Тзету тсілдері 1 страница

аза тіліне тн кейбір дыбыстарды бзылысын тзету жмысында .. мірбекованы сынан тмендегідей тсілдерін олдануа болады.

Алдымен дыбысты артикуляциясымен таныстыру ажет. Дыбыс айту кезіндегі дыбыс шыару органдарыны, сіресе тілді ерінні имыл - озалыстарына кіл бліп логопедті крсетуі бойынша еліктеуіш дісімен дыбыстарды дрыс айтуа машытандырады. Егер бл діспен йренбесе, онда баса арнайы дістерді пайдалану ажет. Мысалы, «» дыбысын дрыс айтызу шін баладан «Н» дыбысын созып айтуын тінеміз.

Осы кезде, логопед шпательмен немесе логопедиялы зондпен, тілді жмса тадайа дейін итеріп тілді тбірін жмса тадайа тигізіп стап тру керек. Сйтіп «» дыбысын созып жеке айтуа дадыландырады. Дыбыс айтуа машытандыруды алдымен жабы буыннан бастаан жн. Біріншіден «» дыбысы аза тілінде сз басында кездеспейді, екіншіден «» дыбысы жабы буында аны естіледі. Мынандай да діс пайдалануа болады. Балаа М дыбысын айтызу кезінде ерінді екі саусапен ашып стап тру керек. «» дыбысын оюда тртінші дісті де олдануа болады. Ол діс сас дыбыстармен кезекпен буын айтызу арылы «» дыбысын айтызуа дадыландыру. Мысалы, ан-а, он-о, ын-ы, н-, ін-і, н-.

сас бындарды кезекпен айтызу дісімен, баса да дыбыстарды дрыс айтуа машытандыруа болады. Мысалы,

 

а-а   та-т  
о-о па-п
у-гу ба-бэ
ы-ы са-сэ
то-те ты-ті
бо-бе бы-бі
ко-ке сы-сі
со-се мы-мі
мо-ме ны-ні

дыбысын дрыс игеруге а дыбысы негіз болады. Бала а дыбысын айтан кезде, тілді алдыы тістерге тигізе жылжытып, тілді ортасын аздап дестендіріп стау керек. дыбысымен буын айтуа машытандыранда алдымен тіл алды дауыссыздарынан бастаан жн. Мысалы:

т тэ

эл лэ

с с

з з

 

зін-зі тексеруге арналан сратар мен тапсырмалар:

1. Дыбыс айту кемшілік трлерін атаыздар.

2. Кейбір дыбыстарды артикуляциясына сипаттама берііздер.

3. Ызы дыбыстарды айтудаы кемшілік трлерін атаыздар.

4. Дыбыстарды оюды андай тсілдерін білесіздер?

5. Дыбыстарды тзетудегі жмысты кезедерін атаыздар.

6. р кезені масаттары мен мазмнын ашып айтыыздар.

7. Ызы, ысыры дыбыстарды бзылу трлерін бейімдейтін себептерін крсетіп кесте толтырыыздар.

8. Тзету кезедеріне саба лгісін растырыыздар

сынылан дебиеттер:

1. Основы теории и практики логопедии. Р. Е. Левинаны ред. М., 1968

2. . . мірбекова, С. Ж. мірбекова “С” дыбысын тзетуге арналан жмыс дптері. Алматыкітап, 2002

3. . . мірбекова, Сйлеу тілін тексеру дістері. Алматы, 2010

4. . . мірбекова, “Р” дыбысын тзету жолдары. Алматыкітап, 2003

5. Г. С. Оразаева, Логопедиялы жмыста лтты ойындарды пайдалану, Алматы, 2006

БЛІМ. ДИЗАРТРИЯ

Дизартрия- сйлеу аппаратыны иннервациясыны жеткіліксіздігіні салдарынан сйлеу тіліні дыбыс айтуыны бзылуы. Дизартрияда негізгі кемістік дыбыс айту мен сйлеу тіліні просодикалы жаыны орталы жне шеткі нерв жйесіні органикалы заымдалуына байланысты бзылуы болып табылады.

