Тжірибелік саба №6

Ткір суле аурулары

ткір радиация (орыс. Проникающая радиация) — ядролы жарылыс кезінде тарайтын радиоактивті сулелер (гаммасулелер мен нейтрондар). Ядролы жарьшыс кезінде пайда болып, лезде жанжаа тарайтын, кзге крінбейтін жне адамдар сезінбейтін суле аыны. ткір радиацияа атом жарылысы энергиясыны 10-15 пайызы кетеді. ткір радиацияны сері 10-15 секунда созылады да, ол организм клеткаларын иондап, оан зиянды биологиялы серін тигізеді. Оны серінен тірі клеткалар кобею ммкіншілігін жояды да, суле ауруына шалдыады. Ауруды дрежесін радиоактивті сулелендіруді молшері арьшы біледі, оны рентген крсетеді. Тротнлді эквиваленті 20 мы тонна ядролык бомба ашы жерде жарыланда эпицентрден 600 м ашыктыта сулелену дозасы 10 мы рентгенге, 1 км ашытыта 1000 рентгенге, 1,5 км ашытыта 100 рентгенге жетеді. р трлі заттардан (оны ішінде ауадан да) ткенде гамма-сулелер мен нейтрондарды кші кемиді. Радиацияны сері жабулы блиндаждардан, баспаналардан, тік ордан, йлерді кабыраларынан, кемелер мен танкілерді корпусынан ткенде азаяды. Блар сулелерден де орайды. Жер астында немесе су астында жасалан ядролы жарылысты серін жер абаттары (немесе су) едуір азайтады, ауіпсіздендіреді. Мыс., 10 см бетон, 14 см жер абаты, алыдыы 25 см ааш ткір радиацияны кшін екі еседей кемітеді. Сондытан да жарылыс кезінде арнаулы орындарга жасырынган адамдар бірдей кашытыкта транны зінде радиацияны млшерін ашы жерде аландардан едуір аз абылдайды.

Суле ауруы. Бл иондаушы суле серінен организмні заымдануынан болатын ауруды ерекше трі. Суле ауруы трт дрежеге блінеді: бірінші дреже 200 «Р» дозасын аланда пайда болады, екінші дрежелі суле ауруы аза 300—400 «Р» суле дозасын алса, шінші дрежелі ауру — 500—600 «Р» дозасында жне тртінші, е ауыр дрежесі 600 «Р» дозасынан асанда суле ауруына душар етеді. Суле ауруы дамуыны трт кезеі бар.

Біріншіі кезе — алашы реакция кезеі — алынан суле дозасына байланысты орталы нерв жрек-ан тамыр жйелеріні ызметтері згеруімен атар, ан рамында уаытша а тйіршіктер кбейіп, СОЭ арта тседі. те кп иондаушы сулені дозасы шок туызып, соны салдарынан адам есін жимай ліп кетуі ммкін. Ауруды алашы белгісі 1—2 сааттан со байалып 48 саата дейін созылады. Содан со екінші суле ауруы кезеі басталады.

Екінші кезе — ауруды білінбейтін кезеі — екі аптаа дейін созылады. Клиникалы крініс азды-кпті жнделіп ан рамы алпына келеді.

шінші кезе тсында —- адамны жалпы жадайы лсірейді, анталауы айындалып, сйек майыны ан тзетін ызметі тмендейді. Ауру асынанда ішек-арын жолы азаларыны ызметі де ерекше заымдалады: лосу, су жиіленеді. Ауыз уыс кілегей абыында желіну, жара жне ісік пайда болады. Ішкі бездер ызметі тмендеп, азаны реакция туызу абілеті нашарлайды. Жалпы лсіздік басталып, инфекция ошатарыны белсенділігі артады.

