Таырып 3: азіргі леуметтану теориялары

1.леуметтанудаы рылымды функционализм теориясы: Т. Парсонс леуметтік тртіп пен леуметтік жйе туралы жне Р. Мертон леуметтік жйені функциялары мен дисфункциясы туралы.

2.Дау-жанжалды парадигма: Ч.Р. Миллс, Р. Дарендорф, Л. Козерді идеялары.

3.Символикалы интеракционизм теориясы: Дж.Г. Мид леуметтік зра рекет туралы, Г. Блумерді идеялары.

4.Кеестік оам кезеі.

5.азастандаы леуметтануды институционализациясы. азіргі кездегі мселелер жне зерттеу баыттары.

андай да бір ылым объективтік ажеттілікке, мір сранысына байланысты пайда болады. мір, тжірибе ажеттілігі, сранысы болмаса, ылым пайда болмаан еді. Осыан орай рбір ылымны, тіпті теорияны зіне тн шыу, пайда болу тарихы бар. Сондытан, рбір ылымны шыу, пайда болу тарихын білу ажет, йткені, оларды білмейінше натылы ылым туралы білім шектеулі рі стірт болады.

ХХ асырдаы леуметтанушылы ілімдер трлі салалар бойынша дамыан еді. XX гасырдаы леуметтану— леуметтанудь жаа дуірі, бірінішіден, эмпирикалы (тжірибелік) леуметтануды дамуы мен альптасуымен байланысты болды. Екіншіден, жаа тжырымдамалар мен баыттарды шыуымен, шіншіден, теориялы жне эмпирикалы леуметтануды белгілі бір дрежеде біріктіруге баыт алумен сипатталады.

Бірінші кезе 20-жылдардан 40-шы жылдара дейінгі уаытты амтиды. Бл кезеде эмпирикалы леумсттануды басымдылыы байалады; Екінші ксзс — 40-шы жылды екінші жартысынан 60-шы жылды аяына дсйін созылды. Бл уаытта, керісінше, теориялы-дістемелік леуметтануды рылымы кшейіп, эмпирикалы леуметтанудан жоары ктерілді. шінші кезе — 70-жылдардан бастап азіргі уаыта дейін жаластары. шінші кезеде теориялы леуметтануды зерттеулерін микро жне макро леуметтанумен біріктіруге рекет жасалады. Екінші жаынан, леуметтануды жеке ылым ретінде жаа дегейге шыарып леуметтік процестерді зерттеу, оларды жаа сапада тсіну, ыну масаттары ойыдды. Жаа аидалы интегра-тивті баыттар пайда болды.

леуметтануды XXасырдаы негізгі тенденциялары - эмпирикалы леуметтануды дамуынан басталады.

Эмпирикалы леуметтану деп, наты зерттеулер жргізуді, осыларды негізінде арнаулы дістерді колдану (срау,баылау, тжірибе, т.б.) арылы жаа фактілерді жинап, талдауды, орытындылауды айтады. Мндай наты зерттеулер 20-30-жылдары АШ-та, сонан кейін баса дамыан елдерде оте ызу жргізіле бастады. Адрльф-Кетле (Франко-бельгиялы статист), Чарльз Бут (Англия), Уилъям Томас, Флорина Знанецкий (поляктар) осы салада ебек етті.

Дегенмен, эмпирикалы наты зерттеулер теориялы леуметтануды дамуына белгілі бір шамада кедергі жасады, теорияны маызы мен рлін тмендетті. Сондытан теорияль леуметтануды айта ктеріп, жанырту ажет бодды, йткені леуметтік теориялы сратара уаытыда дрыс жауап берілмсді.

Бл мселелерді дрыс шешуде американ леуметтанушылары Талкотт Парсонс, Роберт Мертон, Питирим Сорокин, т.б. зор ебек сіірді.

Т. Парсонсті пікірінше, рбір рекет, имылды зін-зі йымдастыратын белгілі жйесі, оны шартты белгілері (символдары) бар. Олар: мысалы, тіл, ндылытар, іс-ре-кетті, белгілі бір нормативтік ережеге сйкес, яни іс-рекетті, оамда абылдаан нормалара, ндылыа, туелді болуы."леумсттік іс-рекет" теориясыны е негізгі ымы — "рекеттер жйесі". Т. Парсонс рекеттер жйесіне леуметтік болмысты, шыдытъщ (социалыіая реальность) алуан трлі дегейлерін, оларды бір-бірімен зара белгілі бір байланысын жатызады. рбір жие дрыс іс-рекет, имыл, ызмет атару шін жйені ды трпатын сатау; интеграция рылымы, масата жету (целедостижение), бейімделу (адаптация) сияты 4 шартты ескеруі ажет. Баскаша айтанда, бл згермейтін (инвариантный) функцоналды мселелерді жиынтыы. Ол рбір жйеде жне оны боліктерінде шешіліп отыруы керек. Т. Парсонсты бір теориялы рылымын алмайы, оны р-айсысында айталанып отыратын ой зегі, басты пікірі (лейтмотив) болады. Ол — леуметтік жйені тратылы крсстетін рылым жоне оны зерттеу механизмі. Осы міндстті ойдаыдай шешуге Т. Парсонсты екінші теориясы, яни "рылымды — функионалды талдау" баытталан. Бл теорияа сйкес оам жне оны жеке жйелеріні белгілі бір функцияларды орындауы арастырылады.

