Зін-зі тексеруге арналан сратар мен тапсырмалар

1.азіргі сйлеу тіліні бзылуын топтастыру негізінде андай критерийлер жатыр?

2. р трлі тіл кемістіктерді ш аспектіден талдап крііздер.

3. Психологиялы-педагогикалы топтастыруды сипаттамасын берііздер.

Сынылан дебиеттер

1. Логопедия. Л. С. Волкованы ред . М., 1989.

2. Основы теории практики логопедии. Р.Е.Левинаны ред . М., 1969.

3. мірбекова . .,Серкебаев . Логопедия. Алматы, 1996.

4. Ляпидевский С. С., Гриншпун Б. М. О классификации речевых расстройств. Расстройства речи у детей и подростков кіт..-М., 1968.

5. Преодоление общего недоразвития речи дошкольников. Т.В. Волосовец ред. Оу-дістемелік рал. М., 2002.

 

II ТАРАУ. СЙЛЕУ ТІЛІ БЗЫЛЫСТАРЫ ЖНЕ ТЗЕТУ ЖОЛДАРЫ

БЛІМ . ДИСЛАЛИЯ

 

Дислалия («dis»-бзылу, «lalia»-сз) – бл сйлеу тіліні бзылуыны едуір тараан тріні бірі. Осы бзылысты е негізгісі - сйлеу тіліндегі дыбыстарды айтылуыны бзылуы. «Дислалия» деген терминді Еуропада е бірінші болып Вильнюс университетіні профессоры, дрігер И.Франк егізген деп саналады. 1827жылы шыан монографиясында бл терминді барлы жалпы этиологиясы р трлі дыбыс айтуыны бзылуын атаан. Кейін 19 асырды 30-шы жылдары Р.Шультес осы терминді олданан. Біра ол бл терминмен артикуляциалы аппарат мшелеріні ауытушылытарыны салдарынан дыбыс айтуды бзылыстарын атады.

В.Олтушевский деген зерттеуші дислалияа керісінше, артикуляциялы аппарат мшелеріні ааулытарынан емес, баса себептерден болан дыбыстарды бзылуын жатызды.

20 асырда р трлі авторлар дыбыс айтуды бзылыстарын р трлі атаан. Мысалы: Ф. Ф. Рау – «фонемаларды айтылуыны бзылуы», О.В.Правдина - «дислалия», М. Е. Хватцев – тіл мкістігі («косноязычие») деп атаан.

Дислалия– сйлеу тіліндегі дыбысты айтылуыны дербес бзылуы. Ол дыбысты алмастыру, дыбысты айтпай, тастап кету, брмалап айтумен белгіленеді. Грамматикалы рылысы жне сздік оры жеткілікті денгейде болады (Ф.Ф.Рау).

Дислалия– мектепке дейінгі жне мектеп жасындаы балаларды сйлеу тіліндегі жиі кездесетін дыбыстарды айтылуыны бзылуы. Сздік оры жне грамматикалы рылысы млшерде денгейде (О.В.Правдина).

Бл жастаы балаларды кбінесе жалыз кемістігі болады.

Дислалия- есту абілеті дрыс жне сйлеу тілі аппаратыны иннервациясы саталан алпында сйлеу тіліндегі дыбыстарды айтылуыны бзылуы(Л. С. Волкова).

Дислалия жиі кездесетін ауытушылы. Зерттеулер бойынша, мектеп жасына дейінгі балаларда 25-30% - нда (5-6ж), мектеп жасындаы (1-2 сынып) балаларды 17-20%, ал жоары сынып оушыларында 1% дыбыс айтуыны бзылуы кездеседі.

Бл зерттеулер осы бзылыстарды уаытша екенін длелдейді. Тзету жмысы арылы, балаларды сйлеу тіліні дамуына байланысты, бл бзылыстар жойылады деуге болады.