Тртінші кезеде — алынан суле дозасы онша кп болмаса, аза айыа бастайды. Болмаса сыратты созылмалы тріне ауысады

 

Іс жзінде иондаушы сулелену шін адам организімінде кедергі жо. Организмге еніп, з энергиясын бере отыра олар денедегі затты кез келген молекуласын иондайды, оларды химиялы байланысын бзады, бл организмдегі биологиялы процстерді алыпты аысы мен зат алмасуын бзады. Бл, з кезегінде миды, асазанны, аланша безді, орталы нерв жйесіні жне басаларды жмыс істеуін тотатуа алып келеді.

Адам суле ауруына шырайды, оны ауыртпалы дегейі слеленуді уаты мен млшеріне байланысты. Сонымен атар организм клеткаларында ауіпті ісіктерді пайда болуына алып келетін згерістр теді.

I дрежелі суле ауруы (жеіл) — 100 — 200 рад слелену дозасы кезінде. Жасырын мерзімі 3-5 апта, бдан кейін лсіздік, басты ауруы, температураны ктерілуі, лосу, пайда болады. Ауруды емдеуге болады.

II дрежелі суле ауруы (орташа) — 200 — 400 рад сулелену дозасы кезінде. Жасырын мерзімі 3-4 апта. Ауру белгілері аны білінеді. те жасы емделген жадайда екі—ш ай ішінде сауыады.

III дрежелі суле ауруы (ауыр) — 400 — 600 рад слелену дозасы кезінде. Алашы белгісі аны білінеді -сы 30 минуттан кейін айта-айта стыртып, денені температурасы 33 градуса жетеді. Ауру жедел жне ауыр теді. Алашы аптаны зінде ауыз кілегейі заымдалып, гиперемия болуы ммкін (ан белгілі бір орына немесе лпа учаскесіне атты аанда оны бір жердегі млшері артады немесе оны ауы иындайды), ауыз бен жтынша заымданады, тері абаттары ызарады. Теріні жй немесе шктен тыс ызаруы. Жасырын мерзімі 10-20 апта, бдан кейін бас атты ауырып, іш теді, есінен айрылады. Стті жадайда бірнеше айдан кейін сауыуы ммкін.

IV дрежелі суле ауруы (те ауыр) — 600 — радтан жоары слелену дозасы кезінде 20-30 минуттан кейін алашы белгілері біліне бастайды. Дене температурасы 40° градустан асып, тері заымданады. Дрет сйылады. Емдеусіз екі-ш апта бойында леді. Ауруды барлыы дерлік ліммен аяталады.

Радиацияны адама сері. Иондалан сулеленуге аз зындытаы толынды электромагнитті организм сырты сулелену серіне тек адам иондаушы сулелену ртрлі радиоактивті заттармен табии радиоактивті заттармен жмыс жасаан кезде оларды радиоактивті заттар организмге тскеннен кейін ан медициналы мекемелер мен техникалы лабораторияларда рентгендік ионданушы сулеленуге ндірістен мекемелерде

Суле ауруыны патогенезі. Патогенез. Иондаушы сулелер серіні негізгі ерекшелігі радиациясыны (лкен дозада) белок молекуласына тікелейиондаушы суленуді тікелей емес сері суды радиоактивті сулеленумен заымдалан тіндер ядросындаы биохимиялы уле ауруыны патогенезінде белгілі бір маызды суле ауруыны алыптасуында айын маызы бар экстеро жне интерорецепторларды тітіркендіру ожж, сіресе жедел суле ауруы. азіргі уаытта бізді елімізде жедел суле бейбітшілік уаытта суле ауруыны жедел трі созылмалы суле ауруы созылмалы суле ауруы, бл салыстырмалы аз, азіргі классификацияа сйкес созымалы суле

а) жалпы сырты сулелену шаыран сермен

б) Изотопты тадамалы депонирлеуші (226Ra6 89Sr6

Сулелік сер созылмалы суле ауруыны дамуыны 2 кезеі алыптасу кезеі немесе зіндік сазылмалы сулелік алпына келу кезеі суле аурыны нтижесі жне аяталу кезеі бірінші кезе немесе патологиялы процесті алыптасу барлы 4 кезе бір патологиялы процессті екінші кезеі немесе алпына келу кезеі бл кезеде біріншілік деструктивті згерістерді айындалу органдар мен тіндерді рылымдарды згеруі мен суле ауруыны екінші вариантын блген кезде,