Т. Парсонс рылымды — функционалды талдау теориясын онан рі жетіддіру жолдарын іздеді. Ол жаа эволюциялы емес тжырымдамасын тйідеді. Онда ол оам рылымыньщ жіктелуіне басты назар аударады. Ал, оам рылымыны дифферешщациялануы деп Т. Парсонс рбір кезегс сойкес оам рылымыны крделенуін тсінген. Ол рылымны крделенуі оамны жне оны жйелеріні тратылыын азайтады деп орытынды жасайды.

Эмпирикалы жне теориялы леуметтануды біріктірген идеясын бастаан ірі леуметтанушы Роберт Мертон (1910 ж.) болды. 1949 жылы оны "леуметтік теория жне леуметтік рылым" атты ебегі шыты. Оны пікірінше, эм-пирикалы жне теориялы олеуметтануды бірігуін "алтын дуірі" басталды. Бл трыдан аланда, Р. Мерто зіні ойлаан ойын шындыа айналдырысы келді біра бл дрыс болмады, йткені эмпирикалы жне теориялы леуметтануды атар дамуына за уаыт кереі болды. Р. Мертон осы масата жету шін зіні функционалды талдау жоне "ортаы дегей" теорияларыі жасады.леуметтанушыларды ішінен бірінші болып Р. Мертон леуметтік былыстарды оамда леуметтік тртіт сатау жне оны олдау функциясын емес, керісінше олардьщ дисфункциясына, яни леуметтік былыстарды Коам рылымындаы леуметтік зорлы-зомбылыты алдап сезінуді) басым болуы арылы іске асырылады. Осылай мдсни типті райсысы дамып отырады жне олар оамны ілгері дамуыны рбір кезеіне тн.

Белгілі леуметтанушы Питирим Сорокин (1889—1968 ж.ж.) 1922-ші жыла дейін Ресейде трып, кейін Батыс Еуропа елдеріне эмиграцияа кетуге мжбр болды. АШ-та ызмет ете жріп, эмпирикалы леуметтануды зерттеу таырыптары лкен леуметтік мселелерді амти алмаанын байап, оны ткір сына алды. Ол леуметтік стратификация, яни оамда топа, жікке бліну жне леумсттік мобильдік (озалу, ауысу) моселелеріне эмпирикалы зерттеу жргізе отырып, бларды леуметтік ірі мселелермен, мысалы, оамны леуметтік рылымымен тыыз байланыстырды. Одан рі ол оамны жалпы згерісін, озалысын осы алуан трлі оамды ратын элементтерді атаратын ызметімен байланыстырып тсіндіруге тырысты. Осындай элементтерді бірі ретінде Сорокин леуметтік институттарды алды. Осыан орай ол леуметтік институттарды, оны негізгі трлері: мектепті, бюрократияны, скерді, мамадаырылан йымдардьщ, шіркеуді, т.б. леуметтік мобильдікке андай серлері бар екенін зерттеді. П.А. Сорокин леуметтануды ірі тжырымдамасын жасап, дние жзіндегі згерістерді болашаын тсіндірді. Оны бл жнінде екі тжырымдамасы бодды. Оларды біріншісі, леуметтік-мдени динамика, екіншісі — оамны ттасты (яни, біріктіруші —И.А) трпаты. Бірінші тжырымдасына андай да бір тарихи згеріс болмасын, оны мдени типтерді дамуы ретінде арады. Ал, мндаы рбір мдени тип бір бтін ерекше былыс ретінде крінеді. П. Сорокинні пікірінше, осындай негізгі топтарды ш трі болады. Олар: сезімдік, аыл-парасаттылы (рациональный), идеалистік. Біріншісінде наты дниені тікелей сезімдср арылы абылдау, екіншісінде аыл - парасата, аыла жедіру арылы, шіншісінде — интуицияны (яни, жорам- П. Сорокинні леуметтік мдени тжырымдамасы оамдаы леуметтік згерістерді пайда болатын кзін жне козаушы кштерін анытайды. Одан рі оларды диалектикасын анытауды рекеті, талабы болады. оамны бірігу трпаты туралы тжырымдамасында П. Сорокин зіні болашаа кзарасын тжырымдады. 60-жылдары оны бл тжырымдамасы конвергенция тжырымдамасыны негізгі рамында болды, йткені П. Сорокинні бул тжырымдамасы оамны алуан трлі йымдары мен жйелеріні арасындагы байланыс атынастарды жне адамзат оамыны талап- тілегіне оларды пайдалануды наты трде крсетті. Оларды ішіндс меншік трлсрі мен саяси рылымдаы плюрализм (алуан трлілігі), ебскті жне экономикалы тртіпті ынталадыру, баса еддермен арым-атынастарды, діс-тсілдсрін жоспарлау, т.б. болады. П. Со рокин жалпы адамзат оамы иын-ыстау жадайды басынан ткізіп, згсріп отырса да, ол уакытта бірігу баытына арай дамитындыын атап крсетті. шиеленісті, олардан туатын арама-арсы айшылыты крсетуге баса кіл аударды. "Ортаы дегей" теориясы бір жаынан леуметтік фактілерді лкен топтарын оры-тындауды нтижесі болды. Екінші жаынан, жалпы леуметтануды кейбір жатарын одан рі натылап тсіндіруді ралы болды.

Пайдаланылатын дебиет:

1. А.И.Икенов. леуметтану негіздері. Оу ралы. А.; 2004.

2. Андрущенко В. Социология, Харьков, 1996

3. Булатова А., Исмагамбетова З. Курс лекции по социологии, А., 2000

4. Збровский Г. Общая социология, Екатеринбург, 1997