Тзету тсілдері 3 страница

О. А. Красовская, А. В. Семенович т.б. тадамалы кру жады, абылдауы, кеістікті бадарлауыны ауытулары дизартрияны кмескі тріні типтік симптомы деп белгілейді. Осылай О.А.Красовская затты кріп тануды бзылуына назар аударады: затты бейнесіні тек фрагменттерін абылдау, симультанты гнозисіні бзылуы жне крнекі баылауды жетіспеушілігі. Балаларды суреттерін зерттеу барысында балаларда крінген бзылыстар р трлі дегейде болды дейді: кру-конструктивті рекетті толы ыдырап кетуі, суретті нсау бойынша салуыны ммкін еместігін, жеке блшектерін бзып салуынан, кеістікте дрыс орналастырмауына дейін (90% деін брып салу). Осы проблеманы зерттеген авторлар кбінесе мектеп жасына дейінгі балаларды баылаан. Біра кейбір авторлар (Р. И. Мартынова, М. П. Давыдова, т.б.) дизартрияны кмескі трі бар баланы мектепте оу кезінде ммкін болатын иыншылытары жайында ескереді.

Л. В. Лопатина жне Н. В. Серебрякованы айтуы бойынша дизартрияны кмескі трі бар балалар 7 жасында да орыс тілінен мектеп бадарламасын мегеруге дайын емес дейді. Р. И. Мартынованы ебектерінде дизартрияны кмескі трі бар балаларды жазуында дисграфиялы ателер кездеседі деген млімет бар.

Г. В. Чиркина да осы кемістігі бар балаларда жазбаша сйлеу тілінде кездесетін бзылыстара тоталан. «Жалпы білім беру мектепке келген балаларды кбі бірінші сынып бадарламасын мегере алмайды» - дейді автор.

Сонымен, арнайы дебиетте дизартрияны кмескі тріні келесі симптомдары кездеседі деген мліметтер бар:

-неврологиялы симптоматикасы;

-кру гнозисыны жетіспеушілігі;

-кеістік тсінігіні жетіспеушілігі;

-есте сатау абілетіні жетіспеушілігі;

-моторикасыны бзылуы;

-сйлеу тіліні просодикасыны бзылуы;

-дыбыс айтуыны, фонематикалы абылдауыны, сйлеу тіліні лексика- грамматикалы жаыны, байланыстырып сйлеуіні дамуыны тмен дегейде болуы.

Бндай баланы психикалы дамуы ерекшеленген трде теді жне жйелі-динамикалы кешеуілдеумен, бір атар психикалы функцияларыны жне процестеріні алыптасуыны бзылуымен сипатталады.

Нтижелі жмыс йымдастыру шін дизартрияны кмескі тріні симптомдар кешеніне тн басарушы симптомды анытау ажет. Сонымен бірге белгілі бір жадайда крінетін екінші реттік симптомдарды анытау керек жне осы категориядаы балаларды жазуы мен оуына сер ететін психикалы дамуыны ерекшеліктерін жасы білу ажет.

Дизартрияны кмескі трі бар мектеп жасына дейінгі баланы сипаттамасы

Анамнез мліметтерін талдау барысында мектеп жасына дейінгі дизартрияны кмескі трі бар балаларда перинатальді, натальді жне постнатальді кезедерінде жаымсыз жадайларды асынуы байалады. Е кп асыну пренатальді кезеде болады.

Кбінесе невропатолог бндай балалара келесі диагноз ояды: пренатальді энцефалопатия, гемморогикалы энцефалопатия, гидроцефальді синдром (ішкі, сырты гидроцефалия), гипертензионды синдром.

Балаларды ерте психомоторлы дамуы жеіл дисфункцияа ие болады, жасына байланысты нормадан кеш жне дисрпопорциональді алыптасады. Бала отыраннан брын тра бастайды, ебектегеннен брын жре бастайды. Бала млдем немесе дрыс ебектемейді (арта, шетке). Балалар соматикалы лсіз болады, тмау ауруымен жиі ауыратын болады. Кбінесе 1-2 жаса дейін балалар невропатологты баылауында болады, ал 3- 4 жастан кейін диспансерлі баылаудан шыарылады. Ерте жастаы сйлеу тіліні дамуы кешеуілдеуі ммкін. Гілдеу кезеі болмауы ммкін, бірінші сздері 1-2 ай кеш шыады, сз тіркестеріні пайда болуы нормадан 1-5 айа дейін артта алады. Белсенді сз орына жаа сздерді енгізу иын болады.

 

Жалпы, са жне артикуляциялы моториканы алпы

Жалпы моторика дегеніміз – жалпы денені имыл-озалысы, яни басты, мойынны, иыты, кеудені, аяты имыл- озалысы.

