Ксіптегі жмыс орны динамикалы компонент ретінде

Маманды, ебек жне жмыс орны сияты крделі леуметтік феномендерді зерттей келе, оларды бір бірінен абстрактілеуге жне зіні жиынтыына байланысты баса асиеттер маынасымен екпіндеуге болады. Баса сзбен айтанда ебек психологиясы ылыми пн ретінде «ебек посты немесе орны» жне «профессия-маманды» феномені, теориялы обьектілер арылы крінетін жиынтытар арасында, орындалатын мндер асиетіні атрибуттары ретінде крінеді. Кеес дуіріндегі ебек психологиясында 80-шы жылдарды соында профессия-мамандыты мні мен ебек орны айта рылды.Е.А.Климовты пікірі бойынша негізгі тсінікті компонентін сипаттаушы ксіби ебек іс-рекеті «ебек посты немесе ебек орны» болып табылады.

Ебек орны зіні ртрлі асиеттеріні жиынтыына атысты келесідей болады:

1) ебек нтижесіне жне леуметтік міндеттелген масаттара атысты;

2) міндеттелген пн (затты, апаратты, леуметтік, биологиялы-ндірілген материалдар, обьектілер, процесстер);

3) ебек ралдарыны жйесі;

4) ксіби ызметтік міндеттерді жйесі (міндеттелген ебек ызметі);

5) жмысшыны ы жйесі;

6) ндірістік орта (ебекті затты жне леуметтік шарттары).

Ебек орныны жеті атрибуттарын крсетуге болады:

1) леуметтік міндеттелген масаттар;

2) ебек ндірушісіні німі мен шарттарыны кріну нтижесі;

3) міндеттелген зат (ндірілген материалдар,обьектілер, процесстер);

4) ебек ралы;

5) ызметтік міндеттері (міндеттелген ебек ызметі);

6) жмысшыны ыы;

7) ндірістік орта (ебекті затты жне леуметтік шарттары).

леуметтік міндеттелген масаттар мен ебек нтижесіні крінісі жмыса сйкес жатты лгі тізімделуі арылы бекітіледі. Ебек пні адамдардаы практикалы жне ойша ебек орнын анытайтын процесстер крінісі, обьект атынастары мен асиеттерді жйесі болып табылады. Ебек пні мен шыарылатын материалдар ксіби дстрлі жаттары мен ндіріс материалдарына байланысты бекітіледі. Ебек пніні жадайлы тобына тура жадайлары (мысала, клік жргізушіні жол жадайлары) жатуы ммкін. Ебек пні ызметтік жйе жадайлары болуы ммкін. Мысалы: трибеші шін- баланы трбиелеу ызметіні жадайы, тренер шін-организм жадайы, спортсменні арнайы дайындыы мен жаттытырылуы; жетекшіге-ебек коллективіні леуметтік-психологиялы ксіби даму жадайы, дрігер шін- адам деніні саулыы.

Ебек ралы -адамдарды ебек пніне, оны масаттарына сйкес рекет етуіне атысты болып табылатын обьективті шынды. Педагог, жетекші, мемлекеттік ызметкер, жалпы «адам-адам», «адам-леуметтік топ» барлы ксіби типтегілерге ебек ралыны сапасы ретінде техникалы ралдар, технология лгілері, эталондары, дістемелік жетекшілік, сонымен атар, жалпы организм жне ебек субьектісіні жеке органдары жатады. Ебек ралын Е.А.Климов сырты (обьект алыптасуына атысты) жне ішкі (психикалы іс-рекетті ерекшеліктері) деп екіге бледі. Оларды жалпы классификациялары тменде келтірілген:

Ебек ралдары-жабдытары мен затты ралдары:

- Апаратты абылдау, алу ралдары (апараттарды шартты сигналдар трінде, суреттер трінде беретін приборлар ).

- Апаратты деу ралдары.

- Апаратты жеткізу ралдары.

