Аспан денелеріні ара ашытыын анытау 2 страница
Эклиптиканы аспан экваторымен иылысу нктелерін кктемгі () жне кзгі ( 
) кн мен тн теесу нктелері деп атайды, ал осы нктелерден 900 ашытыта орналасан нктелер жазы () жне ысы ( 
) кн тоырау нктелері болады.
Эклиптиканы бойындаы жлдыздарды ертеде 12 шожлдыза блген. Осы шожлдыздар алып тран аспанны аймаын зодиак («жануарлар дгелегі») деп атаан. Кн жыл бойы бл шожлдыздарды кезек-кезек басып теді де, райсысында орта есеппен бір айдай болады. Зодиакал шожлдыздарыны аттары тменгі кестеде келтірілген.
| Жыл мезгілі | Шожлдызды аты | Ай |
| Кктем | Балытар Тоты Торпа | Наурыз Ккек (суір) Мамыр |
| Жаз | Егіздер Шаян Арыстан | Маусым Шілде Тамыз |
| Кз | Бикеш Таразы Сары шаян | ыркйек азан араша |
| ыс | Мерген Ешкі мйіз Су юшы | Желтосан атар Апан |
Эклиптика бойымен Кн бір жылда толы бір айналады да, оны экваторлы координаталары былай згереді:
| Кндер | ||
| 21-наурыз | 00 | 00 |
| 22-маусым | 900 | +23026 |
| 23-ыркйек | 1800 | 00 |
| 22-атар | 2700 | –23026 |
Кнні эклиптика бойын уалап жретін жылды озалысы дегеніміз шындыында тек кзге солай крінетін озалыс. Шындыында да ол Жерді Кнді айналып озалуыны салдарынан болады. Жер з осін айналумен абат бір жыл ішінде з орбитасымен Кнді бір айналып шыады. Жерді озалысы бір алыпты болмаандытан Кнні де жылды озалысы бір алыпты болмайды. ысты кні Кн тезірек, жазды кні баяуыра озалады.
Сратары: 1. Жерді Кнді айнала озалуы жне Кнні эклиптика бойынша жылды озалысы. 2.Эклиптиканы негізгі нктелері. 3.Эклиптикалы координаталар жйесі. 4.Тропикалы жыл. 5.Зодиакты шожлдыздар.6. Жыл мезгілдеріні алмасуы жне климатты белдеулер.
Ші лекция. Уаытты лшеу проблемасы. Уаытты лшеу бірліктері. Кндік жне жлдызды уаыт. Уаытты тедеуі. Жергілікті уаыт жне бойлы.. Пояс ты жне декреттік уаыт. Бкіллемдік уаыт. Уаытты атомды стандарты. Кнтізбекті пайда болу жне даму тарихы. Жаа жне ескі стильдегі кнтізбек.
Астрономияны негізгі масаттарыны бірі – уаытты лшеу. Уаытты айналадаы табиатты згерістерін баылау арылы лшей аламыз. Осындай згерістерді бірі – жлдызды аспанны туліктік айналысы, екіншісі – жыл мезгілдеріні алмасуы. Бл екі былыс Жерді з осімен айналуынан жне Кнді айналып озалуынан болады. Сондытан уаыт лшеу Жерді туліктік жне жылды озалыстарына негізделген, уаыт лшеміне жыл жне тулік алынады. Жерді Кнді бір айналуына кеткен уаыт жлдызды жыл деп аталады. Уаытты тропикалы жылмен лшейді. Тропикалы жыл дегеніміз – Кнні дискасыны центріні кктемгі кн мен тн теескен нктесі арылы тетелес екі рет туіне кеткен уаыт аралыы. Тропикалы жылды затылыы 365 кн 5 саат 48 минут 46 секунд не 365, 2422 орташа кн тулікке те.
Жерді з осінен бір айналуына кеткен уаыт тулік болады. Тулік тпкілікті уаыт лшемі, ол саат, минут, секундтерге блінеді. Жерді з осінен айналасын кктемгі кн мен тн теелу нктесіне атысты, не кнге атысты алынуына байланысты жлдыз тулігі не кн тулігі таайындалады. Осы лшемдер арылы лшенетін уаыт жлдыз уаыты, не кн уаыты деп аталады.
Жлдыз тулігі жне жлдыз уаыты.Жлдыз тулігі деп – кктемгі кн мен тн теесу нктесіні бір географиялы меридиандаы тетелес екі атар кульминацияларыны аралыына кеткен уаытты айтамыз. Жлдыз тулігіні бастапы моментіне осы нктені жоары кульминациясы алынады. Ал кктемгі кн мен тн теесу нктесіні жоары кульминациядан
|
баса бір жадайына дейін кеткен жне жлдыз тулігі немесе оны лестерімен лшенген уаыт жлдыз уаыты S деп аталады.
Сан жаынан жлдызды уаыт кктемгі кн мен тн теесу нктесіні t саатты брышына те.
Бл нкте аспанда белгіленбеген нкте. Сол себептен жлдыз уаытын кез келген жлдыз М-ді (15-сурет) баылау арылы анытайды:
Жлдыз уаытын баылаудан жеіл анытауа болады. Біра кнделікті трмыста оны пайдалану ыайлы емес. Бізді міріміз Кнмен, яни Кнні шыуы, батуы жне кульминациялармен байланысты. Кнні жылды озалысынан осы екі нктені зара орналасуы згереді, демек Кнні жоары кульминациясы (талтс) жыл бойы жлдыз уаытыны ртрлі моменттерінде болады. Яни жлдыз уаытыны басы Кнге салыстыранда ртрлі уаыт моментіне дл келеді. Мысалы, 21-наурыз кні дл талтсте, бір кн ткеннен кейін 4 минут ертерек басталады, бір айдан кейін 2 саат ертерек, т.т. бл рине, пайдалануа ыайсыз. Бізді трмыста Кн озалысына негізделген кн уаыты пайдаланылады.
Шын кн тулігі жне шын кн уаыты.Кн дискасыны центріні (шын кн) бір географиялы меридиандаы тетелес екі атар кульминациясыны аралыындаы уаытты, шын кн тулігі дейді. Шын кн тулігіні бастапы моменті – шын кнні тменгі кульминациясына сйкес келеді.
Шын кнні тменгі кульминациясынан баса бір жадайына дейін кеткен жне шын кн тулігімен немесе оны лестерімен лшенген уаытты, шын кн уаыты дейміз. Сан жаынан шын кн уаыты Т мынаан те:
T = t + 12
Шын кн туліктеріні затылытары зара те емес. Оны себебі, бірінішіден Кнні озалысы біралыпты емес, екіншіден Кн эклиптика бойымен озалады, ал Кн уаытыны лшеуіші болатын саатты брыш экватор бойымен лшенеді. Е за шын кн тулік 23-желтосанда, е ыса кн тулігі 16-ыркйекте болады да, оларды айырмасы 51 секунда жетеді. Кн туліктеріні бір жыл бойы затыы траты болмаандытан, оны лестеріні сааттарды, минуттарды, секунттарды да затыы траты емес. Шын кн уаыты бір алыпты уаыт емес, сондытан оны кнделікті мірде пайдаланбайды.
Орташа кл тулігі жне орташа кн уаыты.затылыы траты болатын Кнмен байланысты тулікті анытау шін астрономияда 2 жасалан нкте енгізілген: 1) орташа эклиптикалы кн; 2) орташа экваторлы кн (орташа кн деп аталатын). Орташа эклиптикалы кн эклиптика бойымен Кнні орташа жылдамдыымен бір алыпты озалатын жне шын Кнге Кнні жылдамдыы максимум, минимумге жеткенде жылына екі рет дл келетін жасалан нкте. Осы нктені эклиптикадаы орны алдын-ала белгілі, басаша айтанда, р уаыт моментіне оны эклиптикалы бойлы 
ын табуа болады. Орташа экваторлы кн экватор бойымен Кнні орташа жылдамдыымен озалып, орташа эклиптикалы Кнмен кн мен тн теесу нктелерін бір мезгілде теді. Сондытан орташа экваторлы кнні тура шарытау 
-сы, орташа эклиптикалы кнні эклиптикалы бойлыына те:
m = m’
Орташа экваторлы кн арылы тулікті анытауа болады. Орташа экваторлы кнні бір географиялы меридиандаы тетелес екі атар кульминацияларыны аралыына кеткен уаытты орташа кн тулігі дейміз. Орташа кн тулігіні бастапы моменті шін осы нктені тменгі кульминациясы алынады. Орташа кнні тменгі кульминациясынан баса бір жадайына дейін кеткен жне орташа кн тулігімен немесе оны лестері мен лшенген уаыт орташа кн уаыты деп аталады. Сан жаынан орташа кн уаыты мына рнекпен аныталады:
Tm = tm + 12h
Орташа кн уаыты біралыпты, олдануа ыайлы, біра орташа кн жалан боландытан ол баылаудан аныталынбайды. Орташа кн уаытын шын кн уаыты, жлдыз уаыты арылы есептеуге болады.
Уаыт тедеуі.Орташа кн уаыты мен шын кн уаытыны арасындаы айырым уаыт тедеуі 
деп аталады.