Дизартрия гректі artron - мшелеу, блшек, dis - бзылу сздерінен шыан. Дизартрияны негізгі белгілеріне (симптомдарына) дыбыс айтуы мен дауысыны, артикуляциялы моторикасыны, сйлеу кезіндегі тыныс алуыны бзылуы жатады. Дизартрияда дауысты, дауыссыз дыбыстарды айтылуы бзылады. Дыбыс айтуды антрофониялы (брмалап айту) жне фонологиялы (алмастыру, шатастыру) трінде айтылуы кездеседі. Фонологиялы трлерінде айтылуы сас дыбыстарды артикуляциялы, акустикалы сипаттамалары бойынша ажырату иынды туызады. Сондытан, кп жадайда ондай балаларда жазбаша сйлеу тіліні бзылуы, блшы еттерді (артикуляциялы аппаратты, бетті, мойынны) атаюы-гтпертонус, лсіреуі, тмендеуі, босансыуы –гипотония байалады.

Дизартрияны себептері баланы рсата жатанда, туылан кезде, туаннан кейінгі уаыттаы р трлі жаымсыз факторларды салдарынан орталы жне шеткі нерв жйесіні органикалы заымдалуы болып табылады. Атап айтса, асфиксия, туу кездегі жарааттар, миды ан айналысыны бзылуы, бас мидаы ісіктер, инфекциялы аурулар, нерв жйесіні тым уалаушылы аурулары.

Балалы шатаы дизартрия мселесі клиникалы, нейролингвистикалы, психопедагогикалы баытта арынды жетілуде.

Шетел дебиетінде бл мселе туралы келесі алымдарды жмысында крсетілген M.Clement, 1959, C.Bohme, 1968, R.D.Neilson, N.D.Dwer, 1984 жне баса авторлар.

Сйлеу патологиясыны алашы топтастыруында артикуляцияны барлы бзылыстары жеке топа блінеді жне «дизартрия» терминмен аталды (Kussmaul, 1879). Біра, 1888 ж. Gowers сйлеу тіліні дизартриялы бзылысын церабральды жне бульбарлы трі деп екіге блді. Дизартрияны нейроанатомиялы аида бойынша топтастырылан е толы классификацияларыны бірін 1948 жылы Peocher берген. Ол дизартрияны келесі трлерін бліп атайды: абыты, субкортикальды (хорея, ататоз, Паркинсон ауыруында), педункулярлы, супрануклеарды (псевдобульбарлы), бульбарлы нуклеарлы, церебральды, диэнцефльды, мезэнцефльды, перифериялы, бас сйек жйкелермен байланысты, тере сезімділік бзылыстармен байланысты дизартрия, бас миыны диффузды заымдануындаы дизартрия (токсикоздар, контузиялардан кейінгі жадайлар), эпилепсиядаы дизартрия, субкортикальды экспрессивті афазияда кездесетін дизартрия (апроксиялы).

Біра авторды зі осы топтастыру толы жетілмеген жне «дизартрия» деген термин аны емес деп мойындады.

Дизартрияны табиатын зерттеу Ресейлік логопедия тжірибесінде айрыша крініс тапты. О. В. Правдинаны (1969) ебегінде дизартрия тсінігі неврологиялы жаынан аныталды жне де дыбысты бзылыстара сйкес жеке синдромдар крсетілді. И. И. Панченконы (1972) жмысында сал ауыруы бар балаларда дизартрияны клиникалы крінісіні патогенезін анытауа рекет жасалды жне логопедиялы жмысты патогенетикалы негіздемесіні дестемесін жасауа тырысты.

Дизартрияны жіктеу сратары туралы бірыай зарас жо. Ошаулау станым бойынша растырылан жіктеу, дизартрияны келесі трлерін осады: сопаша ми дизартриясы (бульбарлы), жалан сопаша ми дизартриясы (псевдобульбарлы), мишы, ми ыртысы дизартриясы, ми ыртысы асты немесе экстрапирадалды дизартриясы.