- Биологиялы, технологиялы, белгі жйелерінде, кркем-нер жйесінде (ебек ол нер ралы, олмен басарылатын машиналар, автоматтандырылан жне автоматты жйелер) практикалы рекетті орындаушы ралдар.

Сырты ызметтік ебек ралы:

- Адамны сзі мен мнерлі мінез-лы ралы (жетекші, мемлекеттік ызметкер, педагог, актер,радио жне тележргізуші жмысында) .

- Адам организмі (тренер, балет, цирк артистті ).

- Адамдарды раустырушы топтар (жетекші, дирижер, режиссер жмысында).

Ішкі ызметтік ебек ралы:

- , шеберлік, дады.

- лгілер, масаттар, іс-рекет нтижесіне крінісі.

- Ебек мотивтері

- Тлалы жне дербес ерекшеліктері, лкен тлалы жне ксіби потенциалдары.

Е.А.Климов крсеткендей ндірістік орта эргатикалы жйе ретінде аралады. Оны негізгі орта компоненттеріне мыналар атысады:

1) мірлік, ебекті саниатарлы-гигиеналы шарттары (температура, ылалды, ысым, шаршауды ртрлі трі, кштік кеістік, ша, шу, дабыл, ультродыбыстар, улы заттарды жиынтыы, агрессиялы заттар, инфекциялар негізі, травматизмны болуы, экстремальды факторларды крінуі).

2) Ебекті леуметтік шарты. Адам субьект ретінде іс-рекетке атысты белсенді жне интенсивті тлааралы атынаста болады. Соысы фонны маыналы шарттары ретінде ана емсе, сонымен атар психикалы жне соматикалы бзылыстарды факторы болады. Бл психикалы микроклиматты алыптастырушы лкен топты шарттар. Ебек психологиясыны тарихында уаыт те келе бл топтар арнайы зерттеу таырыбы болады. XX-шы асырды ортасында олар формальды емес рылымды йым ретінде аралады. Бізді зерттеуімізде адамдарды белсенді йымы ебек пен жмыс орныны рылымды шарттарда іс-рекетті психологиялы кеістігі деп аталды.

3) ндіріс технологиялары.

4) Корпоративтік мдениет.

Ебек субьектісіні міндетті жйесіне ебек орнын сипаттаушы ебек етушіні белсенділік формасы мен талаптары жатады. Ебек ызметі тсінігіне – адамдарды белсенділігіне атысты барлы процесстер, ебек міндеттері мен масаттары кіреді, ал ызметтік міндеттерді астарында - нормативтік жаттардаы ебек ызметіні кріністері жатыр. Жмысшы ыыны жйесі - ксіби міндеттерді шешу дістері мен жмысшыны кеістіктегі бостандыты тадау ралы, сонымен атар баса трді іс-рекетінен оны тласын сатау дегейі. Конфликтерді болуы кінішке орай жмысшыны ыты жйесіні міндеттеріні байсалды нтижесінен алынады.

Профессия, ксіп (латын тіл. profession- «оглашать», «кпшілік алдында сйлеу»)- «адамдарда болуа керекті дадылар мен білімдер, ксіби маызды сапаларды дамуы мен арнайы абілеттерді болуы, ебек іс-рекетіні тарихи алыптасан формасы»- ебек орныны шегіне шыатын леуметтік феномен ретінде, зіне сапалы компоненттерді осады.

Е.А.Климов бойынша ксіп феномені трт негізігі маынада келтірілген жне олар негізгі леуметтік атынастар аспектісі немесе оны трт компоненті. Оны 1980 жылды ортасындаы жалпы хронотоп ретінде арастырады:

1) Кш мазмныны аймаы, адам ебек субьектісі ретінде ебек іс-рекетіні шектелген трі (ебекті тарихи жіктелуі негізінде).

2) Адамдарды ортатыы, берілген ебек ызметін орындаушы, жарамды оамды мінезді болуы.

