Ызы жне ысыры дыбыстарды айтылу кемшіліктері , тзету тсілдері

Дауыссыз /с,с'; з,з' мен ш, ж, ч, ш,/ дыбыстарыны тіл мкістіктері сигматизм деген терминмен аталады.

 

5-сурет С фонемасыны артикуляциялы кескіні

Бір дыбысты басамен траты алмастырылан жадайы, /мысалы, Ш орнына - С немесе С орнына Ш/ парасигматизм деп аталады. С дыбысыны жасалу механизмі тмендегідей. /5-сурет/. Еріндер клгендегідей сл керіледі. Тістер ысылан немесе жаындасан алыпта болады. Тіл шы тменгі ызыл иекке тіреледі, ортасы дестеледі, бйір шеттері жоары азулара, тадайды бйір жатауларына жабысады.

 

 

Тілді бойында оны ортасымен, жырашы пайда болады, альвеолы тысында сырта арай жіішке дгелек тесік болып ашылады. Жмса тадай ктеріліп, мрына ауа жолын жабады. Дауыс перделері ажырайды, дем шыару ауасы кмекей мен ауыз уысына еркін жіберіледі. Ол ауа ауызда тар саылау тріндегі кедергіге шырап ысыран шу шыарады, оны биіктігі тіл сті блігіні алдыы жаы мен крек тістер арасындаы уысты клеміне байланысты.

Жмса С дыбысыны артикуляциялы ерекшелігі тілді стігі жаыны биігірек ктерілуі, оны біршама ілгері жылжып тіл мен тісті арасындаы уысына жаындауы. Ерінні керілуі айындала тседі. Бнда да С дыбысына О, У тіркесіндегідей ерін дгелектенеді. Бны - ся, се, си жне се, се, сю буындарын айтып байауа болады.

3 дыбысын С дыбысынан, С жне 3' дыбыстарыны айырмасы дыбыс перделері бірігеді жне тербеліске тседі, сонымен атар дем шыару екпіні лсірейді, тіл сті мен альвеол арасындаы саылау тарылады. Ц-дыбысы біріккен дыбыс ретінде де дауыссыз Т мен С дыбысыны бірігуін білдіреді.

 

 

6-сурет.

Ц фонемасыны

артикуляциялы кескіні

/профилі/.

 

Алашы стте тіл стіні алдыы блігі альвеолмен бірігеді. Тіл шы тменгі ызыл иекке тіреледі. Жмса тадай ктеріледі, дыбыс перделері ажырайды. Ізінше олардан ажырап тіл сті альвеолаа С дыбысы артикуляциясына тн алыпа тседі /6-сурет/.

7-сурет. с фонемасынын еріндік - тістік сигматизм кезіндегі артикуляциялык кескіні (профилі)

Сигматизмні негізгі 6 трін атауа болады: еріндік-тістік, тіс аралы, тіс тіректік, ысыры, бйірлік, мрынды.

 

Еріндік - тістік сигматизм кезіде С дыбысы - Ф рекімен айтылады, себебі уыс жасауа тілден баса жоары тіске таянатын ерін де атысады. Ц дыбысына да сол кезде рек осылады, ал З дыбысына В дыбысыны рекі араласандай болады /7-сурет/. Сигматизмні бл трінде жоары тістер ілгерілеп, тменгі ерінні стіне ттас келетін аномалия себеп болады. Мндай аномалия прогнатия деп аталады.

 

8-сурет С фонемасыны тіс аралы сигматизм кезіндегі артикуляциялы кескіні /профилі/

Тіс аралы сигматизмде С дыбысына тн ысыры болмайды, оны орнына тілді тістер арасына енетін алпына буындаан тмен нді лсіз шу естіледі. Осы артикуляцияны нтижесінде альвеолдаы дгелек саылау тегістеледі. Дыбысты артикуляциясы мен дыбысталуы соан сйкес келеді (8-сурет). Тісаралы сигматизмні пайда болуына азу тістер тйісіп траны мен тменгі, жоары крек тістер арасында елеулі ашыты болатындыы сер етеді.

арасында елеулі ашыты болатындыы сер етеді Осындай калып ст тістері тскен балаларда болады. Кейде тіс аралы артикуляция С, 3, Ц дыбыстарына ана емес, сонымен атар Ч_, Ш, Щ дыбыстарына жне баса тілді алдыы шымен жасайтын Т, Д_, Н, Л дыбыстарына да таралады.

Тісаралы сигматизмні алы шарты-тілді оматы, аз икемді,баяу имылды болуы. Сонымен атар аденойда шыраан, соан сай ауызбен дем алатын жне ауызын дайы ашы стайтын балаларды да тісаралы сигматизмге бейімділігі де байалан.

