Шетелдегі ебек психологиясыны тарихы

Психологияны зіндік пн ретінде алыптасуына 1879 жылы ататы неміс психологы В.Вундтты басшылыымен Лейпциг университетінде дние жзінде тыш ашылан эксперименталды психологиялы лабороториямен байланыстырады. В.Вундтты жеке психикалы фукцияларды зерттеуі аналитикалы зерттеу дістерін жасалуына себеп болды, сонымен атар ксіби жарамдылы баасыны негізгі амалдарын анытады.

Ебек психологиясы алыптасуыны негізгі детерминантты штігін крсетеміз: леуметтік тапсырыс мазмны, психотехникалы амалдарды дамуы, ндірісті басаруды отайлы ету. леуметтік тжірибе мен ебек психологиясыны потенциалды ммкіндіктері сферасыны даму аспектісінде, ылыми зіндік жне осалы пн ретінде оны алыптасуы оамды ндіріс пен мемлекеттік реттеу жмысшылар мен жалданан жмысшыларды атынасыны дамуымен дайындалан.

XIX-шы асырды екінші жартысында сйкес задылытар базасы жетілдірілді. Европаны дамыан елдерінде ебек жайлы задылытар оны гигиенасыны ауіпсіздігі, балалар ебегін орау, заым болан жадайда ебектенушілерді орау: Швейцарияда- 1877 жылы, Англияда- 1878ж, Австрия- 1883-1885 жылы, Швецияда- 1885жылы, Италияда- 1888жылы, Бельгияда- 1889 жылы, Германияда- 1891 жылы, Норвегияда- 1892 жылы, Францияда- 1896жылы, Ресейде- 1903 жылы енгізілді.

Фабрикалы задылытар мен заны енгізілуі жмысшылар мен ебек етушілер атынасыны мемлекеттік ралы ретінде ызмет етті. За р кезде эффективті болан жо, біра оамда аырындап жаа жйе ндылытары алыптасты. Адамдарды ебек атынасындаы леуметтік перспективалары кеейді, жне ол жаа гуманитарлы пндерді затты аймаыны алыптасуына себепші болды.

Ебек психологиясыны жекелей пн ретінде алыптасуына, неркпіс ндірістеріні шоырлануы мен з бетімен дамуы мен дайындыы, нерксіп технологияларыны, жаа ксіп пен транспорт трлеріні пайда болуы себеп болды. Келесі штік детерминанттынан тратын- XX асырдаы психотехникалы амалдарды дамуын арастырамыз.

Альфред Бине (1957-1911)- Франциядаы экспериментальды психологияны негізін салушы, индивидуалды айырмашылытар психологиясы жаа пннін алыптастырушы. 1896 жылы «Индивидуалды психология» атты А.Бине мен В.Анриді ебегі шыты, В.Штернні ойынша осы ебек жааин ксіби облыстаы бадарлама болды. 1905 жылы А.Бине дрігер Т.Симонмен бірігіп «инттеллектуалды дамуды метрлік шкаласыны» бірінші вариантын жасады. Бл алыпты мектептердегі аыл-ойы кем балалара жне дарынды класстардаы балаларды абілеттілік баасы негізінде іріктеуге арналан. Бл дісті аыл-ой жасыны баасыны дамуы Л.Терменні аыл-ой абілеттілік коэффициенті атауын алды, ал кейіннен- интеллект коэффициенті (IQ). 1916 жылы Л.Терменні Стэнфорд университетіндегі жасалынан нсысы Стэнфорд- Бине шкаласы деген ата алып, баса елдерге тарады. 1911 жылы В.Штернні «Дифференциалды психология жне оны методологиялы негізі» атты кітабы шыады, автор онда адамдардаы «ылымды психикалы функциялар мен аситтердегі алыптасан айырмашылы » деп арастырады.

Ебек психологиясы біріншіден, индустриалды психотехника (нерксіптенген, ксіби психология) белсенді дамып келе жатан, жмысшы деген тікелей орындаушыны іс-рекет жоспарын зерттеу. 1900 жылы Вильгельм Штерн осалы психологияны анытау шін «психотехника» яни, «болашаа баытталан, оамды мір міндеттерін шешуге мтылан» терминін сынды. з кезегінде индустриалды психотехниканы алыптасуы ебек психологиясы мен дифференциалды психологияны дамуына стимулдады. Психологиялы ксіби іріктеу психотехниканы орталы баытталуыны бірі болды.

Психотехниканы негізін салушыларды бірі Г. Мюнстенберг былай жазан: «психотехника- мдени міндеттерді психологияны практикалы олдану туралы ілім». ХХ-шы асырды 20 жылдарында алымдар психотехниканы ш негізгі мселесін ажыратан:

- Ксіптік іріктеу мен ксіптік кеес беру арылы сйкес келетін адамдарды іріктеу;

- Ебекті е жоары німділігіне жету;

- алаан психологиялы жетістіктерге жету.

Бл алым психотехниканы кілттік міндеттерін, профессиография дістері мен принциптерін анытаан, ксіби іріктеуді орындалуына, кеес беруі мен баытталуын нсаулы етуші. 1908 жылы Бостонда дрігер Ф.Парсонс жастарды маманды тадауы бойынша бірінші кеес беру бюросын ашады. Жеткіншектер мен жас адамдара негізгі индивидуалды кеес беру ылыми дістер болмады, ол зерттеушіні интуициясы мен мірлік тжірибесі арасында адамдарды индивидуалды ерекшеліктерін баылау болды. Бірнешеден кейін Ф.Парсонс Г.Мюнстербергке бл ылымны негізіндегі іс-рекетті жасалына кіл аудартады. Осылайша ксіби сферада жаа – ксіби баытталу бастамасы ойылды.