1. Мше тіндеріне тікелей радиакцияны сері

2. Патологиялы процессті біртіндеп алыптасуы

3. Патологиялы процесті ауырлы дрежесіні мерзіміне

4. Сулелік заымдалуды локалды сипаттталуы икемделу

Біркелкі жадайда сулелендірген созылмалы сулелік ауруды оан патологиялы процесті талуы сипаттамасы жне І- жеіл дреже «критикалы» органны ызметімен бл ауытуларды болу алыпты жадайда клиникалы берілген сулеленуге органдарды аздап сезімтадылыына згеруі патологоанатомиялы крінісі: Созылмалы сулелік ауруы кезіндегі кп млшерде олданан радиация энергиясын жтан ауруды алашы кезеінде анда морфологиялы деструкция дрекі заымданан кезде тіндерді склероздануы, органдарды,

Клиникалы крінісі. Созылмалы сулелік ауру жеке негізгі симптомдарына - невр жйесіні, ан созылмалы сулелік ару, жалпы сулелену абылдаан, бл тріні е ерте крінісі- вегетативті-антамырлы егер де науас аныталынбай жне олдаушы ауруды ауырлыына жне клиникалы аымына байланысты созылмалы сулелік ауруды І (жеіл) дрежесі негізгі траты симптомдарды бірі-асазан-ішек жолдарыны функционалды созылмалы сулелік ауруды ІІ (орташа) дрежесі жрек ан тамыр жйесі жаынан траты созылмалы суле ауруыны бл дрежесінде анда созылмалы сулелік ауруды ІІІ (ауыр) дрежесі науастар крт астениялы трде, жалпы лсіздікке,

Науастар ентігуге, жрек соысына, жрек анды биохимиялы зерттеген кезде зат алмасу созылмалы сулелік ауруды IV дрежесі азіргі те тез жне шапша симптомдарыны клиникалы крінісі радиоизотопты ішке тсуіне байланысты инкорпорланан радиоактивті заттарды организмге тсуіне ерте кездегі (І дреже) арлы симптомдар ториялы крсеткіштері бойынша ауру созылмалы сулелік ауру ІІІ дрежесі (ауыр) сонымен бірге рентгендік сулемен нейтронны серінен иондаушы радиацияны за уаыт сер етуі

 

 

27-сурет. Суле ауруы.

 

Табии жне жасанды радиоактивті изотоптарда ядроларды здігінен ыдырау процесі здіксіз жріп жатады. Демек, олар сырты ортаа туынды белшектерді, гамма кванттарын немі атылаумен болады. Радиоактивті сулелер кейде радиация немесе иондаыш сулелер деп аталады. Оларды кинетикалы жне электромагниттік энергиялары лкен шама райды. Сондытан ондай блшектер жолындаы денелерді атомдары мен молекулаларыны химиялы-физикалы касиеттерін згертіп иондайды, оларды араларындаы алыпты байланыстарды зеді. Сйтіп, биологиялы денелер де, баса табии денелер де згеріске шырайды. сіресе тірі табиат: адам мен жан-жануарлар, сімдіктер мен баса да тіршілік иелері зор зардап шегеді.

Атом бомбалары мен уран кеніштерін айтпаанны зінде, атомды реакторлар мен атомды электр станциялары да радиацияны кзі болып табылады. Сондай-а Кн радиациясыны, арыштан келетін баса да блшектерді зиянды серін де білуіміз ажет. Ол шін изотоптарды суле атылау белсенділігін, сондай-а радиацияа душар болан денелерді алан сулелеріні млшер-дозасын наты білу ажет. андай доза шегінде жмыс істеуге болады, андай доза денсаулыа зиян немесе адам міріне ауіпті деген сратара да жауап беруіміз керек.

