Жасанды жер серіктеріні озалысы.Космосты жылдамдытары

1957 жылы 4 азанда Совет одаында бірінші рет Жерді жасанды серігі шырылды. Бл – адамзат тарихында жаа дуірді – арыш кеістігін игеру дуірін бастап берді.

Жасанды Жер серіктері /ЖЖС/ орбитаа кп сатылы ракеталарды жрдемімен шыарылады. Ракетаны соы сатысы серікке белгіленген биіктікте ажетті жылдамды береді. Егер Жер бетінен биіктікте ктерілген дене горизонталь баытта жеткілікті бір жылдамдыа ие болса, онда ол ЖЖС бола алады. Берілген биіктіктегі денені шу жылдамдыы шеберлік жылдамдыа те болан жадайда оны орбитасы да шебер болады. Егер денені жылдамдыы бдан кп болатын болса, онда орбита эллипс формалы болады да орбитаа шыу нктесі перигейге сйкес келеді. Ал егер денені жылдамдыы шеберлік жылдамдытан аз болса, онда да эллипс формалы болады, біра орбитаа шыу нктесі апогейге сйкес келеді.

Жасанды серікті массасыны жерді массасымен салыстыранда те аз екенін ескеріп, брын келтірген энергия интегралын жазуымыза болады. Ол мына атынаспен рнектеледі:

(1)

Енді еркін тсу деуіні тменгі рнегін

(2)

пайдаланып, шеберлік жылдамдыты рнектеуімізге болады:

(3)

Жерді бетімен шатын серік шін жылдамды болады. Мны бірінші космосты жылдамды деп атайды.

Біра, Жер бетіні крделі рельефтері мен тыыз атмосферасыны кшті серін болдырмау масатында ЖЖС-ті -ден жоары биіктіктерге ктеру керек болады. Бл жадайда шеберлік жылдамды рнегімен аныталады.

ЖЖС-ні орбитаны айналу периоды Кеплерді ІІІ заы бойынша рнегімен, ал (2)-ні атынасты ескерек, рнегімен аныталады. Жерді радиусы R мен еркін тсу деуі g-ны мндері белгілі боландытан, жоары рнек мынадай ышамдалан трге келеді

Жасанды серіктерді орбитасыны элементтеріні негізінен, Жер шарыны сыылыны формасымен атмосфераны кедергі келтіру факторлары згереді. Бірінші фактор перигей мен шыу тйіні асырлы йытуын, екінші фактор лкен жарты оспен эксцентреситетті згеруін туызады. Атмосфераны кедергісі, сіресе, перигей аймаында кп боландытан жылдамды тезірек кемиді де, биіктік азайып орбитаны формасы шебер бола бастайды. Осыны нтижесінде серікті жылдамдыы орбитаны бойында азайып, ол спираль трізді траекториямен Жер атмосферасыны тыыз абаттарына енеді де, аыры жанып кетеді.

Жерден шырылан дене Жерді тартылыс кшін толы жеу шін олара берілетін жылдамды параболалы жылдамдыа те немесе одан кп болуы керек. Параболалы жалдамды мына рнекпен аныталан:

Егер дене Жер бетінен шырылса, , сонда км/с те болады. Бл жылдамды екінші космосты жылдамды деп аталады. биіктіктегі параболалы жалдымды жылдамдытан аз болады:

Осындай жылдамдытармен космосты аппараттар шырылады.

Космос аппараты Жерді тартылыс кшін жеіп, Кнні сер ету сферасына ткен со оны бетіне лап тспейтіндей болу шін Кнге салыстырандаы жылдамдыы нлден згеше болу керек. Космос аппаратыны Кн системасын тастап шыуына жеткілікті болатын бастапы жылдамдыыны е аз мні шінші космосты жылдамды деп аталады. Ол км/с те болады.

Сратары: 1. Жер осіні прецессиясы, оны себептері мен салдары. 2.Нутация. 3.Су дегейіні тасуы мен айтуы.4. ЖЖС, ИНТ орбитасын есептеу тсілдері.

5. Жерді осіні прецессиялы жне нутациялы озалысы

Ші лекция.Телескоптар, оларды олдану крсеткіштері: лайту, ажырату абілеті, жарытылыы. Рефрактор, рефлектор. Оларды кемшіліктері, арты-шылытары.Айналы-линзалы телескоп. Мектеп телескопы. Телескоптаы сулелерді ту жолы.

Оптикалы телескоп

1) аспан денелерінен келетін жарыты жинау;

2) аспан денелеріні бейнелерін фокал жазытыта салу;

3) бір-біріне жаын объектілерді ажырату.

Оптикалы телескоптарды кптеген крделі трлерін ш топа блуге болады; линзалы телескоптар (рефракторлар), айналы телескоптар (рефлекторлар) жне айналы – линзалы телескоптар. Телескоптар объектив, тубус, абылдаыш рал немесе кейбір жадайларда окуляр жне монтировкадан трады. Рефракторларда объектив линза, рефлекторларда – айна. Объективті негізгі масаты жары аынын жинау жне фокал жазытыында объектіні бейнесін салу. Фокал жазытыында абылдаыш рал: фотоэмульсия, фотокатод, т.б.с. орналасады. Кзбен баылау жргізуге окуляр ажет болады. Окуляр мен объективті фокал жазытытары беттеседі. Объектив, окуляр, немесе абылдаыш ралдарды біріктіретін металдан жасалан телескопты тубусы. Телескопты шыратарды баытына бруа олданатын конструкция-монтировка деп аталады.