XX асырды басында А.Бине, Г.Мюнстерберг, В.Штерн жне басалары жаа интегралды пнні алыптасуын дістік жне дістемелік сілтемелер дайындайды, шындыында, ксіби іріктеулер міндеттерін табысты шешу шін.

шінші штік детерминантын пнні алыптасуы тізбегінде арастырамыз. ндірісті тез арынмен кеейуі, нім баасыны тмендеуі ылыми білім баытталуын талап етті. ылыми басаруды пионері болып американды инженер Фредерик Уинслоу Тейлор болды. 1895 жылы ол басару дістерін жасауа кірісті, олара жйелі міндеттер, негізінде аталан «Тейлор жйесі» кейіннен, ылыми менеджмент атауын берді. Ол бірінші болып зіне белгілі болан ндірістік басаруды жйеледі жне блді, жне жаа амалдар сынды. Ф. Тейлор ндірістік жадайлардаы адамдарды басару мселесіні ылыми негізін е алаш ктерген. Оан дейін техниканы басару мен фабриканы басару мселелері айтылан. Тейлорды эволюциялы зарасты ш кезеге блеміз:

- аы тлеу жйесі – жмысшыны рекетіне арай жалаысы сайболуы, негізгі дісі – жмыс уаытыны хронометражы.

- жмыс німділігін емес, керісінше, жмыс дісін баылау - те ауыр жмыса максималды жалаы клемі, те жеіл жмыса – минималды жалаы клемі тленуі.

- «функционалды кімшілік» жйесі – басаруды бір ортаа шоырлануы.

Тейлор жйесіні негізгі міндеті - р жмысшы жадайыны максималдыын ксіпкерді максималды тсетін пайдасымен байланыстыру. Тейлор жйесіні негізгі трт аидасы бар:

- Барлы жмысшыларды іскерлік пен дадыларын топтастыру жнежинатау;

- ылыми станымдар негізіне сйкес белгілерді мият іріктеу;

- Жмысшылар мен кімшілік жзеге асыру, мысалы: тез істелген жмыс шін кнделікті мен жакапкершілігін тендей етіп блу;

Тейлор жйесі жмысты йымдастыру мен басаруды тиімді дістері, аидалары мен зарасы, тейлоризм леуметтік былыс, ылымны алдыы жетістіктерін олдана отырып жоары нім пайда алу.

Кейінгі ебек рекеттерін зерттеу баыттарын жас жбайлар Фрэнк Банкер Джилберт (1969-1924) пен Лилиан Джилберт (1878-1972) жргізді.Бастапаыда Ф.Тейлормен тыыз ызметтестікте Ф.Джилбрет циклографикалы жне хронографиялы дістерін жасады. 1920 жылдары оларды классификациясын жасады, жасалатын операцияларды барлы детальдары крінетін технологиялы картаны жасады. Жбайымен бірігіп жмыс микор озалысыны мселесін, ебек шаршауын зерттеген, німді басару эффективтілігіні негізгін алады.

XX асырды басында Генри Форд массалы нерксіпті йымдастыруды тжірибешісі мен беделді теоретикігі болды. Ол ксіби дайынды жйесін йымдастырды, жмысшыларды мір жадайларын белсенді згертті, мектептер мен ауруханалар салды.

Классикалы мектепті басарудаы адам мотивациясыны ебекке жне тлалы тсініктері, адамды атынастар мектебіні алыптасуына алып келеді. Ебек психологиясы алыптасуына баса да кзарастар, пікірлер, концепциялар ыпал етті. «Ебек мотивациясы» концепциясы – Э.Мейо, А.Маслоу ебек мотивациясын айындауды былайша ажыратады:

- Физиологиялы жне жынысты ажеттілік;

- Экзистенциалды ажеттілік;

- леуметтік ажеттілік;арты болу ажеттігі;

- жоары рухани ажеттілік.

1950-1960 жылдары теориялар жйесі мен функционалды-рылымды дістер анализіні алыптсауы мен баытталуына «леуметтік жйе мектептері» идеясы сер етті. Оны жетекшілері болып- Ч.Бернар, Г.Саймон, Ф.Селзник табылады, олар «индивид», «формальды рылым», «формальды емес рылым», «статустар», «ролдер», «физикалы жне леуметтік орта» компоненттерін йымдастыру жйесі ретінде арастырады.

1960-1970 жылдары азіргі уаытта олданылатын жадайлы амалдар йымдастырылады. Оны лидерлері болып Р.Моккер, Дж. Вудсворд, Д. Ломбард табылады, олар жадайлы ролдерді идеяларын, басарудаы факторлерін дамытты. Оларды пайымдауларынша, йымдастыруды басару мен ндірістік процесстерді олдануда бірлік ережелер жо.

1930 жылдарды соында техника потенциалы сйкесінше, олармен басаратын, адамдарды жауапкершілігі мен ролі кбейеді. Осы жоспара сай ксіби жарамдылы, мамандарды дайындау, оларды іс-рекетіні сенімділігі сратары актуалды болып келеді. Инженерлік психология- жаа пнні негізі алыптасады. 1950 жылдаы ксіби іс-рекетті зерттеуді санды дістері, зерттеу операциялары деген жеке баытпен бірігеді. 1920 жылы Женеведе бірінші Халыаралы психотехникалы конференция тті, онда Халыаралы психотехникалы ассациация йымдастырылды. Оны президенті болып 1920 жылдан 1941 жылы дейін Э.Клапаред болды.