Иондаыш сулелерден орана білу шін оларды тімділік асиеттерін білген жн. Радиоактивті изотоптармен жмыс істегенде, оларды тімділігіне орай тиісті ауіпсіздік ережесін блжытпай орындау керек.

Альфа-блшек пара ааза ттылып, одан те алмайды. Алайда адам терісінде алып ойса немесе ішкі органдарына тыныс жолымен, яни жеген таамы арылы етіп кетсе, те ауіпті.

Бета-блшектерді тімділік абілеті лкен. Олар адам азасына 1—2 см тередеп ене алады. Алайда бірнеше миллиметр алюминий аылтыры оны толы жтып алады.

Гамма-сулені тімділік абілеті аса кшті. Сондытан одан орану шін корасынны немесе бетон плиталарды калы абаты пайдаланылады.

Изотоптарды активтілігі (беменділігі) деп оларды бір секундта ыдыраан ядроларыны санын айтады.

Активтілікті лшем бірлігіне беккерель (Бк) алынды. Бл бірлік активтілікті ашан Беккерельді рметіне аталан. Мысалы, андай да бір затты 1 с ішінде 504 ядросы ыдыраса, оны активтілігі 504 Бк болады. Ертеректе активтілік бірлігіне кюри (Ки) алынан еді. 1 Ки = 3,7 • 1010 Бк.

Тірі аза клеткаларыны радиациядан алан энергиясы мол болан сайын, оларды биофизикалы асиеттері згеріп, тіпті генетикалы дегейдегі бзылуы арта береді. Сондытан радиацияны азаа беретін энергия млшерін баалай білуді маызы зор.

Радиацияны азаа беретін энергия млшері сулелену дозасы деп аталады. "Кн тіпті" деген халы диагностикасы мен "сулелік ауру" деген азіргі медицина диагностикасы арасында тура байланыс бар. Жазды ысты кндерінде білмеген адама ерсі крінгенімен, збек пен тжікті ала шапан киюінде, ырыз бен трікменні а киіз алпаы мен елтірі брігін, дала азаыны тйе жн шекпенін тастамауында, халыты радиациядан орануыны асырлы тжірибесі жатыр. Кні шуаты елдердегі йелдерді бетін, денесін бркеп жруіні де бір сыры осында жатыр.

Шынында да, Кн бетінен келетін радиация біркелкі емес. Алапат ысым, аламат температура жадайында Кн тсінен ысты плазма отын-отын буырана атылап, жздеген мы километрге шапшып, тірегіне тарайды. Осындайда те тімді кн радиациясынан денені орамау денсаулыа зиян келтіреді.

оршаан ортада табии радиация (арыш сулесі, радиоактивті элементтерді шыаратын сулелері) рашан болан, бар жне бола да бермек. Оны радиацияны табии фоны дейді. Ондай фон оршаан ортадаы барлы денелерде, соны ішінде адамда да бар. Табии фонны есебінен бір адам жылына 2 • 10 3 Гр радиация алады.

Радиоизотоптармен жмыс жасайтын адамдар шін бір жылды шекті босатылан доза (ШБД) 0,05 Гр-ден аспауы керек. ыса уаытта алынан 3—10 Гр адам міріне аса ауіпті. Елді мекен трындарыны бір жыл ішінде алатын шекті босатылан дозасы 5 • 10~3 Гр = 5 мГр-ден аспауы тиіс.