Сйлеу тіліні айналасындаылара тсініктілік денгейіне байланысты топтастыруды француз невропатологі G. Tardier (1968) арастыран. Балаларды церебральді сал ауыруына (БЦСА) атысты автор сйлеу тіліні бзылуын трт денгейге бледі:

• І денгей – е жеіл трі, сйлеу тіліні бзылысы тек арнайы тексеру барысында ана аныталады;

• ІІ денгей – айналасындаылар дыбыс айту бзылыстарын байайды, біра сздері тсінікті болады;

• ІІІ денгей - баланы сзі тек жаын адамдара ана тсінікті, басалар тсінбейді;

• ІV денгей – сйлеу тілі млдем жо немесе жаындары да тсінбейді (анартрия).

Дизартриясы бар балалар клиникалы-психологиялы сипаттамасы бойынша р трлі топтарды райды. Дизартрияны е ауыр трлері интеллекті саталан, зияты бзылан балаларда кездесуі ммкін, ал жеіл немесе «кмескі» трі интеллекті саталан балаларда кездеседі.

Дизартриясы бар балалар жалпы психофизикалы дамуына байланысты бірнеше топа блінеді:

- психофизиологиялы дамуы алыпты балалардаы дизартрия;

- БЦСА балалардаы дизартрия;

- зияты бзылан балалардаы дизартрия;

- гидроцефалиямен заымдалан балалардаы дизартрия;

- ПДК балалардаы дизартрия;

- Минимальді дисфункциясы бар балалардаы дизартрия;

Дизартрияны аыры трі мектепке дейінгі, мектеп жасындаы балаларда жиі кездеседі.

Дизартрияны р-алуан трлеріні кптеген орташылыы бар, біра олар шін тере айырмашылы та сипат алады, оларды білу логопедке тзету жмыстарын дрыс йымдастыруа кмектеседі.

Дизартрия мселесімен шылданан авторлар кпшілігі ересектер мен балаларды дизартрия трлерінде айырмашылы бар екенін атап крсетеді. азіргі кезедегі логопедияда ересектер мен балаларды дизартриясын блек арастырады.

 

Ересектерді дизартриясыны негізгі клиникалы трлері

Сопаша ми дизартриясы (бульбарлы). Дизартрияны бл трі сопаша ми мен нерв жйесіні ядроларыны заымдалуыны салдарынан болатын лсіз, солан параличті байалуымен сипатталады.

Бульбарлы дизартрияны баса трінен айырмашылыы - наты бір жйке функциясыны (VII, IX, X, XII) бзылуына байланысты жеке блшы еттеріні заымдалуы ммкін.

Параличті солын имыл-озалыстарды бзылу симптомдары жйке ядроларды, шеткі ІХ (тіл-жтынша), Х (ауасу, озу), ХІІ (тіласты) жйкелерді заымдалу негізінде кездеседі. Бл жйкелерді имыл талшытары жтынша, кмей, тіл, жмса тадай, тіл блшы еттерін иннервациялайды. Ал блшы еттер артикуляцияны, дауыс шыаруды жне жту актісін амтамасыз етеді.

Бульбарлы параличте артикуляциялы, дауыс шыару жне дем алу мшелеріні шеткі блігіні блшы еттеріні тонусы тмендейді, гипотония немесе атония байалады. Блшы еттерді кншілігі кішірейеді, лсізденеді, сондытан оздырыштара реакция болмайды, яни арефлексия байалады. Бл ауытуларды барлыы блшы еттерді атрофиясына келіп соады.

Бульбарлы дизартрияда ерікті жне еріксіз имылдар бзылады. Дауыссыз дыбыстарды бзылуы тілді р блгіні блшы еттеріні параличтеріне байланысты. Мысалы, тілді тбірінде паралич байалса, онда кбінесе тіларты дыбыстары бзылады. Ал, дауысты дыбыстар кп жадайда «а», «о» дыбысына сас айтылады. Сонымен, бульбарлы дизартрияны сипаттамасы:

1. сопаша мидаы моторлы нейрондарды заымдалуына байланысты

бульбарлы дизартрияда сйлеу мшелерні блшы еттеріні тонусы тмендейді;

2. сйлеу тіліні фонологиялы жйесні моторлы жаыны бзылуы,

дыбыстарды ана тіліне тн емес дыбыстармен алмастырады;

3. ауырана дейін сйлеу тілі алыптасан адамдарды, дыбыс айту

жйесіні моторлы жаыны бзылуы тмендегідей заымдармен сипатталады:

