Р жне Р' дыбыстарыны айтылу кемшіліктері жне тзету тсілдері

Р жне Р' дыбыстарыны айтылуындаы трлі кемшіліктері ротацизм деп аталады. Ол дыбысты ате айтылуын немесе баса дыбыспен алмасуын білдіреді. Кемшілікті екінші трі параротацизм деп аталады. Р дыбысыны-жасалу механизмі мынандай /26-сурет/.

26-сурет. Р фонемасыны артикуляциялы крінісі /ырынан/

Еріні алпы іргелес дыбыстара байланысты сіресе келесі дауысты дыбыса туелді. Мысалы: ра, ро, ру буындарын салыстыранда байалады. Жоары, тменгі крек тістер арасында белгілі ашыты саталады. Тіл асы пішіндес болады. Оны бйір шеттері тп азулара тиеді, алдыы шеті альвеола ктеріледі, онымен тиіседі жне дем ауасымен тербеледі. Жмса тадай ктеріліп, мрын жолын бітейді. Дауыс пердесі ттасады жне тербеледі.

Жмса Р дыбысыны айтылуы артикуляцияда жпталан атарынан тіл стінен осымша ктерілумен, аздап ілгері ыысумен ерекшеленеді.

Ротацизм мен параротацизмні трлерін арастырайы. Р дыбысы зіне тн артикуляциядан айырылып, іргелес дауыстыны созылуы арылы білінуі ммкін /марка орнына «маака».

Р дыбысы таматан дірілдейтін дыбыс трінде жиі кездеседі. Бндай артикуляцияны бірінші трі-велярлы Р, онда тілді тбір блігі жмса тадайды тменгі шетімен жаындасып, екеуі саылау жасайды. Осы саылаудан ткенде дем ауасы жмса тадайда са, жйесіз тербеліс туызады да, одан шыан шу дауыс тонына араласып Р дыбысына зіндік ателікті н береді. Екінші трі-увулярлы. Онда тек кішкене тіл тербеледі. Сондытан тербеліс сйкесті сипат алып, лаа дріл естіледі.

Кейде Р орнына аылшынны мрынды дыбысы естіледі. Ол тіл тбін жмса тадайа жапсырып, ауаны мрына еркін жіберу арылы жасалатын немісті-па дыбысына, мысалы: long, lang сайды.

Р дыбысын - j дыбысымен алмастыру /ар, ара орнына «ай», «айа» бала тіліне тн сипат береді. Кейде бір екпінді Р дыбысымен алмасады.

Бндай жадайда тіл альвеола біра рет тиеді, тербеліс тиылады, сонда аылшынны I, орысты Д дыбысына сас дыбыс естіледі /«ада»/. за дрілді дыбыс шыару нтиже бермейді. Мектепке дейінгі балаларда Р орнына Л немесе жартылай жмса Л айту кездеседі / «ал», «ала»/ жне ол уаытша болады.

Кейде ата Р-ны жмса Р' мен алмастыру да кездеседі. Кері алмасуда болады. Бйірлік Р дыбысы да жиі кездеседі. Онда тіл шыны тербелісі орнына оны бйір шеті мен азулар арасындаы жаласты опарылады да Л дыбысына тн артикуляция пайда болады. РЛ тіркесі естіледі / «арла»/.

Е аыры сирек кездесетін ротацизм трі-дем ауасы тілді бйір шеті мен жоары азулар арасындаы салау арылы тетін, ртты тербелетін-ртты Р. РШ дыбысты теріс айтуда оны Р, Л, Л' /Й/, Г, Д дыбыстарымен алмастырылатын параротацизмні бірнеше трі кездеседі. Оны кейбіреулері сіресе Р, Р', Л, Л' алмасуы, жазуа сер етеді. Кбінесе ротацизмні трінде ата Р бзылып айтыланда жмса Р дрыс айтылады, немесе керсінше кездеседі.

Ротацизмні алы шарт болатын анатомиялы аномалиялары мыналар: тіл асты желбезегіні ысалыы, жіішке жне биік тадай, шектен тыс лкен немесе жіішке, икемі кем тіл.

Мектепке дейінгі жне бастауыш сынып балаларыны ротацизмні тзетудегі бірінші талпыныс еліктеу негізіндегі лапен абылдайды, сосын оны тіректегі дрілді дыбыстармен /мотор ні, кн кркіреу/ бекітуді амтиды. Сонымен атар айна арылы тілді формасы алпы мен ызметін баылап отыру ммкіндігі пайдаланылады. Р дыбысын айтанда олды ауыза таау дем ауасыны здікті дірілдік байатады. Алайда арапайым еліктеу е жеіл кемшіліктерге кмектеседі.

