Галактикаларды трлері жне оларды рылысы

Бізді Галактикадан /с жолы/ тыс орналасан кптеген жлдызды жйелер – галактикалар бар екендігі астрономиялы зерттеулерді негізінде аныталып отыр. Оларды рамына енетін жлдыздарды саны да, бізді Галактикадаы жлдыздар санынан кем тспейді /100-деген миллиард шамасында/. Сондытан галактикаларды рылысы мен оларды кеістік бойынша лесуін зерттеу мселесіні лемні барлы бліктеріні эволюциялы даму задылыын мегеруде, білуде шешуші роль атаратындыы бізге кмн келтірмейтіндігі белгілі.

азіргі лкен телескоптармен баыланатын галактикаларды, саны миллиардтан саналады. Біра, оларды азана блігіне статистикалы талдау жасалып каталогке ендірілді. Бл трыдан біз толы 4 томды Б.А.Воронцов-Вельяминовты басшылыымен жасалан «Галактикаларды морфологиялы каталогін» атап етуімізге болады. Бл каталогте жлдызды шамасы 10^m,1-нен жары болатын 30000 галактикалар туралы малматтар келтірілген.

Галактикаларды сырты крінісі сан алуан боланымен, оларды бірнеше негізгі трлерге біріктіруге болады.

Галактикаларды сырты крінісі бойынша алаш класса блуді 1925 жылы АШ оымыстысы Э.Хаббл сынады. Ол сыныс бойынша галактикалар трт трге блінеді: эллиптикалы /элиписті/ /Е/, спиральді /S/, линза трізді (SO) жне дрыс емес галактикалар.

2-сурет. Эллиптикалы галактикалар

Эллиптикалы галактикалар /Е/ айын шекаралыы жо эллипсоид немесе догелек /шар/ формада болады. Бл топтаы галактикалар крінерлік сыылу

шамасына туелді Е0-ден Е7-ге дейін 8 осымша типке блінеді (2 сурет).

, мндаы жне галактиканы лкен жне кіші жарты стері.

Оларды жарытылыы шеттерінен центрге арай біркелкі артып отырады да, ішкі рылысы болмайды.

Спиральді галактикалар / S/ – е кп кездесетін жне рлысы жаынан ядромен бірнеше тарматардан тратын объектілер болады (1 сурет). Бан бізді Галактикамен бізге е жаын орналасан Андромеда тмандыы да жатады.

1-сурет. Спиральды галактика

Спиральдар екі типті трге блінеді. Оларды біреуінде /бізді Галактикаа сас болатынды-тарында /спиральды тарматар тікелей галактиканы орталыынан шыып жатады. Мндай спиральды SA ріп-

терімен белгілеу абылданан. Ал екіншілерінде тарматар галактика-

ны ішкі денесінен шыады да екі спираль тарматар бір бірімен орта дене арылы осыландай болып крінеді. Сондытан оларды ыйылысан спиральдар деп атап SВ символымен белгілейді.

Спиральды галактикаларды зіні спиральды рылысыны даму дрежесіне арай ажыратып класса блген кезде S табасына а,в,с,d, ріптері осылып жазылады. Мысалы, Sа жйесі жасы алыптасан тарамдардан тратын спиральды галактиканы сипаттайды. Сйтіп нерлым спиральды рылысты дамуы кштірек болса, солрлым галактиканы орталы тыыздалан аймаыны млшері аз бола береді. Галактикаларды спиральды тарматары негізінен жлдыздар пайда болатын айматар болып саналады.

Эллиптикалы жне спиральды галактикларды аралыында линза тріздес /SO/ галактикалар жатады. Мндай галактикаларды белгілі рылысы болмайды, біра, оларды жарытылыы линза тріздес ядроны центрінен шетінде арай сатылы тре згеріп отырады (3 сурет).

Дрыс емес галактикалара айын ядролары жо жне айналыс симметриясы аныталмаан жйелер жатады. Бан мысал ретінде І символымен белгіленетін бірге е жаын тстік жарты шарда орналасан лкен Магеллан блтын /МБ/ жне Кішкі Магеллан блтын /КМБ/ жатызуымыза болады.

 

3-сурет. Линза тріздес галактика

 

Дрыс емес галактикалара зіндік ерекше формалары бар пекулярлы галактикаларды да жатызамыз. Оларды ішінде-диск тріздес, саиналы, ассиметриялы жне формалы галактикалар болады. Мнымен атар зара серлесетін галактикалар да болады. Оларды з алдына жеке класса блеміз. Блар негізінен ос галактикалар болып кездеседі. Зерттелген галактикаларды шамамен 25 % эллиптикалы, 50% спиральды, 20% аралы, ал 5% дрыс емес галактикалар болып отыр.