- дауыс атпарларыны парезінде дауыссыз, дауысты дыбыстар кгірт

естіледі, ата-я, жуан-жіішке белгілері аны байалады;

- жмса тадайды парезінде, тадай шымылдыы салбырап, ауыз

уысына тсіп трады да, дыбыстар мрынмен айтылады (нозализация байалады);

- ерінні, тілді блшы еттеріні парезінде дыбыстарды жасалу

орнына байланысты алмастыру байалады;

- тілді, ерінні, астыы жаты парезінде дауысты дыбыстарды

негізгі белгілері (жоарылыы, атары, ерінні дгеленуі) бойынша айырмашылытар байалады.

 

Жалан сопаша ми дизартриясы (псевдобульбарлы дизартрия)

Жалан сопаша ми дизартриясы артикуляциялы аппаратты шеткі блшы еттеріні спастикалы параличімен сипатталады.

имылды млшері ысаран, баяу болып келеді. Блшы еттерді гипертонусымен атар гиперрефлексия байалады. алыпты жадайда ерте жаста жойылып кететін шарттсыз рефлекстер: ему, тмсы рефлексі, еріксіз

клу, жымию, жылау кпке шейін саталады. Дизартрияны бл трінде ерікті имылдар бзылады, еріксіз имылдар саталан болады. Дизартриямен заымдалан адам нсау бойынша ернін ала арай шыарып, дгелете алмайды, ал тама ішкен кезде ол имылдарды жасай алады. Ауыз уысын тексеру барысында тілді атайанын, тіл арта арай тартыланын, тілді енжар, белсенді имылдарыны иындыын круге болады. сіресе тілді жоары ктеріп мрына арай бруы иына соады жне жалан сопаша ми дизартриясына тн синкинезиялар байалады.

Тілді жне басада сйлеу мшелеріні блшы еттеріні имылыны клемі мен кысаруды кшіні азайуы барлы дыбысты артикуляциясын згертеді. Мысалы, «р» дыбысын айтуда тілді шыны дірілі жеткіліксіздігінен, «л» дыбысын айтуда - тілді шын бге алмауды салдарынан осы дыбыстар аны айтылмайды. «Ш», «Ж» дыбыстары жмса айтылады, «п», «б», «к» дыбыстары жиі алмасады (д=т, ч=щ, т.б.). Дауысты дыбысты артикуляциясы арта арай жылжиды.

Жалан сопаша ми дизартрияны сзсіз сиптоматикасына жту функциясыны бзылуына байланысты саливация (сілекей ау) осылады. Мимикасы кедей, сйлеу жылдамдыы баяу, сйлеу кезіндегі дем шыару ыса болады, сондытан фразаны «зілуі» байалады.

орытынды.

1. Жалан сопаша ми дизартриясы орталы спастикалы параличті бір

белгісі жне сйлеу кезіндегі имылды бзылуы болып саналады.

2. Ерікті имыл бзылады, еріксіз (рефлекторлы) имыл саталан болады.

3. Тіл жйесінде спастикалы паралич кезінде артикуляциясы крделі

дыбыстар бзылады.

4. Барлы дыбыстар (дауысты дыбыстар да) мрыннан айтылады. Дауыс

ырылдап шыады, тез шаршап алады.

5. Сйлеу жылдамдыы баяу, сз тсініксіз, фразаларды ыса интонациясы, уезділігі нашар болады.

 

Мишы дизартриясы

Мишы дизартрия жеке таза трінде те сирек кездеседі. Миа ан кйылу, ісікті салдарынан мишыты немесе мишыты орталы нерв жйесімен осатын жолдарды заымдалуынан пайда болады.

Неврологиялы статусы: тілді, ерінні блшы еттеріні тонусы тмен, тіл жіішке, имылы шектелген, артикуляциялы алыпты стай алмайды, баытты, масатты са имылдар жасау барысында тілді треморы (дірілі) байалады. Жмса тадай салбыраы. Бет лпетінде мимика болмайды. имыды координациясы бзылан болып келеді.

