Таырып 15: Білім леуметтануы жне баралы апарат ралдары
1.Білім леуметтануы: зерттеу пні, ызметі, леуметтанулы теориялары.
2.БА: трлері, ерекшеліктері, ызметі.
3.БА оама сер ету теориялар: функционалистік, марксистік, мдениеттанушылы жне т.б.
4.БАты леуметтанулы зерттеу дістері.
Білім (лат. scientia, аылш. knowled) – адамдарды белгілі бір жйедегі ымдарыны, деректері мен пайымдауларыны, т.б. жиынтыы. Білім адамзат мдениетіні е ауымды ымдарыны бірі болып табылады.
Ол сана, таным, объективті лем, субъект, ойлау, логика, аиат, парасат, ылыми жне т.б. крделі де тере ымдармен тыыз байланыста рі солар арылы аныталады. Білім философия мен рационалды білім пайда боланнан кп брын дниеге келген.
Млім таырып, немесе сра туралы сенімді таным болса, ал ол таным лдебір масата пайдалануа жарамды болса, онда оны білім деп атаймыз. Ол тжірибе жне ойлау арылы млім іс туралы жеттігірек ындырады, оны математикалы жне жйелі танылуын ылым, техника, нер, философия деп атаймыз. Білім зерттеу, кзету, тексеру, ой тжірибесінен, ылыми тжірибеден ткізу арылы алыптасады, реттелу арылы топтастырылады. Адамны лденені тануы тегі андай былыс екені философияда е кп талыланан кне таырыптарды бірі, одан білімтану (Theory of Knowledge) келіп шыты. Білімні олданылуынан айтанда, ол млім топты игілігіне жарайды, сонымен ол топ аландарына араанда сауатты болып шыады. Білімге сйенген басару мен орындау істі сапасын ктеретіні аны.
Брын білім аз санды адамны бсіресі сап сезінілген. азір жалпыа ортатастырылды жне кез келген адам білім ала алады, оны пайдаланып жоары масаттара жете алады. Білім сын кзбен арау арылы дамиды, біра бл білімге жеккрінішпен арау болмауа тиіс.
Адамзат баласы аиата талпынады, шынайы пайдалы білімге талпынады. Оны шегі айда апаратын белгісіз. "Білім - кш" деген сзді Ф.Бэкон айтан, біра ол адамзатты баыта блейтін жасы кш пе, лде сорлататын, ртатын жаман кш пе, бл туралы да талас кп. азіргі білімні беталысы рі сйіндірерлік, рі шошытарлы. азір адамзат білімні кемшілігін тзететін "жасыл білімге" ауысып бара жатаны байалады.
Ежелгі мдениетте білім адамны леммен жне ауымдасты ішіндегі атынастарын реттейтін аыздар, салт-дстрлік жарлытар мен нормалар, тыйым салулар пішімінде болды. Мнда Білімді аруатар, рухтар, ата-бабалар, кейініректе, дайлар сыйа тартан асиетті нрсе деп тсінген. Сондытан Білім ауіп-атермен байланысты деп, онымен тек адамдарды ерекше тобы – дінбасылар, діни ызметкерлер ана шылданан. Ежелгі мдениетте Білім мен сенімні, аиат пен жалан тсінікті арасында айырмашылы жо. Мнда асиетті Білім стемдігі абсолютті деп танылады. Білімні леуметтік мртебесі мен мні отырышы, техника-урбанистік оам типіне туге байланысты тбегейлі згерді. ала адамы зін кпшілікпен бірге тру ережелері мен нормаларыны иесі, Білімні жаратушысы мен билеушісі деп санады. Білімні айрыша пішімі ретінде рационалды Білім идеалын алыптастыран философия туындады. Философия аиат пен аиат емес ілімдер айырмашылыын енгізіп, длелдеуді айрыша трлерін, негіздеу мен длелдемелік ымдарды алыптастырды. Философия шеберінде айрыша пн – аиат ойлау ережелері мен задарын алыптастыратын логика туындады. Білім логикалы ойлауды объектісіне, масаты мен мратына айналды. ркениетті оамда Білім билікпен ттасып, оамды басаруды ралына айналуда. Білім алу тланы алыпты леуметтенуіні жне билік рылымына енуіні міндетті шарты болып, оны ажеттілігінен Білім беру институттары туындады. Платонны «билеуші-философ» идеалы – (білімді рі оан сай басарушы ел басы) азіргі «апаратты оамда» зіні крінісін тапты, яни билік Білімні азіргі формасы – апаратты иелену ретінде айындалуда.