Айналадаы ортаны радиация алдытарымен ластау — адама да, табиата да жасалан зиянкестік. Сондытан атомды реакторлар мен атомды электр станцияларын салуда, уран ндіруде, олардан шыатын радиоактивті алдытардан сатануды ескеріп, жеті рет лшеп, бір рет кескен жн. Атом энергиясын ауіпсіз ндіру адамзата ойылып отыран лкен сын, онсыз ркениетті рге басуы ммкін емес. Алайда радиоактивті алдытарды залалсыздандыру немесе ауіп келтірместей етіп сатау адамзат алдындаы е крделі мселелерді біріне айналып отыр. Бл мселелерді отайлы шешу шін лтты дегейде арнайы радиациялы ауіпсіздік шаралары абылданып, іске асырылуы керек. Кері жадайда табиатта здіксіз жріп жататын зат алмасулары салдарынан, радиоактивті блшектер жер бетіндегі тіршілік атаулыны бірте-бірте жояды. Міне, сондытан оршаан табии ортаны тазалыын сатауда р адама зор жауапкершілік жктеледі.

азастандаы радиациялы жадай. азастан территориясында уатты ядролы сынатарды е кп млшері жасалды. Семей полигонында 1949 жылдан 1989 жыла дейін 470 ядролы жарылыс, оны 90-ы ауада, 354-і жер астында жне 26-ы жер бетінде жргізілген.

Олар азастан территориясыны біраз блігіні радиациялы ластануына келді. Шыыс азастан трындары Хиросима-Нагасаки мен Чернобыльдан кейінгі е лкен йондаушы сулелену дозасын алан. Радияциялы серге байланысты туан аурулар туралы мліметтер 1989 жыла дейін пия саталып келді. Ресми емес кздерді мліметтеріне сйенсек лейкемиядан айтыс боландар саны ондаан мы адамды райды.

азастан территориясында радияциялы ластану себептеріне мыналар жатады:

- Семей ядролы полигонында жасалан жарылыстарды салдары

- Радиоактивті материалдарды пайдаланылатын атомды нерксіп орындары

- аламды жауындар

- Халы шаруашылы мселелерін шешу масатында жасалан жер асты ядролы жарылыстар

- Табии радиоактивтілік

- Радиоактивті алдытар.

Семей ядролы полигоны. 1995 жылы Шыыс азастан облысыны Орталы блігіндегі жргізілген аэрограмма, спектрографиялы суреттер жер бетіндегі цезий – 137 активтілігі 65 – 100 мкр/са. боланы крсетті. Кейбір жерлерде 120-500 мкр/са. байалан. Зайсан кліні Отстік Батыс жаалауында цезий 137 радиациялы фоны 120-150 макр/са. раан.

Брын жргізілген ядролы жарылыстар табии суларды, тек ядролы полигон зонасында ана емес, оан жаын жатан территорияда да алыптасуынан теріс сер етеді. Стронций-90 е кп млшері Сарызек жыласы мен Мржы тауыны етегінде «Мржы» жне «Дегеле» аймаында байалан. жне белсенділікті жоары дегейі Семей облысыны айнар селосында, Абыралы колхозындаы барлы дерлік ды суларында аныталан. Сонымен атар, Семей аласынан отстікке арай, Тарбаатай маында су алмасу белсенді жретін аймата - жне белсенділік салыстырмалы трде тмен болан.

Халы шаруашылы мселелерін шешу масатындаы жер асты ядролы жарылыстар. 1995 жыла дейін азастан территориясында скери полигондардан тыс 32 жер асты ядролы жарылыстары жасалан. Олар р трлі халы шаруашылы шешу шін, соны ішінде жер ыртысын сейсмикалы зерттеулер, Каспий маы ойпатында тзды мнараларда жер асты кеістіктерін жасау шін жргізілген. азіргі уаыта дейін бл территориядаы жер асты суларыны ластану дрежесі жне мониторингі бойынша ешандай жмыстар жргізілмеген.

Радиоактивті материалдарды пайдаланылатын атомды ксіпорындар. азастан территориясыны техногенді ызмет серінен радиоактивті ластануы уран ндіру кен орындарымен, ядролы зерттеу жне энергетикалы рылылар, полиметалды, мнай жне газ кен орындарындаы ндіру жне ндеу жмыстарымен байланысты. Бл жмыстар уран-радий жне торий атарыны элементтеріні серінен радиоактивтілікті жоары болуымен сипатталады. Республикамызда 80000-нан астам ксіпрындар жмыс істейді. Оларды жалпы белсенділігі 250 мы кюриден астам. Аталан йондаушы сулелер кздеріні жалпы санынан, шамамен 20000 (80 мы кюри) ндірістен шыарылып, кмілуі ажет.

