Тзету тсілдері 2 страница

- ос гемиплегия;

- спастикалы диплегия;

- гемипаретикалы трі;

- гиперкинетикалы трі;

- атоникалы-астатикалы трі;

- аралас трі.

1. ос (екіжаты) гемиплегияда ая-ол функциялары бірдей бзылады,

яни тетрапарез байалады. Ондай балаларда кпке шейін патологиялы рефлестері саталады: тоникалы рефлекстер млдем жойылмайды, тік тру рефлексі дамымайды. Соны салдарынан баланы ерікті моторикасы дамымайды. Мндай балаларды кбінде олигофрения байалады, сйлеу тілі дизартрия немесе анартриямен сипатталады.

2. Спастикалы диплегияда олдары аяына араанда аз заымдалады.

БЦСА- бл трі Литтл ауруы деген атпен белгілі болатын. Параличті бл трінде психикалы дамуды кешеуілдеуі кп байалады.

3. Гемипаретикалы трінде біржа ол мен ая заымдалады. 80%

балаларда БЦСА- бл трі ерте постнатальді кезеде дамиды. 25-30% балаларда аыл-ойыны бзылуыны жеіл трі, 45-50% балаларда ПКД, 25-35% балаларда сйлеу тіліні бзылуы, жиі псевдобульбарлы (жалан сопаша ми) дизартрия байалады.

4. Гиперкинетикалы трінде артикуляциялы жне ааны блшы

еттерінде 4-6 айдан бастап гиперкинездер байалады. Психикалы дамуында, алыпты балалара араанда, біраз кешеуідеуі байалады, ойлау абілеті алыпты дамиды. Блшы еттерді дистониясы байалады.

5. Атоникалы-астатикалы трі мишыты заымдалуына

байланысты. Бір жаста блшы еттерді гипотониясы байалады. 12-15 айда ерікті имыл-озалысы дами бастайды.

6. Аралас трі. Бас миыны ерте жаста органикалы заымдалу

салдарынан, кбінесе БЦСА- аралас трі кездеседі. Негізгі имыл-озалысты бзылуымен атар, клиникалы симптоматикасында блшы еттер тонусыны, моторикасыны, ерікті имыл белсендігіні бзылуы байалады. Интелектісі мен сйлеу тіліні бзылу денгейі р трлі болуы ммкін. Аралас трде бір блшы еттер лсіз, солын паралич байалса, екіншісінде спастика байалады.

Сонымен, БЦСА- барлы тріне тн психикалы дизонтогенезіні

тмендегідей жалпы сипаттамасы байалады:

- р трлі психикалы функцияларды дамуы біркелкі емес;

- ми ыртысыны функцияларыны кешеуілдеп дамуы;

- интеллектуальдік жне эмоционалды жетілмеуімен сай келеді;

- ымды, абстракциялы ойлауыны кешеуілдеп алыптасуы практикалы тжірибесіні жеткіліксіздігімен негізделді;

- ауытуды барлы трінде астеникалы-органикалы синдром кездеседі.

орытынды:

1. БЦСА -да р трлі себептерді салдарынан баланы рсата жатанда, перенатальді, постнатальді кезедерде миды органикалы заымдалуы.

2. БЦСА – да нейроонтогенез бадарламасы бзылып келесі феномендерді оздырады:

- функциональді жйені дамуыны р кезеінде ауытуын (сіресе атерлі кезедерде);

- бала есейген сайын миды рылымыны згеруіне байланысты функциональдік тапшылы байалады;

- клиникалы кріністер миды жеке аймаыны заымдалу симптомы емес, ол имыл, перцептивтік, интеллектуальдік, сйлеу жне коммуникативтік процестерді даму барысыны ауытуыны нтижесі болып саналады.

 

Балаларды дизартриясы

Балаларды дизартриясы церебральді параличті резидуальдік фонында 85% балаларда байалады. Балаларды дизартриясы клиникалы белгілері, ересектерді белгілеріне сас болады, атап айтса:

- блшы еттерді тонусыны бзылуы;

- артикуляциялы моторикасыны бзылуы;

- даус шыаруды бзылуы,

- тыныс алуды бзылуы.