 

9-сурет. С фонемасыньщ тісіректік сигматизмні артикуляциялы крінісі.

Тіс тіректік сигматизмде тісаралы сияты ысырыты жойылуымен, сондай-а С, Ц, З, дыбыстары Т Д, дыбыстармен алмастырумен сипатталады. /саат-«таат», озы-«оды»/ (9- сурет).

 

Тіс тіректік сигматизмні /парасигма-тизм/ пайда болу себебі, ауыз уысты ішінара немесе толы тйыталуы. Бан алы шарт туызатын жадай «тере абысу» деп аталатын тіс алпы яни тменгі крек тістер мен жоары крек тістерді айасуы. Тіс тіректік сигматизм кбінесе естуі нашарлыына, сіресе жоары дауыстыларды есту тмендігіне серіктеліп келеді.

Кейде сигматизмні бл трі С, Ц, 3 дыбыстары мен атар Ш, Щ, Ж, Ч дыбыстарында камтиды.

Ызы сигматизмкезінде С, Ц, 3 дыбыстары азды кпті шу естілетін рекке ие болады. Аны байалан трлерінде бл кемшілік парасигматизм деп аталады. Бл сигматизмде С дыбысы Ш дыбысымен Ц дыбысы Ч дыбысымен, 3 дыбысы Ж дыбысымен алмасады. Мысалы, саат орнына «шаат» цирк орнына «чирк» деп айтылады /10-сурет/.

10-сурет С фонемасыны ызы сигматизм кезіндегі артикуляциялы кескіні /профилі

Блай айтылу тіл шыны крек тістерден ашытау салдарынан ысыры дыбыстара ажет уыс млшеріні едуір лкеюі нтижесінде пайда болады. Ызы сигматизмні алы шарты тілді крек тіспен жаындауына кедергі болатын тіс-жа жйесіні аномалиясы. Тіс тіректік сигматизмдегі сияты бл да нашар еститіндерде жиі болады.

 

Олар сйлеу танымны е жоары дыбыстарын естіп, оны С, Ц, 3 дыбыстарын Ч, Ш, Щ трінде абылдайды.

11-сурет С фонемасыны бйірлік сигматизм кезіндегі артикуляциялы кескіні /профилі/

Бйірлік сигматизм кезінде С орнына шолпылдауа сас шу естіледі, егер тістерді ысып трып Л дыбысын атты сыбырлап айтса осындай шу естілер еді. Оны себебі тілді шымен алдыны жаы крек тіспен жне альвеоламен жабысады да, тіл бйірлері азуа жабыспайды, сйтіп бйір уысы пайда болады, сол арылы дем шуылдап шыады. Кейде бндай уыс екі жаты пайда болады. Бйірлік сигматизмні алы шарты бйірлік ашы абысу алпыны болуы. Онда тістеу кезінде жоары жне тменгі азулар арасында бір немесе екі жаты уыс болады

 

Баса бір алы шарты ауыз уысы бйірлеріні жабылуын иындататын тіл жіішкереді /11-сурет/.

Бйірлік сигматизмде Ц, 3 дыбыстарды С дыбысы сияты акустикалы асиетке ие болады.

Бірінші, кшті сыбырлап айтылан тіл сзіндегідей Т жне Л дыбыстарыны тіркесіне сайды, ал екіншісі ате айтылан С дыбысынан тек дауысты осымша шуымен ерекшеленеді. уысты ай бйірде пайда боланы арапайым екі жолмен аныталады, біріншісі - С дыбысын созып айтанда ртты жеіл шерту арылы. Егер дыбыс тиылып алса, уысты шерткен жата боланы, тиылмаса уыс екінші жата боланы. Екіншісі-резина ттікті екі шында да олива /тесігі бар шты/ ойылады. Логопед оны бір шын з лаына стайды да, екіншісін С дыбысын созып айтан баланы жоары жне тменгі тістерді шекарасымен жргізеді. Сонда уысты орны ттіктегі шуды кшеюі арылы жеіл аныталады. Кейде бйірлік артикуляция С, 3, Ц дыбыстарыны ана емес Ш, Ж, Щ, Ч дыбыстарды топтасып, тіпті Т, П, Р дыбыстарын да амтиды.

Мрынды сигматизм трлеріне жалпы тн асиет С, Ц, 3 дыбыстары айтылуына тн шудан згешеленеді, одан кейінгі дауыстылар мрынды рекке ие болады. Мрынды рек жмса тадай мен жтыншаты арты абырасы арасында елеулі уыс болуы, соны салдарынан шыатын дем мрын арылы туі нтижесінде пайда болады.

