Ш, Ж, Щ, Ч дыбыстарыны айтылу кемшіліктері жне тзету тсілдері
19-сурет
Ш фонемасыны артикуляциялы крінісі
20-сурет Щ фонемасыны артикуляциялы крінісі /профилі/ | Ауызда тіл шы мен тадай арасындаы салау тріндегі кедергіге кездесіп, шыатын дем С дыбысынан тмен болып естіліп шу шыарады. С - а араганда Ш дыбысыны тмен шыуы тадайа ктерілген тіл мен алдыы тістер арасындаы уысты клемділігімен болады. Шуды осымша тмендеуі ерінні дгеленуімен іске асады. Ш жне Ж дыбыстарыны айтылуындаы айырмашылы Ж дыбысын айтанда дауыс перделері жабысып, озалыса тседі, шыатын ауа аысыны лсіздеу, тадай аралы уыс тарылады |
Жмса Щ дыбыс ш-дан тіл стіні жоарыры орналасуымен, оны ілгері ыысуымен, одан тіл мен алдыы тіс арасы тарылуымен, сонын нтижесінде шыжылдаан шуды кшеюімен ерекшеленеді (20-сурет).
Ч дыбысы жабысан Т мен Щ дыбыстарыны тыыз бірігуін танытады. Алашында тіл альвеол астындаы тадай алдына жабысады. Тіл сті мен бйірлері Щ дыбыстарындаыдай алыпта болады. Жмсак тадай кетеріледі, дауыс перделері ажырайды. Оны ізінше жабысу бзылады да тіл алды щ артикуляциясына тн кейін серпіледі. /21-сурет/.
21-сурет Ч фонемасыны артикуляциялы крінісі /профилі/
| Щ, Ж, Ч, Ш дыбыстарын айтанда С, Ц, 3 дыбыстарын сипаттаанда кездесетін кптеген кемшіліктер кездеседі. Оан еріндік-тістік, тісаралы тістіректік, бйірлік, мрынды сигматизм трлері жатады. Соны ішінде кей жадайда бл дыбыстарды кемшілігінен еріні дгелеуіне, соан сай шуды тмендеуіне байланысты ерекшеленеді. |
Баса жадайларда келтірілген дыбыс жптарыны айырмасы болмайды, бл Ш мен Т; Ж мен Д; Ч, Щ мен Т алмасады, бндай жадайда парасигматизм сияты жазуды игеруге атты иынды келтіреді. Кейде Ш' дыбысы С, С; Ш, Щ дыбыстарыны; Ж, дыбысы 3, 3', Ж, Ж'; ал Ч дыбысы Ч, Ц дыбыстарыны орнына айтылатын сигматизмдер трі кездеседі. Ызы дыбыстара тн парасигматизмні трі ызы дыбыстарды ысыры дыбыстарымен алмасуы /шана-сана, онжы-конзы, ашы-асы т.б./. Парасигматизмні бл трі ысыры сигматизм деп аталады жне бл кбінесе балабаша балаларыны арасында кездеседі. Ш мен Ж дыбыстарын жігерлі айтуын да рт томпаяды, соан сай келетін оны рт сигматизмі дейді. Ш, Ж дыбыстарын айтудаы кемшіліктер атарына оларды X дыбысына жаын немесе сай келетін, оны нді трімен дыбыспен алмастыруда кездеседі. Есте болатын жай жуан Ш мен Ж дыбыстарын айту кемшілігі болса да кейде жіішке Ч, Щ дыбстары дрыс айтылады. Бан сигматизмні аталан екі трі жатады.
ата жне жмса ызы дыбыстарды мндай айырмасы соысы тіл шын тадайа ктермей айтудан болады. Щ, Ч дыбыстарыны артикуляциясын салалауда тадайа жабысуды тілді алдыы шетімен емес, тіл стіні алдыы тсымен жасайтын адамдар кездеседі. Бнда тіл тсіріліп С дыбысы артикуляциясына тн алыпа кейін шегінеді, сйтіп тіл мен алдыы тістер арасындаы салау лаяды /22-сурет/. Кейде, уыс жеткілікті ке боланда тменгі ата Ш, Ж дыбыстары пайда болуы ммкін.