Линзалармен ойыс айналарды кемістіктері немесе аберрациялары болады. Линзаны басты аберрациялары, біріншіден нктені бейнесі дгелек трізді тседі, екіншіден бл дгелек трлі-тсті болады. Рефракторды аберрациясын кеміту шін объектив бір емес бірнеше беттеріні исытытары ртрлі жне шыныны ртрлі сортынан жасалан линзалардан трады. те лкен диаметрлі жне млдірлігі жоары линзаларды жасау иына тскеннен рефракторларды диаметрлері аса лкен болмайды. Е лкен диаметрлі визуальді рефракторды диаметрі 91 см (АШ, Лик обсерваториясы), 102см (АШ, ЙЕРК обсерваториясы). Бл екі объективті жасаан АШ-ты оптиктері Иларн Д., Иларн А. 1888ж, 1896 жылы. азіргі кезде рефракторды объективтері екі линзалы – ахромат – максимал диаметрі 80 см. Кп рефракторлар 3-4 диаметрі 40 см линзалардан рылан.

Астрофизикалы зерттеулер рефлекторларды кмегімен болады. Айна объективті хроматты аберрациясы болмайды, ал сфералы аберрациядан тылу шін айнаны формасы айналу параболоида келтіріледі.

3-сурет. Мениск телескопты схемасы

2-сурет. Рефлекторлар трлері

Объектив шыныдан жасалып, ішкі бетін алюминдейді, сонда тскен жарыты 90% шаылады. Рефлекторларды конструкциясы ртрлі болады. Бас айна тубусты тменгі жаында орналасып, фокусы немесе тубусты ішінде, немесе сыртына осымша айнамен шыарылады. Мысалы оптикалы осіне 45⁰ орналасан жазы айна фокусті бйірге шыарады (Ньютон фокусі, 1671ж) (2-сурет), дес гиперболалы айна фокусті бас

айнаны сыртына шыарады (Кассегрен фокусі, 1672ж) (2-сурет). Осындай рефлекторларды сфералы аберрациясы жойылсада, кома, дисторсия, астигматизм деп аталатын аберрациялары саталады. Бл аберрациялар жалпы бас осьтен тыс аберрациялар деп аталады, себебі кру рісті шетіндегі облыстарда аспан объектілерді бейнелері те кшті бзылады. Осы аберрацияларды жою шін айна – линзалы телескоптар жасалады. Соларды ішінде совет оптик Д.Д.Максутовты (1896-1964) мениск телескопы (3-сурет). Бл телескопта объектив сфералы айна, ал оны кемістігін тубусты алдына ойылан шыныдан жасалан мениск кемітеді, осымша айна ретінде осы менискті орталы облысы алюминделеді. Максутовты телескоптарыны бірнеше варианттары бар: 70мм мектеп телескопынан, 1м ірі телескопа дейін. Шмидт камерасыны бас айнасы сфералы болып, оны аберрацияларын коррекциялы кварцтан жасалан пластина жояды.

4-сурет. S₁, S₂ нктелерді кескіні

Фотографиялы дістер-ге маызды роль атаратын телескопты сипаттамасы оны фокал жазытыындаы бейнені масштабы болады. Бейнені масштабы

кескінні екі нктесіні брышты араашытыы

жне оларды фокал жазы-

тыындаы сызыты ара-ашытыы арылы рнектеледі (4-сурет).

L – объектив; S₁, S₂– бір объектіні нктелері; S¹₁, S¹₂– осы нктелерді фокал жазытытаы бейнелері;

– объективті фокусты ара-ашытыы.

Бдан мынадай рнек шыады:

брышы те азантай боландытан

(радианмен), немесе ал масштабы . лшену бірліктері: (0/мм), (1 /мм), (1 /мм).

Телескопты объектіге баыттау те крделі техникалы мселені бірі. азіргі обсерваториялар диаметрі оншаты сантиметрден 10-метрге дейінгі телескоптармен жабдыталан. Осындай телескоптарды стаушы механикалы конструкция монтировка деп атайды. Монтировкаларды трлі-трлісі бар, біра негізінен олар айналу остеріні баыттарына байланысты азимуталды жне экваторлыа блінеді. Азимуталды монтировка кмегімен телескопты баыттаанда горизонт жазытыында жататын жне тік сызыпен баыттас екі остен айналдыра орналастырады. Ал экваторлы монтировканы остеріні біреуі дние сімен сйкес, екіншісі-экватор жазытыында орналасады.

Сратар:

Телескоптар.

Оларды олдану крсеткіштері: лайту, ажырату абілеті, жарытылыы.

Рефрактор, рефлектор. Оларды кемшіліктері, арты-шылытары.

Айналы-линзалы телескоп. Мектеп телескопы. Телескоптаы сулелерді ту жолы.