Сйлеу статусы: сйлеу тілі тсініксіз, баяу, фразаны аяында кейбір дыбыстарды атты дауыстап айтады немесе млдем дауысы шыпай, сзді арты естілмей шіп алады. Сйлеу ыратылыы бзылан, дыбыстарды мрыннан айтады, дауысы лсіз.

Мишыы заымдалан адамдарда тынышты, имылсыз кйде де, имыл кезінде де блшы еттерді гипотониясы байалады. Ая-олдарын сйкестендіруде иындытар байалады. Психикасында кейбір ерекшеліктер кездеседі (орынсыз клу, сйлеп ою, т.б.).

орытынды.

1. Мишыты жне оны жолдарыны заымдануында блшы еттерді

тонусыны тмендеуі, имылды диссиметриясы байалады.

2. Просодикалы ерекшеліктері: дауыс кшіні трасыздыы, оны шіп

алуы, тотап, іркіліп алуы, мнерлеп сйлеуі байалады.

3. Сз аяында буынды немесе дыбысты айтпауы сйлеу тілін тсініксіз

етеді.

4. Дем алуа атысты блшы еттерді треморы тыныс алуына, дауысты

дірілдеп шыуына сер етеді.

5. Сйлеу кезінде дене кейпіні атайуы бетіні ызаруын немесе

срлануын тудырады.

 

Ми ыртысы асты немесе «экстрапирамидалы» дизартрия

Ми ыртысы асты дизартрия бас миыны ми ыртысы астындаы тйіншіктерді заымдалу салдарынан болады.

Неврологиялы статусы: блшы ет тонусыны трасыздыы (дистония), бет жне артикуляцияны блшы еттерінде еріксіз имылдар (гиперкинез) байалады. Кейде гиперкинезді салдарынан ауыз еріксіз ашылып, тілі ала бірден шыып, ауыру адам біршама осы алыпта трып алады.

Сйлеу тіліні бзылуыны сипаттамасы. Сйлеу кезінде тотап алу,

сйлеу жылдамдыыны бзылуы (бір буынды тез айтады, баса буындарды баяу немесе млдем айтпайды) жеке дыбыстарды, буынды, сзді айталап айту (персеверация) байалады. Сйлеу тіліні уезділігні (просодикасыны) бзылуы сйлеу кезіндегі тыныс алуды бзылуымен бірге байалады.

Дайыс кнгірт, лсіз, тембрі кмескі болып келеді. Блшы еттерді ауыспалы тонусы мен гиперкинездерді салдарынан сйлеу тіліні фонетикалы жаы мен просодикасыны р трлі жне трасыз бзылыстары байалады.

 

орытынды.

1. Дизартрияны экстропирамидалы трі миды ми ыртысы асты

аумаыны заымдалуыны салдарынан пайда болады.

2. Гиперкинездер мен сйлеу мшесіні блшы етіні ауыспалы тонусы

сйлеу тілін дрекі бзады.

3. Фонетикалы бзылыстарды біралыпты, траты бзылуы

байалмайды.

4. Ауызша сйлеу процесінде тыныс алу, дауыс шыару, артикуляциялы

мускулатураларыны ысару уаытыны арасында байланыстылы бзылады.

5. Дауыс пайда болу иыншылыы - дауысты ерікті осу мен сйлеу

кезінде тез шаршап алуымен сипатталады.

6. Сйлеу тіліні жатытыы мен интонациялы-уезділік рылымыны

бзылуы.

 

Ми ыртысы дизартриясы

Ми ыртысы дизартриясыдоминантты ми сыарыны тменгі бліктердегі орталы атпарларды (постцентральді жне премоторлы ауматарыны) заымдалу салдарынан болады. Ми ыртысы дизартрияны эфферентті (премоторлы) жне афферентті (постцентральді) трге бледі

Ми ыртысы дизартрияны эфферентті трі артикуляциялы мускулатураны иннервациялайтын алдыы орталы ми ыртысы аумаыны заымдалуынан болады. Жеке артикуляторлы имылдарды бзылуы байалады. Кбінесе тілді шыны имылы бзылады, соан байланысты тілалды дыбыстары бзылады. Дыбыс артикуляциясы бзылады, кптеген синкинезия кездеседі.