детте Р дыбысын дрыс айтып йрену арнаулы жаттыуларды ажет етеді.

Егер ата Р дыбысы жмсатау айтылатын болса Р дыбысын созып айтанда ауызды біртіндеп ке аша отырып, автоматты трде тіл алды артикуляциясыны кейін ыыстра отырып, ата дыбыс алуа болады, ол шін ауызды ашып иекті бармапен басады, тіл ыыстыру шін оны астына шпатель немесе № 5 зонд ояды.

Керсінше жмса Р ата айтылатын болса тілді біртіндеп ілгері ыысуын жзеге асыру керек.

Баса жадайларда Р дыбысыны артикуляциясын алу шін екі баытта жргізілген зірлік жаттыулар ажет.

Жаттыуды екінші трі тіл тербелісін алыптастыруа арналан, егер бала жоары Ш, Ж дыбыстарын дрыс айтса, фрикативтік Р дыбысын жасау иын емес. Ол шін ауызды ашып, дгелектемей, тілді алдыы шетін ілгері, жоары крек тістер ызыл иегіне жылжытып Ж дыбысын соза айтады оан жеткен со тербелісті мегеріліун ктпей-а Р дыбысын айтуды буын, сз, сз тіркесімен бекітеді. Мндай дыбыс дем ауасыны атты ысымымен, тіл шы мен ызыл иек арасындаы тар саылаумен айтылу маызды. Егер Ш жне Ж дыбыстары теріс айтылатын болса, онда тіл шы жоары ктерілмесе, онда Ш дыбысын айтудаы тіл имылын тзейтін артикуляциялы жаттыуларды брін айталау керек.

Тербелісті алыптастыру шін бір дем шыаруда Д дыбысын нерлым жиі айталайды. Оны артикуляциясы ерекше ауызды аздап ашып тілді алдыы шеті крек тіске емес жоары ызыл иекке, альвеола тигізеді /аылшынны дыбысын айтандай/. Жаттыу уелі дыбысты екі, ш атар айталаудан /дд, дд ... дддд, ддд/ одан со соы дыбысты кшейту сериясынан /дд, дд ... ддд, ддд .../ дыбысты бірнеше айталап айтудан /ддддд ... /, рбір шіншісін ырапен ерекшеленуден /ддд, ддд .../ трады. Т дыбысынан бастап айтуа да болады /тд, тдд/- Бнда тменгі жа озалмай, тіл ана жмыс істеуге тиіс.

Егер жаттыуды ауызды ашы алпында айту иын болса немесе тілге ілесе тменгі жаты «секіртпелі» имылы байалса, бйірден тпкі азулар арасына кергіш етіп оан шпатель немесе резина білік енгізу керек. Кешікпей механикалы ыпалды ажеті болмайды.

Одан со екі, ш атарлы айту дауысты дыбыса аяталады /дда, дда, дды, дды, ддда, дды, дддды/.

Тербелісті алыптастыру шін ДР дыбысы орнына тр, др дыбыстарынан басталатын тіркесте айтады.

Таы бір тсіл бойынша фрикативтік дыбысын за айтанда тіл астына кішкене шар трізді шпатель ояды /27-сурет/ кішкене шар трізді шпатель тілді тменгі жаына тигізіп, шпатель оа, сола жылдам озалумен тілді тербеліске келтіреді.

27-сурет шы домалаталан шпатель

Тілді алдыы блігін альвеолаа тигізу, ажырату жзеге асады. Кішкене шар трізді зондты орнына саусаын пайдалануа болады. Алдымен саусаты логопедті зі озайды, кейін бала здігінен жасайды. Жаттыу кезінде тілді тиісті орына оралуын, тіл мен альвеол арасында тар саылау болуын баылап отыру керек. Аырында тілді здігінен тербелуіне альвеолды Т немесе Д дыбыстарын фрикативтік Рдыбысымен

тіркестіруді кмегі кп /др, дддр, тр, тттр/.

Бастапы тілді шы ана тербелетін, тербеліс секундына 20 ретке жететін «са діріл» болуы ммкін.

Одан рі, сіресе механикалы серді ыпалымен тілді елеулі блігі тербелуге, тербеліс саны азаюа, алыпты болуа тиіс.

Тербеліс алыптасан со, сз тіркесінен жасалатын жаттыулар арылы артикуляция машытандырылады (бекітіледі).