Аталан састытармен атар клиникалы белгілерде р трлі денгейдегі, сипаттаы згерістер кездеседі:

- балаларда миды органикалы заымдалуы сйлеу тілі дамымай

транда пайда болады. Сондытан сйлеу онтогенезіні барысы бзылады ( уілдеуі, былдырлауы, алашы сздері кеш байалады);

- ересектерде дизартрия миды локальді (белгілі бір блігі)

заымдалады, балаларда миды іс-рекеті диффузды (ласан) бзылу салдарынан болады;

- балаларды дизартриясы, БЦСА-дей рсата жатандаы, перинатальді немесе ерте жастаы миды органикалы заымдалуды салдарынан болады. Миды іс-рекетіні ерекшелігі оршаан орта туралы толы малуматтара ммкіншілік бермейді, бл баланы психикалы функцияларыны, сйлеу тіліні, тланы дамуын тежейді.

азіргі кезеге дейін балаларды дизартриясын топтастыру (классификация) мселесіне р трлі кзарастар бар. Кптеген авторлар балаларды дизартриясы мен ересектер дизартиясыны айырмашылыы бар екенін атап крсетеді (М.Б. Эйдинова, К.А. Семенова, Е.М. Мастюкова, т.б.), біра зерттеушілерді ешайсысы балаларды бульбарлы дизартриясын атамайды немесе блмейді. Зерттеушілерді кбі балаларды дизартиясын келесі трлерге бледі:

- спастикалы-паралитикалы;

- спастикалы-регидтік;

- гиперкинетикалы;

- атактикалы.

Спастикалы-паралитикалы дизартрия

Дизартрияны бл трі екі жатаы пирамидтік жолдарды заымдалу салдарынан болады. Негізгі белгілері жалан бульбарлы (псевдобульбарлы) дизартияны белгілеріне сас болады. Бл трінде алдымен ауызша сйлеу тіліні фонетикалы жаы, крделі артикуляцияларды ажыратуы, еріксіз имылдары бзылады, еріксіз рефлекторлы имылдары саталады.

Дизартрияны бл тріні тмендегідей нсалары кездеседі:

- спастикалы трі. Негізгі белгісі- блшы еттеріні тонусыны

атаюы;

- паретикалы трі. Бл тріні негізгі белгісі - блшы еттеріні

тонусыны атаюымен оса, сйлеу мшелеріні кейбір блшы еттеріні тонусыны тмен, бос болуы;

- гиперкинетикалы трі. Негізгі белгісіне блшы еттеріні тонусыны

атаюы мен еріксіз имылдар (тремор трінде) жатады.

Спастикалы тріні сипаттамасы

Сйлеуге талаптананда артикулыциялы мшелеріні имылы бірден блшы еттерді тонусын атайтады. Кейде олды, аяты блшы еттері де атаяды. Тіл арта арай тартылады, тіл «кесектеліп» немесе жіішкеріп, тілді шы жоары ктеріліп трады. Кптеген оральді синкинезиялар кездеседі, тілді жоары ктере алмайды. Кбінесе тіл алды дыбыстары бзылады (Р, Л, Ж, Ш, Г, Т, Д), дауысты дыбыстар мрыннан айтылады. Сйлеу тіліні темпі баяу, дауысы ырылдап шыады.

Дизартрияны спастикалы трінде сйлеу тіліні бзылуын ш дегейге бледі: жеіл трінде ауызша сйлеу тілі тсінікті, тек кейбір дыбыстар ана аны айтылмайды. Орташа дегейде кптеген дыбыстар бзылып айтылады. Ауыр трінде сйлеу тілі тсініксіз, кптеген дыбыс топтары бзылады, сйлеу процесінде бетті, олды блшы етерінде кптеген синкинезиялар байалады.

Паретикалы тріні негізгі синдромы сйлеу мускулатурасыны спастикалы парезі болып саналады. Сонымен атар кейбір блшы еттерді бірден тонусыны тмендеуі, лсіреуі байалады.

Блшы еттерді солын параличпен заымдалуына байланысты жмса тадай салбырап алуы ммкін, ол дауысты мрыннан шыуына себеп болады. Тілді арасыны жеткіліксіздігінен Л,И,Ы,У дыбыстарыны бзылуы ммкін. Солан параличтер ерін блшы еттерінде кездессе, онда еріндік дыбыстар (П,Б,М) дауысты дыбыстар (И,Ы,У) бзылуы ммкін. Кейде саливация (сілекей ау), бетті гипомимиясы байалады.