Зерттеулер нтижесінде Шыыс азастан облысында 1995 жылы біратар аномалиялар аныталан. «лбі» комбинатыны нерксіптік территориясында 15 радиоактивті ластану учакелері табылып, оны 13-і жойылды. Маыстау облысында Ирана жнелтілетін метелл алдытарыны радиоактивті ластануы аныталды. Жамбыл облысында «Нодорос» А-да 1995 жылы ылал лшегішті нейтронды сулелену кзі жоалан. Ксіпорындарда коммисия рылып, бл жадайды себептерін анытау масатында тергеу жмыстары жргізілуде. Солтстік азастан облысыны территориясында Смирнов поселкесіні элеваторынан уатты 200-3000 мкр/са. йондаушы сулелер шыаратын ралдар табылан. Павлодар облысыны рлыс ксіпорындарында кейбір рлыс материалдарды трлеріні радиациялы сапа сертификаты жо. араанды облысында ксіпорындар йондаушы сулелерді кздерінде кезінде жоюа арналан приборлары мен аппаратураларымен амтамассыз етілмеген. Семей облысында кедендік баылау жйесімен бірлесе отырып жргізілген тексеру нтижесінде азастан территориясынан сырты радиоактивті ластанан сым кабельдеріні шыарылуыны 3 факторы тіркелген.

аламды жауындар. 1995 жыл бойында цезий – 137 концентрациясы 0-0,42 Бк/кв м шамасында ауытиды. Ал жалпы – белсенділік айына 0,4-0,9 Бк/кв м згереді. Бл республика халына ауіп туызбайды. Ауадаы радиоактивті аэрозольдерді млшері рсат етілетін млшерден арты емес.

Радиоактивті алдытар. азастан территориясыны табии радиоактивтілігі оны райтын метерологиялы ртектілікті тзілуімен генетикалы байланысты, сонымен атар уран, радий мен торий атарыны элементтерімен жне космосты сулеленумен байланыты. Табии радиоактивтік фон р трлі болуы ммкін: ірі су оймаларыны акваторияларында (Каспий, Арал теіздері, Балаш клі) 6-8 мкр/са болса, граниттік массадан тратын территорияда 50-60 мкр/ са райды.

Магмалы жыныстар жер бетіне шыып жататын табии радиоактивті фон 18-22 мкр/са, ал кшті азіргі тбалы тзілістерді табии радиациялы фоны 10-18 мкр/са райды.

Космосты сулелерді жалпы табии радиациялы фондаы лесі 3-8 мкр/са. 1995 жылы зерттеулер нтижесінде Ккшетау облысыны Арыбалы жне Сарытбек мекен-жайларындаы барлы имараттарда радиоактивті газ радонны жоары концентрациясы аныталан. Мысалы, Арыбалы селосында екі балалар башасы жабылан (радонны концентрациясы 4000 Бк/куб м-ге жеткен, алыпты млшерде 200 Бк/куб м.

Елімізде кіметтік емес экологиялы йымдарды ызметін саяси, ыты негізде дамытуа да олайлы жадайлар жасалуда. «оршаан ортаны орау туралы», «Экологиялы сараптау туралы»задарда жртшылыты атысу ережесі, апарат туралы негіздер аланан. Республикамызда 200-ден аса кіметтік емес йымдар оршаан ортаны орау, экологиялы білім беру, радияциялы ауіпсіздік, экологиялы аарту сияты баыттарда жмыс істеді.