детте тменгі артикуляцияда бл дыбыстар елеулі жмсарады.Ш, Щ, Ч дауыссыздарды /сіресе Ш мен Ж/ айту кемшіліктеріні тууына
шарт болатын сйлеу артикуляциясыны аномалиясынан баса, тіл асты сііріні ысалыы, тадайды биік-жіішке болуын атауа болады. С, Ц, 3 дыбыстары мен Ш, Ж, Ч, Щ дыбыстарын атар амтитын сигматизм жадайында кейбір ерекшеліктерде болмаса жмысты алдынысынан (ысыры дыбыстардан) бастаан тиімді.
 |
22-сурет.
Щ жне Ч дыбысыны тменгі
фонемасыны крінісі
Ал бкіл Ш, Ж, Ч, Щ дыбыстарын амтитын сигматизмде детте тзетуді Ш дыбысынан бастайды.
Мектепке дейінгі немесе тменгі сынып балаларыны тіл кемшілігін тзету жмысы еліктеу негізінде жргізіледі, тіректегі дыбыстарды есту кабылдау абілетіне негізделеді /паровозды пышылы, кшті желдегі аын шуылы т.б./. Еліктеу негізін райтындар тіл алпын айнадан крсету /аздап ашылан ауызбен, оны формаларын ол бетімен бейнелеу/. Сонымен атар олмен, ке, жылы ауа аынын сезіндіру де олданылады (23-сурет).
Егер блар нтиже бермесе, арнаулы тсілдер пайдалану керек. Егер Ш дыбысы бзылып айтылан жадайда, Р дыбысы дрыс айтылатын болса, соысын ажет артикуляцияа негіз етіп алуа болады. Ол шін балаа Р дыбысын нсіз немесе сыбырлап созып айна алдында айтызады, сосын бсе дыбыстар пайда боланша тербеліс тотаанша дем шыару шін жайлата тседі.
Р дыбысын айту кезінде шпательді немесе № 5 зондты, тілді тменгі шына тигізіп, алдыы шетінен тербелісін
тежесе, дыбыстауды жайлатпай да алуа
болады. /24-сурет/. Ауызды ашып, оан
механикалы сер ететін бірнеше жаттыу жасап, ажетті артикуляцияны
| |
теумен толытырады /дыбыс тншыа тседі/, сонда Ш дыбысы дрыс айтылатын болады.
24-сурет № 5 зонд
Келесі тсіл Т дыбысын негізге алуды кздейді. Балаа айна алдында Т дыбысын 3-4 секунд интервалмен бірнеше рет айтызады. Сосын жаттыу згертіліп, артикуляция жаындалан тістермен емес, жартылай ашылан ауызбен айталанады, біра тілді алдыы шеті тіске емес, альвеолаа жабысатыны ескертіледі.
Сонан со альвеоларлы Т дыбысын аспирациясымен /шыл дем шыару/
25-сурет. № 5 зондымен Ш фонемасыны оюа олданылуы
| айтылады, алашы сияты. Осы кезде дыбыса жеіл ыса шу осылады. рі арай бл шу созылып айтылады. Онан со тек тілді ауыз уысына арай тереірек жылжытып тістерді жаындатып, ерінді дгелету керек. Шдыбысын алыптастыруды келесі тсілі-зонд олдану. Оан негіз болатын С дыбысыны дрыс артикуляциясы. Балаа С дыбысы бірнеше рет дауыстысы бар буын рамында /С-С-А/ |
создырып айтызады. Ізінше ашы жадайда тіл астына № 5 зонд ойылады, сосын тілді ысып айтызады /25-сурет/. Баланы осыны орындауа талаптануы /механикалы серінен/ шуды трін згертеді. Зондты клбеуі мен ауыз ішіне сыну тередігін реттей отырып, жмысты осы сатыда, е дрыс акустикалы тиімділігін беретін алыпты тадап алу керек. Тіл артикуляциясы бекітілісі болмайынша баланы есіне Ш дыбысын салуа, оан осы ріпті крсетуге, жаттыулара осы дыбыс бар сздерді осуа болмайды. Материал ретінде са, со, се, сы, аса, асо, ас, асе, асы, ос, эс буындарын алуа болады. Барлы жадайда дауыссыз дыбыс созылып айтылуа тиіс. Жаа артикуляция алыптасан со балаа андай дыбыс алынанын айтуа Ш ріпін крсетуге, осы дыбыс бар сздерді жаттыуларды осуа болады. те иын жадайда Ш дыбысын оюды тілді ажетті формасы мен алпын алыптастыруа баытталан артикуляциялы зірлік жаттыулардан бастау керек. Оан тілді «крекке» сатьш шыару, тіл ортасында жырашы жасап рлеу жатады, одан рі тілді жоары тіспен жоары ерін арасындаы уыса су, жалпа тілмен жоары ерінді жалау оан тілді жапсыру, осы алыпта ааза рлеп, оны иаш жоары желбіреуін баылау жзеге асады. Егер тілді жоары ерінге здігінен ктерілуі, сол алыпта труы ммкін болмаса, оан шпательді немесе саусаты пайдалану керек. Тілді жоары ерінге тигізіп рлейді. Ол жзеге асан со тілді жоары тістерді сыртына озауа болады. Осы алыпта рлегенде аылшынны дыбысын еске салатын шу шыады.
Жаа артикуляцияны бекіткен со кезекпен жмысты аыры сатысына кшеді. р сатыа сйлеу органдарыны тиісті алпы бекігенше анша уакыт ажет болса, сонша кідіру керек. Бл сатылар тілді тадайа арай, одан рі жылжуын, тістерді айкасуын, аырында ерінні дгеленуінен трады.
Одан кейінгі міндет-артикуляцияны Ш дыбысы бар буындар мен сздерде бекіту, ажет боланда оны жасалу механизмі, айтылуы сас дыбыстармен дифференциялау. Ш дыбысын алыптастыру мен бекітуге байланысты жаттыуларды млшерлеу ажетін атап крсету керек, себебі бл жаттыулар тыныс аппаратын тез шаршатады.
Ш дыбысыны артикуляциясыны /сондай-а ж, р, л/ ысаран тіл асты желбезегіні имылын иындатан жадайда, логопедиялы жмыстан брын тіл желбезегін айыру операциясы туге тиіс. Алайда тжірибеде бл дісті операцияны ажет етпейтін балалара олдану орын алып жр. Кбінесе аздап ысаран желбезегін жаттыу кмегімен де созуа болады.
те сирек жадайда, тіл шынан механикалы діспен ктеруге болмаанда ана операция ажет болады.
Ш артикуляциясын мегерген жадайда Ж дыбысыны айтылу кемшілігін тзету иына тспейді. Бала Ш дыбысын созып айтып, оан даусын осса жеткілікті. Оны логопедті зі жасап крсетеді, ол шін баланы олын аузына таайды /ауа аынын сезіну шін/, екінші колын тамаына тигізіп стайды /тербелісті сезіну шін/, содан кейін бала зіні Ш жне Ж дыбыстарын айтуын зі тексере алады.
Нтижеге жеткен со буын, сз, сз тіркесі материалдармен дыбысты дрыс айтылуын бекітеді, оны Ш дыбысынан ажыратып алады.
Егер 3 дыбысы дрыс болса № 5 зонд кмегімен С дыбысыны Ш дыбысын алыптастыран жолмен Ж дыбысын тзету иын емес.
Ш дыбысы болса Щ, Ч дыбыстарын айтуда ателік бола бермейді. Ол тек Щ мен С, Ч мен Ц парасигматизмі жадайында ана кездеседі.
Щ дыбысын тзету шін, ол С трінде айтылса № 5 зонд немесе шпатель олданылады. Онда тілді механикалы ралмен аздап ктеріп жне кейін ыыстырып /жоары артикуляция/ немесе тек кейін ыысан /тменгі артикуляция/ дыбысты дрыс айтуа ол жеткізеді, одан со уелі механикалы кмектен кейін оны жаттыулармен бекітеді.
Ч дыбысы Ц' /немесе Ц/ дыбысымен алмасанда Щ дыбысын тзеткендей механикалы діс сынылады. Бл дыбысты тзету шін Т дыбысы негіз болатын тсілді де сынуа болады. Егер тіл астына № 5 зонд кмегімен дыбысты айтан кезде, тіл шетін аздап ктеріп, сл шегіндірсе тмендегісі пайда болады. Щ дыбысынан Ч дыбысы ана шыып оймайды, егер Ч буын мегерілген болса одан Щ дыбысын алуа болады. Бл жадайда уелі зартып алып, содан со біріккен дыбыстан оны фриктивті блігін ажыратса жетеді /ЧЩ-ЧЩ,Щ/.