Сйлемні фонетикалы жаын мегеру дрежесі фонетикалы есту абілетіні дрежесімен тікелей байланысты болады. Фонетикалы естуді жеткіліксіздігіні нтижесі ретінде айыру иыншылыы, акустика нышандары бойынша жаын тіл дыбыстарын ажырату болып табылады.

Арнайы дебиетте сйлеу тілі рдісіне атысатын психофизиологиялы механизміні айсысы заымдаланына арай дислалияны екі трін ажыратады. Бір атар авторлар (К. П. Беккер, М. Совак, М. Е. Хватцев, О. А. Токарева, О. В. Правдина жне т.б.) сенсорлы жне моторлы дислалия деп бледі жне дислалияны осылай ажыратуын талап етеді.

Логопедияны дамуыны заманауи кезеінде ауытуды топтастырылуы сйлеу тілін зерттейтін ртрлі пндерді критерийлеріні жиынтыына сйенеді. Сонымен атар, логопедияда логопедиялы ыпала ерерлік бзылыстарды негізгі белгілерін блген маызды, яни ауытуды трін (фонематикалы немесе фонетикалы) ескеру.

Аталан критерийлер бойынша дислалияны негізгі ш трін ажыратады: акустикалы-фонематикалы, артикуляторлы-фонематикалы, артикуляторлы -фонетикалы.

Акустикалы-фонематикалы дислалия: дыбысты айту ауытушылыы, оны акустикалы сипаты бойынша дыбысты деу операцияларыны тадаулы алыптаспауымен байланысты. Бзылу негізінде-фонематикалы естуді жеткіліксіз алыптасуы. Ауытушылы физиологиялы естуі саталан баладаы кейбір дыбыстарды есту арылы ажырату ызметі тадаулы трде алыптаспайды, бл акустикалы жаын дыбыстармен ауыстыруды білдіреді. Бзылу сзді абылдау механизіміні сенсорлы блімімен шектеледі.

Артикуляторлы-фонематикалыдислалия сзді ндіруші моторлы блімні артикуляторлы асиеті бойынша фонемді тадау операцияларыны алыптаспауымен байланысты ауытушылыты осады. Оларды екі трі болуы ммкін: 1) артикуляторлы негізді толытай алыптаспауыны нтижесінде фонемді тадауда керекті дыбысты орнына лі алыптаспаан, артикуляциясы жаынан едуір оай, артикуляциялы нышандар бойынша сас дыбыстар тадалады.

2) Артикуляторлы негіз алыптасан жне баламен дыбысты шыару шін керек барлы артикуляторлы станым игеріледі. Біра дыбысты тадау кезінде дрыс шешім абылданбайды. Кейбір жадайларда дыбыс дрыс айтылады, басаларында- дрыс айтылмайды. Яни, дыбыс алмастырылып айтылады.

Артикуляциясы сас дыбыстар алмастырылып, шатастырылып айтылады. (ц-ч,р-л, т-к, д-г, с-ш, з-ж).

Дислалияны осы трінде баланы фонематикалы есту абілеті толы алыптасан болады. Сондытан бл ааулытар тзету барысында жойылады.

Мысалы, [Р] - [Л] алмастыру 5 жастаы баланы арасында 42% кездеседі (Р дыбысы бзылыстарыны ішінде), 6ж - 34%, 7ж - 18%, 8-9ж - 18%

ал [л][р] алмастыру 5ж - 9%, 6ж - 5%, 7ж-жо

Мндай малматтар А. Н. Гвоздевті, В. И. Бельтюковты, О. В. Правдинаны жмыстарынан кездестіруге болады. Біра, дыбыс айтуды бзылуы барлы балаларда тзетілмейді. Жалпы білім беретін мектепте 1 сынып оушыларыны ішінде фонематикалы жетіспеушілігі бар балалар саны 15% -ды крсеткен. Бастауыш мектепті аятаан кезде ондай балалар бірен – саран болады.

Дыбысты бзып айту моторлы бзылыстара байланысты емес. Ол фонемаларды артикуляторлы белгілеріне байланысты іріктейтін операцияларына (рекетіне) байланысты.