аладаы ауаны ластануы, жерді тозуы мен шлейттенуі, ндірістік жне трмысты алдытарды кбеюі, жер асты жне сті су кздеріні ластануы, Ертіс, Жайы, Талас, Сырдария, Іле, Шу зендеріні ластанан сулары негізгі экологиялы мселелер болып отыр. Ауаны ластануы 15 алада нормадан асып кеткен, скемен, Ленинагор, Алматы, Атбе, Атырау, Атау, Теміртау, Шымкент, Тараз, Петропавл, араанды т.б. брыныа араанда азіргі лкен дегейде болып отыр. Арал ніріні 59,6 млн.-а жері азан. Сонымен атар ктерілген тзды шаны аындары 300 шаырыма, ара ашытыы 500 шаырыма дейін таралып жатыр. Республикамызда 20 млрд. тоннадан астам ндіріс жне трмыс алдытары жиналып алан. Жыл сайын 14 млн. Куб м трмысты жне 700 млн. тонна нерксіптік алдытар, оларды ішінде 84 млн. Тонна уландырыш т.б. жиналады. Сонымен атар зауыт, фабрикалар ндеген рудаларын ндіріс алдытарыны 1-18 йіндісі жалпы клемі 56 млн. текше метр алып жатыр, радиоактивті фоны 35 мкр/сааттан 3000 мкр/саата жетіп, халы денсаулыын бзуда.

азастанда АЭС рлысын салу туралы гімен, сонау Кеес Одаы тсында жиі озалатын. 1995 жылы бл мселе кімет басармасында айта аралып, Отстік азастан облысында Шардара АЭС-ін салу кзделген-ді. алым-мамандарды айтуынша, туелсіз, егеменді ел ретінде, лемдік ркениетті бір блігі салынатын азастанда атом электр станциясыны болуы ажет. Тіпті, Балаш кліні жаасында «лкен» атты елді мекенде салынады деген гімені шы шыып жатыр. Біра, арнайы жмыс жоспары жасалып, мамандар ірітелмеген. АЭС-ті оршаан ортаны ластайтыны, зен, клдерді жаасында салуа болмайтыны таыда длелденіп отыр. Шетелдерде, мселен, Францияда электр энергиясыны 90 пайызын АЭС ндіргенімен, есесіне адам міріне ауіпсіздігі жан-жаты аралан. Демек,, АЭС рлысын салмай-а, электр энергиясын ндіруді басаша кдерін арастыру ажет. Бан осымша бас осуа атысушылар жалыз тйін – азастан азіргі АЭС салуа дайын емес деген ортынды жасады.

Табии ортаны ластаушы заттар р трлі болып келеді. Ол заттар зіні табиатына, шоырлануына жне адам организміне сер ету уаытына арай р трлі жаымсыз нтижелер туызады.

азіргі кезде ауаны ластайтын заттарды 150-ден астамы белгілі. Бл заттар ауада кн сулесіні серімен бір-бірімен реакцияа тсіп, жаа осындылар тзеді.

Радиациялы ластануды баска ластанудан кп айырмашылыы бар. ыса толынды электрмагниттік суле шыару мен зарядталан блшектерді бліп шыаратын трасыз химиялы элементтерді ядросы - радиактивті нуклидтер. Міне, осы блшектер мен шыарылан сулелер адамны организміне тскенде жасушаларды (клеткаларды) бзады, соны нтижесінде трлі аурулар пайда болады.

Радиациялык ластануды негізгі кздері - альфа, гамма жне бэта, сиякты радиоактивті сулелер. Ионданан сулелер адам, жануар организмдерінде ауыз, фермеш жоне баса да заттарды згеруіне, яни суле ауруыны дамуына келіп соады.

Суле ауруы зінен алынан сулені млшерше арай ауыр жне созылмалы болып блінеді. Адамдар екі-ш рет суле аланда ауыр суле ауруына шырайды, ал аз млшерде адам зак уакыт суле ауруына шалдыады.

