны алдын алу жне онымен кресу шін азіргі заманда хирургияда жпадан сатандыруды бірттас жйесін крайтын асептика мен антисептиканы р алуан тсілдері олданылады.
Микробтарды жараа тскенге дейін жоюа баытталан, сйтіп, оны жкпаа шыраудан сатайтын іс-шараларды (жара жкпасынан сатандыру дістері) жиынтыы асептика деп аталады. Асептиканы негізгі заы: жараа тиетін нрсені брі микробсыз, яни стерильді болуы тиіс. Асептикаа ол жеткізу шін, негізінен, микробтар шін атерлі жоары температура (бумен, айнату аркылы стерильдеу) жне кейде р трлі химиялы заттар (спирт, йод), сонымен бірге ультрадыбыс, газдар, иондаушы сулелену пайдаланылады.
Жарадаы микробтар санын азайтуа немесе оларды жоюа баытталан іс-шаралар жйесі антисептика деп аталды.
Антисептиканы тмендегідей трлері бар:
1. механикалы (жпа тскен жараны алашкы хирургиялы ндеуден ткізу, яни микробтар мен літіндердіалып тастау масатында жараны тбімен шеттерін ойьш кесу):
1. физикалы (жараа ылал тартыш макта-дке таышын салу, кептіргіш нта, тампон, білте, дкені зын жолаы тріндегі тампон немесе резина немесе пластмасса ттік тріндегі білтені пайдаланау, сондай-а жараны ауа кмегімен емдеуді ашык дісімен кептіру).
Осылайша микробтарды мір сруі мен кбеюіне кедергі келтіретін олайсыз жне тіндерді ыдырау енімдерімен улы заттар токсиндеріні сіуін азайтатын жадайлар жасалады.
химиялы (бактериологиялы рекеті микробтарды дамуы мен кебеюін басып тастайтын жне бактерицидті рекеті — оларды елуін амтамасыз ететін антисеп-тикалы заттар колдану).