3) Дайынды (білімі, шеберлігі, дадылары, квалификациясы) арасында адамны ебек ызметіне сйкес абілеттілігі.

4) Іс-рекет профессионалды процесс ретінде, ксіпкерді ебек ызметін орындауындаы шыдалуы.

Профессияны эволюциялы аспектілеріне екпіндік мн беріледі:

1) адам ебек субьектісі ретінде кш мазмныны аймаында,

2) адамдарды ортатыы,

3) іс-рекет жне тланы кріну аймаы,

4) тарихи дамушы жй

5) субьектіні шыармашылы ызметіні шындыы.

Е.А.Климов пен Н.С.Пряжников ксіпті негізі сипаттамаларын былайша крсетеді:

1) Ебек іс-рекетіні шектелеген трі (ебекті тарихи жіктелуі).

2) оамды пайдалы іс-рекет.

3) Арнайы дайындыты пайымдайтын іс-рекет.

4) Аныталан марапаттауды орындаудаы іс-рекет, адамдарды ммкіндіктерін беретін анааттану, оны кпжаты даму шарттарына ажетті моральды жне материалды ажеттіліктері.

5) Адама оамды жне аныталан леуметтік мртебе беретін іс-рекеті (адамны негізгі ызметі, зекті визит карточкасы ретінде кпшілік ксіптерге атысты: ызметі, ебек ету мезімі мен затыы, квалификациясы, ксіби жоарлауы, басынан ткен экстремальды жадайлары) кп жадайда «Мен»-концепциясымен алыптасады.

6) Психологиялы мінездеме ретінде тадаан мамандыына атынасы.

Э.Ф.Зеер ксіпті ксіби компетенттілік, ксіби автономия, топты нормалар мен ндылытар, зін-зі баылау сияты айырмашылы асиеттерін крсетеді. А.К.Маркова ксіптік феноменін келесідей ш аспектіде арастырады:

1) ксіп іс-рекетті тарихи алыптасан жне леуметтік талаптандырылан

формасы;

2) оам пікір бойынша ксіп - ебек ызметін орындаушы леуметтік бекітілген ксіби міндеттерді жйесі, іс-рекет трлері мен формалары, тлалы ерекшеліктері;

3) наты тлалы пікір бойынша ксіп - адамны оамды міріне атысты іс- рекеті жне мір сруіне ажетті материалды ралдарды негізі.

«Профессия» феноменіні мнін аша келе, Н.С.Пряжников бірнеше тсініктерді ажыратады:

· профессия - туысанды мамандытарды тобы (дрігер профессиясы: терапевт, хирург,окулист; малім мамандыы: математика, география, тарих малімі).

· квалификация- ксіби шеберлікті дегейі. ресми блімдерде, класстарда, ызметтерде, категорияларды бекітілген формальды квалификацияны ажыратады, ал реальды квалификация - адамдарды крсете алатын шеберлік дегейі.

· ызмет (должность) – ксіптік крінуіні обьективті жне жатты бекітілуі.

А.К.Маркова профессия феноменін: маманны моделі, маман дайындыыны моделі, квалификациялы мінездеме деп тсіндірген. Е.А.Климов бл тсініктерге: маманды- жеке меншік блімшелерге атысты, адамдарды алай бос еместігі, оларды не істей алатындыы мен білетіндігін крсетеді. ызмет- йымда, ндірістік рылыста ебек етушіні алатын орны. Э.Ф.Зеер бойынша, профессия- жоара мртебелі ксіби іс-рекет трлеріні мінездемесі.