Гиперкинетикалы трінде пирамидалы жолдарды заымдалуымен оса ми ыртысы астындаы ядролар мен оны байланысы бзылады. Блшы еттерді тонусыны атаюы тремормен бірге байалады. Дизартрияны бл трінде сзді жатытыына сер ететін сйлеу тіліні просодикасы айтарлытай бзылады жне кбінесе анартрия кездеседі.

орытынды.

1. Дизартрияны спастикалы-паралитикалы тріні механизміні

негізінде орталы спастикалы паралич жатыр.

2. Спастикалы-паралитикалы трі миды р трлі рылымдарыны

заымдалуына байланысты ш трге блінеді:

- спастикалы;

- спастикалы-паретикалы;

- спастикалы - гиперкинетикалы.

3. Алдымен артикуляциясы крделі дыбыстар бзылады.

4. Дауысты, дауыссыз дыбыстар мрыннан айтылады.

5. Дауыс уезділігі бзылан, ырылда.

6. Просодикасы бзылан.

7. Сйлеу тіліні дамуы кешеуілдейді, фонетикалы-фонематикалы жетілмеуі байалады.

 

Гиперкинетикалы дизартрия

Дизартрияны гиперкинетикалы трі (ми ыртысы асты, экстропирамидалы) стриополидарлы жйесіні жне оны миды баса рылымдарымен байланысыны бзылу салдарынан болады. Орталы нерв жйесіні заымдалуында экстропирамидалы жйесіні функциясыны бзылу симптомдары: блшы еттерді тонусыны трасыздыы (дистония) жне дене алпын сатай алмауы. Дизартрияны бл трінде естуді нашарлауы кездеседі, соны салдарынан фонематикалы абылдау процесіні дамуында иындытар туындайды. сас фонемаларды ажырату иыншылытары, сзді маынасын тсінуін иындатады.

Сонымен атар ауызша сйлеу тіліні жылдамдыы мен ыратылыыны ерекше бзылуы, сйлеу кезіндегі тыныс алуыны алыптаспауы, артикуляциялы, мимикалы, блшы еттерді гиперкинездері байалады.Аталан симптомдарды баланы кіл кйіне байланыстылыы дизартрияны бл трін ттыпаа сатады.

орытынды.

1. Гиперкинетикалы дизартрияны белгілеріне дистония, дискинезия

жатады.

2. Ми ыртысы асты дизартрияны негізгі белгісі сйлеу тіліні

просодикалы жаыны бзылуы: сйлеуді жылдамдыы мен ыратылыыны трасыздыы, тыныс алуы мен дауыс шыаруыны бзылуы.

3. Дыбыс айтуы трасыз. Дыбыс айтуыны бзылуы гиперкинезді

таралуы мен ауырлыына жне сйлеу кезінде кіл-кйіні жадайына байланысты.

4. Дизартрияны гиперкинетикалы трі балаларда жеке сирек кездеседі,

кбінде спастикалы белгілермен оса жреді.

5. Сйлеу тіліні дамуы алыпты млшерде.

 

Дизартрияны атоникалы-астатикалы трі

Дизартрияны бл трін ауырлыы бойынша екі денгейге бледі: дизартрияны кмескі трі немесе дизартрияны минимальді байалуы жне ауыр трі – анартрия. Сйлеу тіліні басалара тсініктілігіні денгейіне арай С. Тардьені (1968) топтастыруы бар:

- дыбыс айтуыны бзылыстарын тек арнайы тексеру барысында ана

анытауа болады;

- дыбыс айтуыны бзылуын брі де байайды, сйлеу тілі басалара

тсінікті;

- баланы сйлегенін тек жаын адамдар ана тсінеді;

- сйлеу тілі баланы жаындарынада тсініксіз.