абылданан млшеріне карай суле ауруы трт трлі дрежеде болады: 1-дрежесі жеіл трі - 100-200 рентген млшерінде; 2-ші дрежесі орташа - 200-300 рентген; 3-ші дрежесі ауыр - 300-500 рентген млшерінде: 4-ші дрежесі те ауыр - 500 рентгеннен астам млшерде суле алан кезде болады.

Суле ауруы трт кезенде жреді: бірінші кезе- сулені организмге сері оны млшеріне карай болады. Оны е алашкы белгілері: лсіздік, бас айналу, бас ауру, жрек айну, су, іш ту, теріні бозаруы, ан ысымыны секірмелі болуы, естен тануы. Екінші кезе - бірінші кезеннен кейін уакытша ауруды жадайы жасарады. Бл кезеді латентті кезен, яни, жадайдын жасы болып кріну кезеі деп атайды. Алан радиация млшері кп болса, бл кезе ыса болады да екі кннен ш жетіге дейін созылады. лсіздік, терлегіштік, тбетіні тмендеуі, йысынын бзылуы байкалады жнс анда згеріс болады. шінші кезе - те жоары млшерде суле аланда суле ауруыны асыну кезеі басталады. Ауруды температурасы ктеріліп, ішіне ан йылады, жаралар пайда болады, бадамша безі асынып, баспа ауруы пайда болады. ш-трт жетіден кейін шаштары тседі, ан юы бзылады да жпалы аурулар дами бастайды (кпені кабынуы, дизентерия, іш ту, каннын бзылуы, т.б.). Тртінші кезен - суле ауруыньщ жеіл трі, бл осы кезеде ауру жазыла бастайды. Ауыр трі болса, онда адам бірінші кезеде ліп кетеді. Орташа жне ауырлау трінде адамны жазылуы бірнеше айа созылып ан азаяды, ан кысымы ктеріледі жне организмні лсіздігі байкалады.

Радиактивтік ластану ткен асырды 40-шы жылдары уранны ыдырау реакциясы ашыланнан бастап пайда болан. Атом энергиясын американдытар соыс максатында, ал 1945 жылдан брын Кеес дуірінде оны бейбіт максатка пайдалана бастады. Атом энергиясын пайдалану кезінде сактандыру шаралары коса жргізіледі. йткені, атом ондырылары жмыс істеу кезінде, адам міріне ауіпті радиактивті шлак тзіледі. Ал оны залалсыздандыру оай шаруа емес. Радиактивті калдытарды теізге, мхита, зенге тастауа рксат етілмейді. рине, бл жадай кейбір капиталистік елдерде саталмайды. Мселен, Ирландия жаалауы азір ядролы йіндіге айналан. Жыл сайын мхит тбіне радиактивтік алдытар тасталып жатыр. Кптеген дамыан елдерде атом нерксібі ксіпорындарында белгіленген санитарлык нормаа дейін радиактивті заттардь концентрациясын азайтатын тазарту ондырыларын салынан. алдытар баллондарга салынып цементтеледі де, арнаулы жерлерге тасталады. Чернобыль апаты айналадаы орта мен халыты денсаулыына атты сер еткен, атом энергиясындаы ешуакытта болмаан апат. Чернобыль апаты кезінде атмосфераа 50 МК радиактивті заттар шыарылан жне ауданы 3000 км болатын жерге таралан.

 

Пайдаланылан дебиеттер:

олданылан дебиеттер

1. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология «Алматы» 2009

2. Тлеубаев Б.. Радиациялы экология жайлы ысаша таным «Павлодар 2008»

3. Ж.Ж.Жатанбаев Экология негіздері «Алматы» 2003

4. Янтекс

5. Молахметов З.М. , азалиев А.М., Фазылов С.Д., Экология негіздері «араанды» 2002

мір – тіршілік іуіпсізгі: С.Арпабеков. – Алматы, 2004.

1. Ж.Жатанбаев. Экология негіздері. Оулы – Алматы: “Зият”, 2003ж.-212б.

2. Оспанова. Экология негіздері. Алматы: 2002ж.