Артикуляторлы–фонетикалы дислалия - артикуляторлы позициялары дрыс алыптаспауыны салдарынан болан бзылыстар.

Дыбыстар бзылып айтылады (дрыс айтуына жаын). Дыбыстарды тастап кетуі ммкін.

Дислалияда тек ана дауыссыз дыбыстарды айтылуы бзылады.

Дыбыстарды бзылуыны 4 трі кездеседі:

1.дыбысты млдем айтпауы;

2.дыбысты алмастырып айтуы;

3.дыбысты бзып айтуы;

4.дыбысты шатастырып айтуы.

Дыбысты млдем айтпауы жне дыбысты бзып айтуы – бзылысты антропофониялы трі, ал дыбысты бзып айтуы мен шатастырып айтуы бзылысты фонологиялы трі деп ажыратылады.

Дыбыстарды бзылыстарын атау шін халыаралы терминдер олданады. Олар грек алфавитіні ріптерінен ралан.

Олар: 1.сигматизм – ызы, ысыры дыбыстарыны айтылуыны бзылуы (с-с, з-з, ц, ш, ч, щ,ж) – 22 %

2. ротоцизм (р-р) – 26 %

3. ламбдацизм (л-л) – 10 %

4. каппацизм (к-к,г-г,х-х) – 1 %

5. йотоцизм (j) – 1,5 %

6. я дауыссыз дыбыстарыны ауытушылыы (я дауыссыздар здеріні ата дауыссыз сыарларымен орын алмастырады б-п, д-т, в-ф, з-с, ж-ш,

г-, к-)

Мндай ауытушылытар лаы нашар еститін, кере балаларда жиі кездеседі.

7.жіішке дауыссыз дыбыстарды ауытушылытары. Сйлеу тіліндегі жіішке дауыссыздарды здеріні ата дауыссыз сыарларымен орын алмастыру ауытушылытары: д-д, п-п, к-к, р-р.

Дыбыс айтуды пайызды крсеткіштері ресейлік автор М. А. Александровскаяны деректері бойынша берілген, ал Л. Г. Парамонованы (1990) зерттеулері бойынша бл крсеткіштер лде айда жоары: ротацизм -71,6%; ламбдацизм -54 %; ысыры дыбыстарды айтылуыны бзылуы - 42 %; ызы дыбыстарды айтылуыны бзылуы -45,4%. аза тілді алыпты дамыан мектеп жасына дейінгі (5-6жас) балаларды дыбыс айтуын тексеру нтижесінде келесі крсеткіштерді атауа болады: ызы дыбыстарды айтылуыны бзылуы – 47,9% (5 жас), 45% (6жас); ысыры дыбыстарды айтылуыны бзылуы - 38% (5 жас), 33,3% (6жас); Р дыбысыны айтылуыны бзылуы – 30,5% (5 жас), 29,9 % (6жас) (Тулебиева Г.Н., 2010). Осы деректерден мектеп жасына дейінгі балаларды арасында дыбыстарды айтылуыны бзылуы р трлі жиілікте крінетініні байалады.

орытынды: Сонымен, дыбыс айтуды бзылуы сйлеу тіліні бзылуыны ерекше трі. Бл бзылыс функционалды жне органикалы болады.

К. П. Беккер жне М. Совак дыбысты, буынды жне сздік дислалияны ажыратады. Біра, Л. С. Волкова дислалияны трлері бойынша емес, денгей бойынша блген жн деп санайды. йткені, ауытуды р трінде дадыларды алыптасуыны денгейі жайында айтылады. Жоарыда аталан дислалияны р трінде дадыларыны алыптасуыны р трлі денгейі байалуы ммкін.

 

 

Жай жне крделі дислалия

Бзылан дыбысты санына байланысты дислалия жай (мономорфты) жне крделі (полиморфты) болып блінеді.

Мономорфты дислалияда бір немесе артикуляциясы бірыай дыбыстарды айтуы бзылады, ал, полиморфты дислалияда ртрлі топтаы (ысыры жне сонор) дыбыстарды айтылуыны бзылуы байалады.