Дыбыс айту ммкіншіліктеріні млдем болмауы немесе нашар байалатын дизартрияны ауыр трін анартрия деп атайды. детте ондай балаларда ми ыртысы асты ауматарыны заымдалуына байланысты ол, артикуляция, дауыс жне тыныс алу праксистері бзылады. Ондай балаларда сйлеу тілі млдем болмайды, дыбысты жне буынды айталауы шектелген, тек кейбір дауысты дыбыстарды «а», «э», сирек - «у», «о», «и» дыбыстарында байалады. Анартрияда балаларды сз тсінігі саталан, ол фонематикалы абылдауыны біршама саталанын крсетеді.

 

Дизартрияны кмескі тріні сипаттамасы

Логопедияда дизартрияны кмескі трі сйлеу тіл кемістігіні ерекше трі болып 20-асырды 50 - 60 жылдары блініп шыа бастады. Р.А.Белова-Давид патогенетикалы принципке негізделген сйлеу тіліні дыбыс айту бзылуыны классификациясында екі негізгі трін атайды: бзылуды функционалды дислалиясы жне орталы нерв жйесіні органикалы заымдалуыны салдарынан болан дизартрия.

Е.Ф. Соботович мектеп жасына дейінгі балаларды дыбыс айту бзылыстарыны патогенезін ескере отырып жйелейді жне неврологиялы симптоматиканы негізінде крінген органикалы негізі бар дыбыс айтуыны бзылыстарын анытайды. алым бл бзылыстарды дизартриялы атарындаы бзылыс деп топтастырады.

Бл бзылыс симптаматикасы БЦСА кезіндегі крінетін дизартрияны классикалы трлерінен згеше. Баса да рессейлік жне шетелдік зертеушілер симптоматикасы жне табиаты дислалия мен дизартрияа тн емес дыбыс айтылуыны алыптасуыны бзылуы байалады деп длелдейді.

Аталан кемістікті табиаты кпке дейін белгісіз болды. Соан байланысты терминалогиясы р трлі (апраксикалы дизартрия, артрикуляторлы диспраксия, органикалы, орталы немесе крделенген дислалия, функционалды дизартрия, минимальді дизартриялы бзылыс жне т.б.) болды. Кейінірек Е.Ф.Собатович, Р.И.Мартынова, Э.Я.Сизова, Э. С. Макарова, Я. В. Лопатина жне т.б. бл кемістікті кмескі дизартрия немесе дизартрияны кмескі трі деп атайтын болды.

«Дизартрияны кмескі трі» деген терминді е алаш рет О. А. Токарева олданан. Оны пікірі бойынша, аталан кемістігі бар балалар кп дыбыстарды дрыс айталады, біра еркін сйлеуде олар машытандырылмаан жне ажыратылмаан болады.

Зерттеулер алашыда дизартрияны кмескі трін дыбыс айту кемістігіне жатызаннан кейін кптеген авторлар оны сз жне сзсіз функция симптоматикасы ретінде арастыратын болды. азіргі тада арнайы дебиетте дизартрияны кмескі трі бас ми минимальді дисфункциясыны салдарынан болан кемістік деп арастырылады. Дыбыс айтуыны бзылуымен атар зейін, есте сатау абілетіні, интелектуалды рекет, ерік, жеіл озалыс бзылады жне жоары ми ыртысы функцияларыны алыптасуыны бзылыстары байалады.

Дизартрияны кмескі тріні этиологиясын зерттеушілер (бас ми рылымына пренатальді, натальді, ерте постнатальді кезінде сер ететін жаымсыз фактрлар) органикалы себептермен байланыстырады.

Кптеген жадайда анамнездез баланы дамуыны ш кезеіде бір атар жаымсыз факторлар тізімі кездеседі. Жаымсыз факторларды ішінде жктілікті токсикозы, рыты хроникалы гипоксиясы, анасыны жктілік кезіндегі хроникалы ауруы, анасымен рыты резус - конфликттік жадайлардаы нерв жйесіні минимальді заымдалуы, жеіл асфиксиясы, туылан кездегі жарааттану, баланы нрестелік кезіндегі инфекциялы аурулары, т.б. Зерттеушілерді айтуы бойынша, баланы дамып келе жатан миында жаымсыз факторларды серінен заым жайылмалы трде болады жне миды толы дамуын тежейді, оны рылымыны ызметін бзады.