Сйлеу процесінде бір дыбыстан екінші дыбыса ауысуы иынды туызады, баяу сйлейді, сз арасында тотап алады, кейде буындап сйлейді. Дауысты дыбыстарды айтуы згереді, барлы дауысты дыбыстар А, Э дыбыстармен сас айтылады, дауыссыз дыбыстар зартылып айтылады (Мысалы, сссаат), осымша дыбыстарды осып айтады немесе тастап кетеді.

Ми ыртысыны афферентті трі ми ыртысыны лкен жарты шарды постцентральді айматарыны заымдалуынан болады. Бл трінде ол имылында апраксия мен оральді апраксия (имылды «іздеу») байалады. Дизартрияны бл трінде дрыс артикуляцияны белсенді трде іздеу байалады, сондытан артикуляцияны іздеу кезінде сйлеу зіліп алады, жаты болмайды. Аффрикаттар зіні рылымдаы бліктеріне ыдырап айтылады, саылау дыбыстар жабысыы, шыл дауыссыз дыбыстармен алмасады, дауыссыздар атар келгенде бір дыбыс тсіп алады.

орытынды:

1. ми ыртысындаы моторлы блімдерді бзылуында жалпы сйлеу

тіліні баяулауы крініс алады;

2. сйлеу тіліні жатытыы бзылады, сз арасында тотап алу, сіресе

дауссыз дыбыстарды атар келгенінде;

3. дауыссыз дыбыстарды кнгірт, атал айтылуы;

4. сзге осымша дыбыс осу;

5. атты дауыстап сйлеу.

 

Балаларды церебральді сал ауыруы (БЦСА)

Балаларды церебральді сал ауыруы (БЦСА) онтогенезді ерте кезеінде орталы миды заымдалуына байланысты р трлі симптомдарды біріктіретін термин.

БЦСА- орталы нерв жйесіні озалыс блімдеріні заымдануыны салдарынан пайда болатын дамуды крделі патологиясы.

1958 ж. Оксфорд аласында ткен Бкіл лемдік денсаулы сатау йымыны (БДС) мжілісінде БЦСА-а келесі анытама берілген: «БЦСА –имыл-озалысты жне дене алпын басарып тратын блімдерді заымдайтын бас миыны демейтін ауыруы. Ол бас миыны дамуыны ерте кезеінде пайда болады»

Біра азіргі кезеге дейін бл термин туралы бірдей кзарас жо. р елде р трлі анытамалар береді.

БЦСА- негізгі симптомы (белгісі) имыл-озалыс функциясыны бзылуы. БЦСА- негізгі белгісіне психикасыны, естуіні, круіні, сйлеу тіліні бзылыстары осылады. Кейбір балаларда тырысу синдромдары байалады.

БЦСА- себептері кп трлі. БЦСА- пайда болуына атысты факторларды шке бледі: пренатальді, перинатальді, постнатальді.

Пренатальді факторларды ш топа бледі: ананы денсаулыы, жкті кездегі ауытулар, іштегі нрестені дамуыны бзатын факторлар.

Перинатальді факторлара босану кезіндегі асфиксия, туу кезінде заымдалу жатады.

Постнатальді кезедегі ауытуа тмендегідей себептер сер етуі ммкін:

- басты, сйекті заымдары, гематома, т.б.;

- инфекциялар: менингит, энцефалит, миды абцессі;

- интоксикация (улану): дрімен, мыспен, улы заттармен, т.б.;

- оттегіні жетіспеушілігі: туншыу, т.б.;

- миды ісіктері, кисталар, гидроцефалия, т.б.

БЦСА- патогенезі. Компьюторлы томографиялы зерттеуде БЦСА- р трінде 68% балаларда миды патологиялы згерістері байалан. Ол згерістер екі топа блінеді. Бірінде жасушаны (клетканы) зіні ерекше бзылуы, екіншісі - миды дамуыны бзылуы (дизонтогенез).

БЦСА- клиникалы трлері (классификациясы)

Жалпы олданыста БЦСА- 20-а тарта трі пайдаланады. азіргі кезде тжірибеде жиі олданатын К.А. Семенованы классификациясы (1979). Бл классификация бойынша БЦСА-ы бес трге, кейінгі дебиеттерде алты трге бледі: