Сарос. Ттылуды баылауды ылыми манасы.
Негізгі дебиеттер:
1. Кононович Э.В., Мороз В.И. Общий курс астрономии.-М:УРСС,2001.-544бет
2. Рамазанова С., Тосеитова Р. Астрономия. Шымкент. 2009. 238бет.
3. Рамазанова С., Сады Б. Жалпы астрономия курсынан зертханалы практикум. Шымкент.
2008. 54 бет.
4. Рамазанова С. Астрономия пнінен практикалы сабатара арналан оу-дістемелік рал.
Шымкент. 2010.
5. Дагаев М.М., ДеминВ.Г., Климишин И.В., Чаругин В.М. Астрономия.-М.:Просвещение. 1983,
384бет.
6. Курышев В.И. Практикум по астрономии.-М.:Просвещение.1986, 144бет.
7. Дагаев М,М, Лабораторный практикум по курсу общей астрономии.-М.:Просвещение. 1980,
128бет.
8.Дагаев М.М. Наблюдения звездного неба.-М.:Наука,1980, 454бет.
осымша дебиеттер:
1.Климишин И.А. Астрономия наших дней. –М.:Наука,1980,456бет.
2.АндриановИ.К., МарленскийА.Д. Астрономические наблюдения в школе.-М.:
Просвещение.1987, 112бет.
3.КуликовскийП.Г. Справочник любителя астрономии.-М.:Физматгиз.1961, 494бет.
4.Физика космоса. Маленькая энциклопедия.-М.:Советская энциклопедия. 1986, 783бет.
5.Лейзер Д. Создавая картину Вселенной. –М.:Мир. 1988, 324бет.
11-ші лекция.Аспан механикасыны негідері, бкіл элемдік тартылыс за. Планеталы орбиталарды элементтері. Тартылыс заны мбебаптылыы. Кеплерді жалпылама задары. Аспан денелеріні массаларын анытау. Ауыту теориясыны элементтері. Плутон жне Нептун планеталарыны ашылуы.
Кеплерді задары планеталар дниесіні бір дрыс жйе екенін крсетті. Сондытан барлы планеталарды Кнмен байланыстыратын, оларды озалысын реттейтін «кш» барлыы туралы идея дами бастайды.
Тартылыс кшіні бар екендігін, оны аралыа байланысты згеретіні ХVII . алымдар талылай бастады. уелі Италия оымыстысы Борелли, онан кейін Галилей, Ньютонны замандасы Гук, аырында Ньютон табиатты е бір негізгі заы бкіл лемдік тартылыс заын математикамен негіздеп, ол арылы тек Жердегі былысты ана емес Кн жйедегі былысты да тсіндірді.
1687 жылы баспадан Ньютонны ататы ебегі «Табиат философиясыны математикалы бастамысы» /Математические начала натуральной философии/ жарыа шыады. Оны аыры кітабында мынадай теорема айтылып длелденеді:
«Басты планеталарды тзу сызты озалыстан немі братын кштер Кнге арай баытталан жне Кнмен планетаны ара ашытыыны квадраттарына кері пропорционал болады».
Осы теореманы Ньютон Айа олданып, Айды з орбитасында стайтын кш Жер бетіндегі ауырлы кшпен тепе-те екенін длелдейді. Еркін лаан денені Жер бетіндегі деуін 
– деп, Ай ашытыындаы деуін 
деп, Жерді массасын 
, радиусын 
, Ай мен Жерді ашытыы 
, гравитациялы траты 
. Сонда, 
. Осы екі рнекті салыстырып 
-ны есептесек, 
см/с2.
Енді Айды орбиталы озалысыны центрге тартыш деуін есептейік. Бл деуді мына рнекпен анытаймыз:
Айды орбиталы жылдамдыы,
– Айды орбиталы радиусі,
– Айды айналу периоды.
Сонда,
жоары нтижемен бірдей шыты.
Осыдан Ньютон орытынды жасайды: Жер бетіндегі ауырлы кш Айды да з орбитасында стап трады екен.
Бл кшті рнегін Кеплер задарынан орытуа болады. Кеплерді І заы бойынша планетаны орбитасы эллипс, оны бір фокусында Кн трады. Осы фокусты координат жйесіні басы етіп алып орбитаны тедеуін полярлы координат жйесінде рнектейік:
(1)
планетаны радиус – векторы,
– полярлы брыш,
– эксцентриситет,
– орбитаны параметрлері,
– орбитаны лкен жарты осі.
Кеплерді ІІ заы математикалы трде мынадай рнекпен жазылады:
(2)
С – екі еселенген секторлы жылдамды,
Кеплерді ІІІ заы бойынша
(3)
Т – айналу период,
– барлы планеталар шін жалпы траты.
Кштін рнегін анытау шін кинетикалы энергияны тедеуін дифференциалды трде жазамыз. Кинетикалы энергияны сімшесі жмыса те, ендеше:
(4)
– планетаны сызыты жылдамдыы,
– планетаны массасы,
– Кнге арай сер ететін кш.
ны полярлы координаттарда рнектеп (4) тедеуге 
-ді ендірсек, мынадай нтиже аламыз:
(5)
(2) тедеуден: 
Сонда: 
Жашаны туынды алып ашамыз, сонда:
,
– ны алмастырайы: 
немесе
ал 
Бл нтижелерді жоары тедікке ендірсек, сонда:
Жашадан - 
шыарамыз жне 
- ге ысартамыз:
(6)
Енді (1) тедеуден 
, ал 
Осыларды (6) тедеуге едірсек:
, немесе (8) 
8 тедеуден кшті тартылыс кші екені жне оны ашытыты квадратына кері пропорционалдыын креміз. Енді 
коэффициентіні барлы планеталар шін траты екенін крсетейік.
Планетаны секторлы жылдамдыы 
радиус-векторды бірлік уаыт аралыындаы сызатын ауданы. Планетаны айналу периоды Т болатын болса, эллипсті ауданын С, жне Т арылы рнектейік:
, осыдан 
Бны тедеуге ендірсек:
Кеплерді ІІІ заы бойынша 
, сондытан 
– траты. Демек 
барлы планеталар шін орта траты екен.
Планета Кнге массасына пропорционал, ал ашытыты квадратына кері пропорционал кшпен тартылады. Ньютонны ІІІ заы бойынша Кнде планетаа осындай кшпен тартылады.
(10), немесе 
. Осыдан, 
, яни 
траты. Сонда 
(11)
гравитациялы траты жне 
Кез келген массалары 
ге те материалды нктелер шін (11) рнекті былай жазамыз:
, яни
Кез келген екі материалды нкте массаларына тура пропорционал ал ашытытарыны квадратына кері пропорционал кшпен тартылады.
Бкіл лемдік тартылыс заы тек материалды нктелерге дрыс келеді. Тартылыс кш тартылатын денелерді формаларына туелді болады. Ньютон осы заны массаларыны таралуы сфералы-симметриялы болатын денелерге атысты дрыс орындалатындыын длелдеген. Аспан денелеріні /Жер, Кн, Ай, планеталар, жлдыздар/ формалары шар трізді жне массаларыны таралуы сфералы боландытан олара бкіл лем тартылыс заын осы формасында олдануа болады /бірінші жуытау бойынша/.
Бкіл лемдік тартылыс заы жне динамиканы ІІ заынан мынадай салдар шыады:
1. Екі материалды нкте бір біріне шамалары те кштермен тартылады. Ал деулеріні шамалары массаларына кері пропорционал болады.
2. Екі материалды нктелерді салыстырмалы деуі оларды массаларыны осындысына пропорционал болады.
3. Егерде массалары 
ге те екі материалды нктелер шінші массасы материалды нктеден бірдей 
ашытыта орналасатын болса, олар шінші нктеге арай шамалары бірдей болмайтын
кштермен тартылады да, ал шінші денеден алатын деулері те 
болады. Мысалы: Жер, Ай, Кн.