Дизартрияны кмескі трі болан жадайда р трлі неврологиялы симптоматикасы бар екенін ресейлік жне шетелдік зерттеушілер атайды.

Орталы нерв жйесіні органикалы заымдалуыны симптомдары парездерді кмескі трінде, блшы еттерді тонусыны згеруінде мимикалы жне гиперкинезде (еріксіз озалыстары - арты), паталогиялы рефлекстерде, вегетативті нерв жйесіні бзылуында байалады.

Г. В. Гуровец, С. И. Маевская, Б. А. Архипова дизартрияны кмескі трі бар балаларда кз - имыл жйкесіні ызметі бзылады дейді.

Бл жадайда бір жаты птоз, ылыйлы, кз алмасыны имыл- озалысыны шектелгені байалады.

Дизартрияны кмескі трі бар балалрды имыл-озалысы баяу, шектелген болады. Мндай баларды жалпы моторикасы са моторикасына араанда жеткіліксіз зерттелген. Кптеген авторлар дизартрияны кмескі трінде са моторикасыны бзылуы артикуляциялы моторикасыны бзылуымен бірге басарушы симптомдарды бірі деп санайды. Л. В. Лопатина, Н. В. Серебрякова, балаларды са моторикасыны бзылуын айта отырып, оларды моторикасыны наты еместігін, йлеспегендігін айтады.

А. В. Семенович синергетикалы сенсомоторлы жне реципрокты йлесімдеріні крлелі бзылуына, синкенизияларыны кптігіне назар аударады. Артикуляциялы моторикасыны зерттеу кезінде дизартрияны кмескі трі бар боланда блшы еттеріні ызметіні бзылуы байалады.шкіл нервті тменгі блігімен, бет, тіл асты жне тілжтынша нервтермен инервацияланатын шкіл нервті ( жп) ызметі бзыланы тменгі жа сйегіні имыл кмегіні шектелуінен крінеді. Бл жадайда тіл жне ерінні синкенезиялары, имылдарыны шектелуі, натылыы еместігі байалады. Бет нервіні (VII жп) ызметіні бзылуы дизартрияны кмескі трі бар балаларда мрын, ерін атпарларыны ассиметриясы, тегістігі, мимикалы имыл клеміні жеткіліксіздігі крінеді.

Тіласты нервті (XII жп) иннервациясыны бзылуы тіл шыны дірілі, оны статикалы алыпта стауы, тілді жоары ктеруі, блшы еттерді гипер- жне гипотонусымен белгіленеді. Тіл жтынша нервті (IX жп) ызметіні бзылуы жмса тадайды жеткіліксіз ктерілуімен крінеді. Сйлеуді мрынды ренкі байалады, саливация, тілді тбірі жне ортасыны имылыны клемі шектеулі болады. Авторлар имылдарыны ауысуыны, артикуляция мшелеріні имылдарын бір мезгілде айталауыны, персиверацияларыны (еріксіз айталанатын имылдар), бір атар имылдарыны айталау кезінде орындарын алмастыруыны иындыы кездеседі деп ескереді.

Артикуляциялы аппаратты моторикасыны аталан бзылыстарды р трлі фонетикалы жетіспеушіліктерді длелдейді. О.А.Токареваны айтуы бойынша аталан балаларда дыбыс айтылуыны бзылуы дислалияа араанда крделі болады жне логопедиялы ыпалды за талап етеді.

Дыбыс айтуды ерекшеліктері инервацияны бзылуыны сипатына, артикуляция аппаратыны мшелеріні нерв блшы еттеріні алпына байланысты болады.

Г. В. Гуровец жне С. Н. Маевскаяны мліметтері бойынша жиі кездесетін бзылыстар дыбыстарды бйірлік, тісаралы, жіішкеріп айту болып табылады. Дизартрияны кмескі трі бар балалар крделі дыбыстарды артикуляциясы жеіл дыбыстарымен алмастырады, аффрикаттарды оны райтын компоненттеріне бледі, ата дыбыстарды я дыбыстара ауыстырып айтады.