Басаша айтанда уаыт тедеуі 
, орташа уаытты шыарып алу шін, шын кн уаытына осатын тзету, яни
Уаыт тедеуіні мні кннен кнге згеріп отырады. Жылды р кні -ны мнін арнаулы кестелерден, не графиктен тауып алуа болады.
Орташа кн уаыты мен жлдыз уаыты.Бір тропикалы жылды затыы орташа кн уаытымен анытаанда 365, 2422 орташа кн тулігіне те, ал жлдыз уаыты бойынша 366, 2422 жлдыз тулігіне те болады, яни 365, 2422 орташа кн тулігі = 366, 2422 жлдыз тулігіне те. Осыдан,
Егерде бірінші блімі К, ал екінші блімді К1 деп 
орташа кн уаыты 
-ды есептейтін формула:
ал жлдыз 
-ты орташа кн уаыты арылы рнектелуі тмендегідей болады:
Орташа кн тулігі жлдыз тулігінен 
заыра, дл жазатын болса:
Жергілікті уаыт жне бойлы.Жер бетіні р меридианында уаыт (жлдыз уаыты, не кн уаыты) р трлі. Бір меридианны бойында
аныталан уаыт жергілікті уаыт деп аталады. Жерді трліше меридианында белгілі сынылан шыраты ( 
) кульминациясы р трлі уаыт моментерінде болады.
|
16-суретте Жерді экватор жазытыына проекциясы кескінделген. Географиялы меридиандар радиустармен бейнеленген. Егерде 
меридианда 
нктені жоары кульминациясы болса, онда PNA, PNB, PNC, PNД меридиандарында жлдызды уаыт тменгі сааттармен аныталады:
ал, PNM1 жне PNM2 меридиандарында жлдызды уаыт саат пен алан 
брыштара те болады:
Осы меридиандарды географиялы бойлытары
те.
15-суреттегі 
брышын екі жолмен анытауа болады:
немесе
Астрономиялы баылаудан жергілікті уаыт аныталады.
Дниежзілік уаыт.Гринвич (бастапы) меридианны жергілікті уаыты дниежзілік уаыт деп аталады. Жергілікті уаытты дниежзілік уаыт арылы рнектеуге болады. Екі меридианны жергілікті уаыттарыны 
тедеуін алып, 
деп есептейік. Онда: 
немесе 
орындалады.
Жергілікті уаыт дниежзілік уаытпен саатпен есептелген географиялы бойлыты осындысына те.
Белдеулік, декреттік жне жазы уаыт.Кнделікті трмыста жергілікті не дниежзілік уаытты пайдалану ыайсыз. 1884 жылы белдеулік уаыт есебі енгізілді. Жер шары бойлы бойынша 24 саатты белдеуге блінген. Бір белдеу ішінде жатандарды брі де бірдей уаыт есебімен – белдеуді ортасымен тетін меридианны жергілікті уаытымен – пайдаланады. Бастапы не нлінші белдеуді орталы меридианы шін Гринвич меридианы алынан. Кршілес екі белдеуді уаыты бір-бірінен дл 1 саата згеше болады. Бірінші белдеуді уаыты, нлінші белдеудікінен бір саат ілгері т.т. ысасы бір белдеуді номері (саатпен алынан) анша болса, ол белдеу мен дниежзілік уаытты айырмасы да сонша болады:
белдеулік уаыт.
Белдеулік уаыт пен жергілікті уаытты айырмасы 0,5 сааттан аспайды:
Белдеулік уаытты жергілікті уаыт арылы рнектегенде болады:
Ал керсінше: 
1930 жылы 16-шілдеде кімет декреті бойынша барлы ССРО-де сааттар бір саат ілгері ойылан. Бл декреттік уаыт деп аталынады. Бл уаыт баса уаыттармен былай байланысан:
1980 жылдан бізді елімізде жазда сааттар 1 саат ілгері ойылды. Бл уаытты жазы уаыт дейді. 2006 жылдан бастап Р бл жйе олданбайды.
за уаыт аралытарын есептеу жйесін календарь деп атайды. Оны негізгі ш тсі бар: кн, ай, ай-кн. Кн календарыны негізіне тропикалы жылды затылыы алынан, ай календары синодты айды затылыына негізделген, ал ай-кн календарында екі период бірге алынан.
Мсылман календары ай озалысына негізделген. Бір жыл ішінде 12 ай бар деп, бір айда 29, екінші айда 30 кн бар деп, кезек-кезек есептелінеді; сйтіп бір айда орташа есеппен 29,5 кн, бір жыл 354 кн бар.