Тжірибеде дислалияы «таза» трлерімен атар акустикалы-фонематикалы, артикуляторлы-фонематикалы жне артикуляторлы-фонетикалы дислалияларды рама трлері кездеседі. Бндай бзылыстарды М. Е. Хватцев жалпы тіл мкістігі («козноязычие») деп атап, сйлеу тілі бзылыстарымен байланыстыран. Бндай рамалар сйлеу тіліні дыбысты жаыны жеке бзылыстарына жатпайтын ерекше топ райды. Олар сйлеу тіліні баса жаыны жетіспеушілігімен йлеседі жне орталы жйке жйесні, психикалы дамуыны органикалы заымдалуында байалады. Себебіне байланысты дислалия функционалды жне табии (органикалы) деп блінеді. Соы термин перифериялы сйлеу аппаратында морфологиялы згерістерді барлыына нсайды.

Механикалы (органикалы) дислалия – сйлеу тіліні перифериялы аппаратыны (артикуляциялы мшелеріні) анатомиялы ааулары салдарынан дыбыс айтуды бзылуы.

Механикалы дислалияны себептері: 1) жа-сйек жйесіні ааулары, алдыы тістер арасындаы диастемалар; 2) крек тістерді жо болуы немесе оларды ааулары; 3) тістену ааулары. Бл дамуыны ааулары немесе ртрлі жарааттар, тіс аурулары немесе адамны жасына байланысты згерістеріні салдарынан жре пайда болан ааулары болуы ммкін. Осы себептерден пайда болан дыбыс айтуыны бзылуы жиі кездеседі. Кейбір жадайда атты тадайды ааулары (биік орналасуы) кездеседі. Бндай жадайда ызы, ысыры, еріндік-тістік, тіс алды дыбыстарыны бзылыстары жиі кездеседі.

Біра, кез келген тіс ааулары дыбыс айтуыны бзылуына келмейді. Кейбір кезде тістерді деформациясы кезінде дыбыс айтуы алыпты болып алады.

Тілді патологиялы згерістеріні (те лкен, клемді немесе кішкентей тіл, тіл асты желбезегіні ыса болуы) салдарынан дыбыс айтуыны бзылуы таралуы бойынша екінші атарда тр. Бндай ааулытарда ызы, ысыры жне вибрант дыбыстарды айтылуы бзылады. Кейбір жадайда сзді жалпы анытыы бзылады.

Біра, лингвисттер (Р. О. Якобсон, М. В. Панов) жне арнайы мамандарды (Г. Гутцман, Р. А. Юрова жне б.) айтуы бойынша тілді патологиялы кемістіктері айтуына барлы жадайда сер ете бермейді.

Тіл жне тіс ааулары бола тра баланы дыбысты дрыс айтуы компенсаторлы ммкіндіктерді длелдейді.

Ерінні аауларынан дыбыс айтуыны бзылуы сирек кездеседі. йткені туа біткен ерін жарытары хирургиялы жолдармен ерте жаста емделеді. Сондытан, логопед з жмысында жарааттардан кейін болан деформация салдарымен кездеседі. Осындай жадайда ерінні толы абыстауынан еріндік дыбыстарды айтылуы бзылады. Сонымен атар еріндік-тістік дыбыстарды да айтылуы бзылады.

Механикалы дислалия функционалды жне фонематикалы дислалиямен осарлануы ммкін. Механикалы дислалияны барлы жадайында хирург жне ортодонт мамандарыны кеесі, ал кейбір жадайда емдеуі ажет.

Функционалды дислалияны табии негізі болмайды. Мысалы, еліктеушілікпен дамыан дыбыстарды дрыс айтылмауы. Себебі сйлеу зіні бастапы даму кезінде еліктеу негізінде айтарлытай дрежеде алыптасады, сонымен атар оны бзылу себебіні бірі ретінде баланы оршаан адамдарда дыбысты айту кемшілігі бар болуы ммкін.