Ебек психологиясыны субьектісі – белгілі бір обьектіге баытталан белсенділікті айнар кші – индивид немесе леуметік топ, обьектісі – натылы йымдасан ебек рекеті, ралдары, ебекті масаты мен міндеттері, жмысты орындау ережелері.Адамны ебек етуі жне ебек барысында алыптасан баалы ндылытар мен асиеттер ебек психологиясыны зерттеу объектісі болып табылады. Адамны ебек етуін зерттеумен атар адамны іс -рекетін, биологиялы-леуметтік ерекшеліктерін, ебек физиологиясы мен гигиенасын, терапиялы жне профилактикалы маызын, ебек экономикасын, ебек ыы мен этикасын, ебек ету теориясын арастырады. Ебек психологиясыны дамуы жне оны пайда болуы археологиялы жне тарихи мліметтермен байланысты. Сондытан Б.Г. Ананьев ділетті трде оны дамуына керекті комплекстерді айтты: «мір туралы жне практика туралы айтанда оны ажеттіліктерін, толы синтетикалы картинасын білу ажет, біра физиологиялы-психологиялы, леуметтік картинаны крсете алмайды». Ебек психологиясы психологиялы задарды, психологиялы процесстерді жне оларды жеке тла асиеттерін жне ебекпен атар физиологиялы жне леуметтік ортамен байланыстарын арастырады

Ебек психологиясыны пні зіні даму тарихын леуметтану саласынан алады. леуметтануды шыуы американ зерттеушісі Фредерик Уинслоу Тейлорды есімімен байланысты. Ф.Тейлор ндірістік жадайлардаы адамдарды басару мселесіні ылыми негізін е алаш ктерген. Оан дейін техниканы басару мен фабриканы басару мселелері айтылан. Тейлорды эволюциялы зарасты ш кезеге блеміз:

- аы тлеу жйесі – жмысшыны рекетіне арай жалаысы сайболуы, негізгі дісі – жмыс уаытыны хронометражы.

- жмыс німділігін емес, керісінше, жмыс дісін баылау - те ауыр жмыса максималды жалаы клемі, те жеіл жмыса – минималды жалаы клемі тленуі.

- «функционалды кімшілік» жйесі – басаруды бір ортаа шоырлануы.

Тейлор жйесіні негізгі міндеті - р жмысшы жадайыны максималдыын ксіпкерді максималды тсетін пайдасымен байланыстыру. Тейлор жйесіні негізгі трт аидасы бар:

- Барлы жмысшыларды іскерлік пен дадыларын топтастыру жнежинатау;

- ылыми станымдар негізіне сйкес белгілерді мият іріктеу;

- Жмысшылар мен кімшілік жзеге асыру, мысалы: тез істелген жмыс шін кнделікті мен жакапкершілігін тендей етіп блу;

Тейлор жйесі жмысты йымдастыру мен басаруды тиімді дістері, аидалары мен зарасы, тейлоризм леуметтік былыс, ылымны алдыы жетістіктерін олдана отырып жоары нім пайда алу.

70 жылдары АШ-та «мір сапасы» концепциясы пайда болды. Бл терминді е алаш енгізгендер: 50-is жылдары Д.Рисман жне Дж. Гелбрейт. Ебек психологиясы алыптасуына баса да кзарастар, пікірлер, концепциялар ыпал етті, мысалы

- «Ебек мотивациясы» концепциясы – Э.Мейо, А.Маслоу ебек мотивациясын айындауды былайша ажыратады:

v Физиологиялы жне жынысты ажеттілік;

v Экзистенциалды ажеттілік;

v леуметтік ажеттілік;арты болу ажеттігі;

v жоары рухани ажеттілік.

- Д. Макгрерорды «икс теориясы» мен «игрек теориясы» - «икс теориясы» жне оны зорлап істету.

«Психотехника» терминін 1903 жылы В.Штерн сынан. Психотехниканы негізін салушыларды бірі Г. Мюнстенберг былай жазан: «психотехника- мдени міндеттерді психологияны практикалы олдану туралы ілім». ХХ-шы асырды 20 жылдарында алымдар психотехниканы ш негізгі мселесін ажыратан:

- Ксіптік іріктеу мен ксіптік кеес беру арылы сйкес келетін адамдарды іріктеу;

- Ебекті е жоары німділігіне жету;

- алаан психологиялы жетістіктерге жету.