азіргі кезде кптеген елдерде кн календары олданылады. Ол кнні озалысына негізделген. Тропикалы жылды затылыы 365,2422 о.к.т. те боландытан, кн календарыны зін растыранда екі шартты арастыру керек:
1. Календарлы жылды орташа затылыы тропикалы жылды затылыына те болу керек.
2. Календарлы жылда туліктерді саны бтін болуы керек.
Юлиан календары (ескі стиль). Бізді жыл санауымыза дейінгі 46 жылда Юлий Цезарь астроном Созигенні кмегімен календара реформа жасады, яни р жылды затылыы 365 кн болып, біра рбір тртінші жыла бір арты кн осылатын болды. Сонымен, юлиан жылыны орташа затыы 365, 25 кннен трады.
Григорий календары (жаа стиль). Юлиан жылы тропикалы жылдан 311 мин. 14 секундтай заыра, бл айырма 400 жылда 3 туліктен артып кетеді. Сондытан, кн теелу, кн тоырау нктелері 400 жыл сайын ш кн ілгері ауысып келіп отыратын болады.
XVI асырды ортасында кн теелу календарды 11-наурызында ауысып келеді (айырма 10 кндей болды). Сондытан папа Григорий ХІІІ Италия дрігері Лилио сынан жоба бойынша календара (1.111.1582) жаа реформа енгізді, яни 1582 жылды 4-азанынан кейін бірден 15-азан деп саналатын болды. Сонымен келесі жылы жазытрымы кн теелу айтадан календарды 21-наурызына келді. Келешекте бл атені болдырмау шін 400 жыл сайын календарь есебінен 3 кн шыарып тасталынып отыратын болды. Ол шін Високос жылдарды саны кемітілді. Жаа стиль бойынша екі нольмен аяталатын жылдарды жз жылдытарыны саны 4-ке алдысыз блінбейтіндері жай жылдар (1700, 1800, 1900, 2100) деп есептелінді.
Осы кездегі олданып жрген (Григорий) календары да, наыз дл емес. Біра оны дл еместігі тек 400 жылда 2 саат 53 минуит болады да, 3300 жылда ана 1 кнге те болады.
Сратары:1.Уаытты лшеу проблемасы.2.Уаытты лшеу бірліктері. 3.Кндік жне жлдызды уаыт. 4.Уаытты тедеуі. 5.Жергілікті уаыт жне бойлы.
6. Поясты жне декреттік уаыт.7.Бкіллемдік уаыт.8.Уаытты атомды стандарты.9.Кнтізбекті пайда болу жне даму тарихы.10.Жаа жне ескі стильдегі кнтізбек.
Шы лекция. Жлдызды каталогтер жне астрономиялы жылнамалар, жлдызды аспан картасы. Универсалды рал. Жары кзіні зениттік араашытыын лшеу арылы ендік пен уаыта тзету егізу. Географиялы координаталар мен талтстік сызы баытын анытауды жуы дістері.
Жер шары атмосферамен оршалан. Шыратан келетін жары сулесі бізді кзімізге тсуден брын ауа абатынан теді де, сынады (17-сурет). Осыны серінен берілген шыраты біз оны шын тран орнында
крмейміз, аздап жоарыра креміз. Жары сулелеріні атмосферадан ткендегі сыну былысын атмосфералы рефракция деп атайды.
|
аныталынады. Оан рефракция 
ны осып шын зенит ашытыын есептеуге болады.
Рефракция себебінен зенит аралыы Z кемиді, ал биіктік h артады, біра шыраты азимуты згермейді. Шыра зенитте боланда рефракция 0-ге те, горизонтта – рефракция 35 
жетеді. Бл мн кптеген баылаулар нтижесінде аныталан. Егерде шыратан зенит аралыы 00 мен 700-ті арасында болса, рефракцияны мына рнекпен есептейді:
В – ысым сынап баанасы бойынша, ал t0 – температура Цельсий шкала бойынша. Шыратан зенит аралыы 700 пен 900-ты арасында болса, онда рефракцияны интерполяция дісі бойынша есептейді.
Рефракция шыраты экваториал координаталарын згертеді. Рефракция себебінен Кн мен Айды дискілері горизонта жаындаанда дгелек емес сопатау болып крінеді.
Аспан денелеріні Жер бетінен аныталан экваторлы координата-
|
лары топоцентрлік координаталар деп аталады. Шыраты (бір уаыт мезгілінде) Жер бетіні р трлі нктелерінде аныталан топо-центрлік координаталары р трлі болады. Бл айырмашылы тек Кн жйесіне жататын денелер шін байалынады, жлдыздарды баылаанда білінбейді. Шыра-тарды негізгі баыты ретінде Жерді центрінен тетін баыт