Жмса тадайды бндай алпы сйлеу имыл процесіні белгілі бседігі жадайында кршілес дауыстыларды артикуляциясына да тарайды /12-сурет/.

12-сурет С фонемасыны мрынды сигматизм кезіндегі артикуляциялы кескіні /профилі/

Шуды асиеті оны пайда болан орнына арай, яни шыан деміні жолындаы е тар жерге арай згереді. Мселен С дыбысын айтанда тіл тбі мен жтыншаты арты абырасы арасында тарылу пайда болса, онда X дыбысына сас дыбыс естіледі. Егер жмса тадайды алдыы сті тіл тбіне жабысса, ал арты жтынша абырасына жаындаса ырылдауа сас шу шыады. Ц дыбысына екі жадайда да С дыбысынан артикуляциялы айырмасы сол органдарды сол орындарда алдын-ала жабысу мен ана ерекшелінеді.

Шыатын дыбысты аффрикативтік сипаттамасы осымен аныталады. 3 дыбысыны айтылуы С дыбысынан айырмашылыы тек ана дауыс тоныны бірігуі мен шуды біраз лсіреуінде.

С, Ц, 3 дыбыстарды айтылуы ателігін С дыбысынан бастау керек. Жмыс тсілдерін тадау сигматизмні трлеріне байланысты.

Еріндік-тістік сигматизм кезінде балаа е алдымен С дыбысын айтанда тменгі ерін жоары крек тіске тйіспеуі, немесе жаындамауы керек екенін крсету ажет. Егер балаа айна арылы кзбен баылау жеткіліксіз болса, онда ерінді жалааштаан тіс тізбегіне тигізіп, айырып крсетіп, арапайым артикуляциялы гимнастиканы пайдаланан дрыс. ажет боланда тменгі ерінді шпательмен немесе саусапен тмен тартатын механикалы кмек олдануа болады.

Баланы механикалы кмексіз-а тменгі ерінді тиісті алыпта стауа жаттыуын ктіп отырмай, осы дыбысты буындар мен сздерді айтызуа жаттытыру пайдалы. Жаттыулар прогнатия жадайында да дрыс сйлеуге дадыландырады.

Тісаралы сигматизмде, тіс-жа жйесіні ааулыымен иындамаан

13-сурет. С фонемасыны олмен крсету

 

болса, кейде тісті кысып тйістіріп С дыбысын созып айту да жеткілікті, егер ысырысыз, шамалы шу шыса, тменде сынылатын осымша тсілдерді олдану керек.

йреншікті тіс арасына тілді шыа беруін тотату шін буынмен, сзбен жаттыуларды тістерді ысып трып жасау керек. Бл сіресе С дыбыс буын мен сз басында келсе де ерекше маызды. Алайда ммкін болан стте-а мндай «тістеніп» сйлегенді тотатып, алыпты айтуа кшу ажет. Жаттыу кезінде айна арылы артикуляцияны кзбен баылау амтамасыз етіледі.

Егер тісаралы сигматизм тіс-жа жйесінін дрыс рылмауы, немесе ст тістеріні тсу нтижесіндегі алдыы тіс алпына байланысты болса, кемшілікті тзетуді маызды алы шарты тіс алпын тзету болма, бірінші жадайда ол стоматология ралымен жасалады, екіншіде табии траты тіс шыуымен тзеледі. Алайда ашы тіс алпында тіл артикуляциясын тзету яни тіл шын тменгі крек тісті ызыл иегі астына шыару да тиімді.

14-сурет № 2 зонд

Тіс тірегі сигматизмінде С дыбысын уелі блек кейін буын, сз рамында созып айту, артикуляцияны дрыс крсетуі арылы тзетеді. Артикуляция­ны схемалы суретпен бейнелеп крсету пайдалы. Бала С дыбысын дрыс айтанда ол сырты арылы жіішке, кшті, салын ауа аымын /тменгі иаш баытталан/ сезінуі де кмек береді. Тіс алпыны крделі аномалиясы немесе тіл икеміні жеткіліксіздігі жадайында Зондты кмегі мен тменгі жне жоары крек тістер арасында е аз саылау сатай отырып, тіл шын тменгі крек тіс тсында стайды.

Осы масатта № 4 зондта пайдаланады. Зонд, ол тіл шы ктеріліп крек тістер арасындаы саылауды жаппауы шін тменгі шы тістерге клдене ойылады.

Тіл икемділігі жетпегенде артикуляциялы жаттыулар елеулі кмек береді.