Білім беру социологиясы дстрлі социологиялы таырыптарды бірі. Сонымен атар бл таырыпты ертеден бері арастырыла бастаанына арамастан, онда талас тудыратын, шешілмеген мселелер те кп. Білім беруді социологиялы проблемаларымен іс жзінде социологиялы баыттарды барлы кілдері айналысып жр. Сондытан білім беру социологтарын р мектепті жеке ауымында арастыран жн болар.
азіргі заманда білім беруді формалды жйесі атарып отыран функцияны кез келген (отбасы немесе рдастар) леуметтік институт орындай алмайады. йткені, отбасы мшелері туысты арым-атынастармен бекітілсе, ал, рдастар арасында ол жаын адамды зі тадайды. Алайда, ірі оамда мемлекет немесе тап, лтты немесе ксіби дегейде баса принциптерге орай негізделеді. Ірі оамда адамдар туысты немесе зі нататын адамдармен емес, оан млде атысы жо адамдармен ызмет етуі міндетті. Сондытан білім беру жйесі леуметтік рекетті іске асыратын бірден бір сала. Білім беру мекемелерінде индивид баса индивидтермен алыпты, жйеленген ережелерге сай рекет етуі тиіс. Бл жадай оамны ата леуметтік нормалары мен ережелеріне сай былысты крсететін болады. Басаша айтанда, алыптасан нормалар мен ережелерді адірлеу алыптастырылады.
Социологиядаы функционалистік дстрді айтарлытай дамытан Т.Парсонс болды. Парсонсты кзарасы басаша. Ол Дюркгейммен білім беру жйесі индивидті оаммен байланыстырудаы леуметтендіруші роліні маызына орай келіседі. Біра Парсонс отбасы жне білім беру мекемелерінде леуметтендіру ерекшеліктерін жеке-жеке талдап крсетеді.
Білім беру социологиясыны орталы проблемасы «интеллект коэффициенті» деп аталатын орны мен ролін баалаумен байланысты. Адамдар табии дарындылыымен айтарлытай ерекшеленеді. Осы орайда интеллект деген ым – абстракты ойлауды наты трде білдіреді. Алайда, мндай дефиниция р трлі типіне блу жргізіліп келеді.
Білім беру социологиясы шін тапты жне лтты айырмашылытар осы салада лкен ызыушылы тудырып отыр.
Аылшын социологы Дж.Дуглас 1940-1960 жылдар аралыында те ызы, за мерзімді зерттеулер жргізген еді. за уаыт ішінде ол бес мыа жуы оушыларды баылайды. Дуглас оушыларды абілетіне арай бірнеше топтара бліп, содан кейін оларды трт леуметтік топтара жатызады.
леуметтік ркелкілікті моделін білім беруде – мдени депривация теориясы деп атайды. Мдени депривация теориясыны р трлі теорияларында леуметтік субъективті мдениеттер білім алу саласында баса леуметтік-мдени топтармен бсекелесуге мрсат бермейді. Мселе тек материалды жетіспеушілікте емес, сбиді оршаан ортаны мдени ырынан араандаы кедейлігі. Депривация формасына бгін социологтар лингвистикалы депривацияны, тіл олданысына атысты мселелерді жотыын жатызады. Мнда білім беру жйесіні кейбір лт тілдерінде толы жетілдірілмегеніне орай лтты мектептердегі бітіргендер шін олайсыз жадай, лингвистикалы депривация тудырып отыратындыын атап ту керек.
Мдени депривация теориясы білім беру жйесінде алыптасан леуметтік пргоблемаларын тзету шін практикалы бадарламаларды дниеге келді. Бізді еліміздегі мамандара зру болан кезеде лтты лтты мамандарды (малім, дрігер, алым, инженер) зірлеу бадарламалары тарихи алыптасан мдени депривацияны жоюа баытталан еді.
Интеракционистерді пікірінше, адам айналасын зі баылап отырады. леуметтік шынды интеракционистер шін жеке адамдарды леуметтік зара рекетінен ралады деп айтылатындыы жайлы біз бірінші теориялы блімде атап кеткенбіз. Батыс социологтарыны бір блігі педагогтарды кпшілігі «идеал оушы» моделін, осындай белгілі бір стандартта станатындыын атап теді. Оушыны мндай идеалды образы оушыны е жаын, зіне сай асиеттеріне орай алыптастырылады. Оушыны осы идеалды образа жаындыы немесе алшатыы оны табысын анытайтын болады.