Зерттеушілер аталан балалара дыбыс айтуды полиморфты бзылуы тн дейді. (93,2%) Ол, кбінесе брмалап айтуымен жне млдем айтылмауымен сипатталатын дыбыстарды ш тобы: ызы, ысыры, сонорлар. Бндай балаларда просодикалы бзылуы жасы крінбейді. Дауысыны тембіріні ерекшеліктері (жоары, кшті, шкілдек немесе керісінше лсіз, тмен, бсе) р трлі интонацияны жеткіліксіз дифференциясы байалады. Сйлеу тілі бір келкі, мнерсіз болады. Дизартрияны кмескі тріне арналан кптеген зерттеулерде (Г. В. Гуровец, С. И. Маевская, Е. Ф. Соботович, Л. В. Лопатина т.б.) бндай балаларды фонематикалы абылдауыны бзылуы жиі кездеседі деп айтылады. Олар есту арылы ата-я, жуан-жіішке, аффрикаттарды жне оларды компоненттерін ажырата алмайды. Сзді дыбысты - буынды рамыны бзылуы, дыбысты - буынды талдау жне жинатау, фонематикалы тсінігін алыптастыруыны иындыы олара тн асиет.

Дизартрияны фонематикалы жетіспеушілігіні механизм жайында ліде талас мселе болып тр.

Л. В. Лопатинаны айтуы бойынша мектеп жасына дейінгі балаларда аны емес артикуляциялы образдары мен дыбыстарды есту дифференциальді белгілеріні шекаралары шіріледі. Ал есту арылы аны абылдау жне баылау жо боландытан дыбыс айтуындаы ааулытары саталады.

Р.Е.Левина бндай крініс сйлеу мшелеріні морфологиялы жне имылды заымдануында крінетін сз кинестезиялары бзылуы байалады дейді .Сонымен, азіргі дефектология дебиеттерінде дизартрияны кмескі трі кезінде кездесетін фонематикалы жетіспеушілік екінші реттік бзылыс деп арастырылады.

Нейропсихолог - зерттеушілер (А. В. Семенович, Л. И. Серова т.б.) баса кз араста. Оларда дизартрияны кмескі трі кезінде фонематикалы тсінікті бзылуын басарушы симптомдарды бірі деп санайды (сйлеу тілді фонематикалы жаыны жетіспеушілігі мен атар).

Біра ол дыбыс айтуды бзылыстарымен емес, ми жйесіні цериброгенезіні бзылуынан жне жйелі кешеуілдеуіні салдарынан дейді.

Е. Ф. Соботович, Л. В. Лопатина дизартрияны кмескі трі бар балаларды сйлеу тіліні грамматикалы жаыны жетілмеуі байалатынын длелдейді: сйлеу тілді морфологиялы жне синтаксистік жйесіні жеіл трде жетілмеуінен экспрессивті сйлеу тіліндегі аграмматизмдерге шейін. Авторларды пікірлері бойынша бл балаларды сйлеу тіліні грамматика жаынан жеткіліксіз алыптасуыны себебі фонемаларды ажыратуды бзылуы. Осы кз арасты Н. В. Серебрякова да олдайды. Ол дизартрияны кмескі трі бар мектеп жасына дейінгі балаларда сйлеу тіліні лексикалы-грамматикалы жетіспеушілігіні салдарынан байланыстырып сйлеуіні бзылуы байалады дейді. Біра баса зерттеушілер бл кзараспен келіспейді (Р. И. Мартынова, Г. В. Гуровец, т.б.) Олар бл бзылыстар міндетті трде крінбейді, белгілі бір жаымсыз факторларды серінен де болуы ммкін дейді.

Нейропсихолог-зерттеушілер дизартрияны кмескі трі бар балаларда заттарды атауы мен оларды образымен сйкестендіруі бзыланын айтады. Кейбір балаларда збетінше сйлеуіні алыптаспауы байалады, сзді жинатау жне реттеу функцияларыны алыптасуы кешеуілдейді. Бір атар авторлар (Р. И. Мартынова, Е. Ф. Собатович, Л. В. Лопатина т.б.) дизартрияны кмескі трі бар балаларды жоары психикалы функциялары мен процестеріні алыптасуыны ерекшеліктерін анытады: ойлау рекетіні тмендеуі, зейін жне жадыны функцияларыны тмендеуі, сюжетті сериялы уаианы логикалы кезектілігін сатауыны, себептік байланысын орнатуыны бзылуы.