15-сурет № 2 зондын тісаралы сигматизмді пайдалану

Атап айтанда тілді тіс арасына тигізу, оны ашы ауыздан астаушалап шыару, тіл стін деес сигматизмді тзетуге пайдалану иіп ашы ауадан астаушалап шыару, тіл стін дес иіп шын тменгі ызыл иекке тіреу. Бл жаттыулар крек тістер жаын орналасан жадайда тілді дрыс алпын орнытыруа, дрыс дыбыс шыаруа кмектеседі.

Ызы сигматизмде алдымен С дыбысыны дрыс, теріс айтылу ерекшеліктеріне назар аудару керек. Алайда бл діс масата сирек жеткізеді. Себебі бекіп алан ааулы ызы-ысыры дыбыстарын аны ажыратан жадайда да С дыбысыны дрыс артикуляциясын мегеруін амтамасыз етпейді. Сондытан ауызды ашып отырып балалара артикуляцияны дрысын айнаны алдында жне кемшілік артикуляцияны айырмашылыын, з саусаымен рнектеу арылы сезінуге кмектесуі керек.

Тілді дрыс алпын тапан со, балаа дем шыарып, ауа аынын сезінуге ммкіндік беріледі.

Егер аталан тсілдер нтиже бермесе, С дыбысын тіс-аралы артикуляциясын уаытша орнытыру керек. Мндай арама-айшылы арылы тілді алдыыра жне кейінірек алпын айыру жеіл. Одан рі буын, сз материалдары арылы С дыбысыны тіс аралы артикуляциясын, алыптастырып, оны Ш дыбыстарынан ажыратып болан со дыбысты тіспен ысып айтатын алыпа, тіс аралы сигматизді тзететін тсілге кшуге болады.

Бйірлік сигматизмді тзету шін тілмен ауыз уысын жабу, оны ортасына жырашы жасау керек.

16-сурет № 4 зонд

Егер артикуляцияны айнамен дрыс крсету /ауызды кішкене ашан алыпта/ мен оны теріс алыпа салыстыру тиісті нтиже бермесе, біратар арнаулы тсілді е тиімдісін тадап алу ажет. С дыбысы алыптастыруда Т дыбысы негіз болады, оан бйірлік артикуляцияны сері жо. Баланы С дыбысын біраз аспирациямен /шыл дем шыару/ айтуа йретеді. Сонда опарылыстан кейін аылшынны С дыбысына сас дыбыс естілуге тиіс. /Мысалы: tіn сздегідей/.

Демді ола тиетін ауа аымымен баылауа болады. Соынан тісті ысып трып, рамында Т мен С аны естілетін Ц дыбысы айтылуа тиіс. Оны тек балаа білдірмеу керек, сіресе, ол шін Ц дыбысыны лгісін болдырмауа тиіс. йткені жадайда йреншікті алашы ате артикуляция айталануы ммкін.

Егер бала тіл шін тменгі ызыл иекке еркін стай алмаса, № 2 зондты немесе шпательді пайдалану керек. Жаттыу барысында біріккен дыбысты фрикативтік блігі біртіндеп зарып, содан со блініп шыады, сонда ана шпательді пайдалану керек. Жаттыу барысында біріккен дыбысты фрикативтік блігі біртіндеп зарып, содан со блініп шыады, сонда ана балаа дрыс айтылатын С дыбысы осы екенін тусіндіруге болады. Одан рі игерілген артикуляцияны буын, сз, сз тіркесі материалдарымен бекітеді.

Мейлінше иын жадайларда трт сатыдан тратын тсіл олданылады. уелі балаа жаын орналасан еріндер арылы ауа рлеу сынылады да, одан шыатын ауа ауызда таалан ааз иындысы, мата лпасы, жіп немесе ол арылы баыланады. Одан со жаттыу тілді тіс арасына кеінен су оны ауызды бйірлеріне жапсыру жадайында айна алдында айталанады. Тіл уысында жырашы болуа тиіс. Ауа аымын баылау шін осымша пробирка немесе ауызы тар шыны ыдыс пайдаланылады. Пробирканы тік стап тесігін тіл алдыны орта тсына таяу керек.

Егер рлегенде тіл бойында жырашы пайда болса пробирканы тілге тааанда кшті шу естіледі, бл тілді дрыс алпын танытады. Тілде крсетілген лгідей жырашы пайда болмаса, ауа ауызды бйірінен шыса, № 1 зонды пайдалану дрыс. Зонды тіл ортасына зынынан салып, тілге аздап ысу арылы жырашы жасалады. ажетті артикуляция алыптасып боланда, механикалы сер тотатылады /18-сурет/.

17-сурет № 4 зондыны тіс тіректік сигматизмді тзетуге пайдалану

Тіл ортасымен рлеуге жеткен со келесі саты С дыбысын тіс аралы айтуа кшеді. Бл масатта жоары ерінді шпательмен немесе саусапен ктеру жеткілікті, сонда тіл мен жоары крек тіс аралы уыс пайда болады. Траты тіс аралы артикуляцияа жеткен со, одан С дыбысы шыатынын балаа тусіндіруге, дадыны буынмен, сзбен бекітуге болады, е соыда тіс аралы артикуляциядан тіс арты артикуляциясына /алыпа/ кшуге болады тіс аралы сигматизмдей.

 

Бйірлік артикуляцияны тзетуді таы бір тсілі
баланы Ф дыбысын созып айтуа йрету, содан со
оны тілді нерлым ілгері мтылдыра, шын тмегі
крек тіске тірей айталау. Сонда Ф дыбысына тн
шуа ысырынан шу осылады. Осы екеуіні
бірігуі еркіндік-тістік сигматизмге тн дыбысты еске тсіреді. Аырында X дыбысына сйену де масата жеткізеді /ол бйірлік ариткуляцияа шыраан болса /балаа-ихи тіркесіп айту сынылады, сонан со тісті ысып айталанады. Сонда кбінесе С дыбысына жаын дыбыс жиі естіледі. Оны балаа ерте ескертпеу керек себебі бйірлік артикуляцияа шырауы ммкін.

Жаттыуда ысырынан дыбыс алыптасан со - С жне С' дыбыстарыны айырмасына назар аудару керек.

те иын жадайда тілді бйірлері жоары азулара жабысуын тілді шы тмегі крек тістерге тірелуін камтамасыз ететін айна алдындаы артикуляциялы гимнастика сынылады. Осы масатта тілді «крек», «жырашы» трінде сырта шыару, тілге тадай сорызу жне сол алыпта тменгі жаты жоары, тмен озау тіл бйірлерін азулара жапсыру, сол кезде тіл шын тменгі крек тіске тіреу сияты жаттыулар пайдалы.

Соы жаттыу уелі ауызды ашып, кейін жатарды біртіндеп жаындатып жасалады. Сол алыпты сатай отырып, дем алынып, дем арылады, сонда - X, - С аралыындаы дыбыс шыады, соны негізіндегі жаттыулар - С дыбысын беруге тиіс.

Мрынды сигматизмні барлы трлерін тзету шін баланы мрын уысын жмса тадайды ктеру арылы жадайында ауа аымын ауыза таратуды йренуіне, тіл артикуляциясын брын мегеруіне негізделген. Е тиімділері бйірлік сигматизмге олданылатын жоарыда аталан трт саты. Осы тсілдер кейбір модификациялы згерістермен органикалы негізде пайда болатын /жмса тадай, оны пердесі, тадай жарышаы сияты ааулытар/ мрынды сигматизмні жиі кездесетін ашы ринолалия трінде де пайдаланылады.

Алайда бл ебекте ашы ринолалиямен байланысты айту ателіктері арастырылмайды. Ол-тіл кемшілігіні дербес формасы. осып айтарымыз кейбір жадайларда мрынды сигматизм бйірлік сигматизмде олданыла-тын арапайым тсілдермен де /мысалы: т, -ф, -х дыбыстарына негіздеу/ тзетіледі.

арастырылан барлы С, 3, Ц дауыссыздарды айтылуын тзеткенде С дыбысыны дрыс артикуляциясын мегеру, осы топтаы барлы дауыссыздар шін маызды. С дыбысы, С дыбысы артикуляциясын бекіту кезінде-а мегеріледі. Кейін бл дыбысты ся, се, сю, ась, ось буындарына теру иын емес.

нді 3 жне 3' дыбысы С жне С ' дыбыстарын айтанда дауысты осу арылы жеіл алыптастырылады.

Ц аффрикатына келетін болса, ол С дыбысыны алдына Т ойылса /те, атс, тс-а, тс-а/ оай алынады, ескертетін жай мнда тіл шы тмегі тіске тіреліп айтылады. Бл Ц дыбысы опармалы фрикативті компоненттерін алуа болады.

Ц дыбысыны айтылуын бекіткенде оны жабы буындардан /ац, оц, эц/ сол буындара аяталан сздерден бастау керек. Себебі ашы буындарда /ца, цо, це/ жне сз басында/ мысалы: цирк /алашы кезде опарма компонент алыптасады /ца, цо орнына со, са/.