Дизартриямен заымдалан балаларды моторикасыны дамымауы жалпы моторикасыны дамуына кері серін тигізеді. Моторикасыны дамымауы негізгі имылдарды алыптасу уаытыны тежелуіне келіп сотырады. Наты емес, икемсіздік, баяу, тепе-тендікті сатайалмауы, т.б.

имылды белсенді болмауы, сонымен атар арнайы трбие жмысы мен тзету жмыстарыны жетіспеушілігінен де болуі ммкін. Тзету жмысыны баыты келесі негізгі имылдарды дамытуа арналан болуы керек: жгіру, секіру, латыру, жалпы жне са моторикасын жетілдіруге арналан жаттыулар. Жмыс мазмныны рамына ызыты жаттыуларды, р трлі заттарды: допта. Таяшалар, жалаушалар, шеберлер жне крделі емес трлі жабдытарды сынуа болады.

Дизартрик балаларды моторикасын тзетуге баытталан сабатар шін, з йінде кішігірім спорт кешеніні болуі тиімді. Оны кмегімен балаа жат, тіпті орынышты жаттыулар жасалады: шыу, секіру, айналу, орындыта жру. Жаттыулар мен ойындарды табиатта орындаан те жасы. Орманда, таза ауада ойнау кезінде бала жергілікті орынмен танысады, тбешекті айналып ту керектігін тсінеді. Балалара суда озалыса тсу, жзу пайдалы (ваннада, бассейінде, зенде, клде), ыста шаы, шана тебу де пайдалы.

Дизартриясы бар балаларды моторикасыны ызметін алыптастыру бойынша жргізілетін жмыс лкен шыдамдылыа, жиі айталауды жне крсетуді талап етеді, р жаттыуды орындау баланы кн тртібіне енуі керек. Тратылы детке айналып, сабаа деген ажеттілікті бірі болады. Жаттыулар біртіндеп енеді. Мысалы, доппен ойнауа йрету. йрету шін, алдымен ауада шатын шар мен ойнау керек. Балалар допты стаана орады, ал шар жеіл, дауыссыз, тыныш, аырын, баяу жерге тседі. Шар мен ойынды менгерген бала, допты латырып, итеріп, стауды, себетке латыруды, дгелекте, жіптен ткізіп латыруды, келгенді соуды тез йренеді. Баламен андай да болмасын спортты ойынды ойнау кезінде, ересек адам балаа білдіртпей кмектесуі керек. Жалпы имыл – озалыстарды дамыту мен атар малім-дефектолог баланы ол моторикасыны дамуына лкен кіл бледі. Баланы екі олыны іс-рекетте сйкестігіне, стайтын имыл-озалыстарды дамытуа, баланы ртрлі заттарды стап йренуге: лкен заттарды екі олмен, са заттарды- бір олымен стауды йренуіне ерекше кіл блінеді. Сонымен атар малім-дефектолог баланы олы мен сауматарыны са имылдарын дамытуа ерекуше кіл бледі. Осы масата байланысты лкендерді олына еліктететін ойындар мен жаттыулар йымдастырады, ал кейіннен ола арналан театралды ойындар.

са моторикадегеніміз – олды, ол білезігіні, саусатарды, ол блшы еттеріні имыл-озалысы.

Дизартрияа шалдыан балаларды олмен жмыс істеуінде иындатар кездесетіні белгілі. Оларды ол білезіктері лсіз жне салбырт, алаандарын ждырыа тйе алмайды, саусатарын бір-бірден санап,лкен бас саусаты алан саусатара арсы оя алмайды. олдарына асы, арындаш стау иына соады. Олар затты ждырыпен стайды; пйшымен ия алмайды, ермексазды илей алмайды. андай да болмасын рекетті орындау кезінде ересектерді кмегін ажет етеді.

Блшы еттеріні тонусыны згеруі (жоарлауы немесе тмендеуі) ол білезігіні блшы еттеріні лсіреуне, шаршауына келеді. ол білезігіні жне сауса блшы етіні иннервациясыны жеткіліксіз топтастырылуы, оларды келісіміне, алпына кедергі болады. Осыан байланысты бала за уаыт бойы арындашты немесе аламды стай алмайды, шаршаан сайын оны озалыстары наты орындалмайды. Аталан бзылыстар кру имыл координациясыны кемістігімен жиі кездеседі. Мндай жадайда баланы жазуы нашар каллиграфиямен ана сипатталмайды, сондай –а бала ріпті жазылуын да ате орындайды. Бала бас миыны ызметін, психикасын зерттейтін ылымдар ол рекетіні лкен маыздылыын атап крсетеді. Осылайша, жргізілген трбие мен кптеген балаларды тексеру негізінде келесі задылы аныталан: «Егер сауса озалыстарыны дамуы баланы жасына сай болса, онда сйлеу тіліні дамуы да алыпты боланы. Егер де саусатарды озалыстары кешеуілдесе, онда сйлеу тіліні дамуы да артта алады, біра бл жадайда жалпы моторика алыпта жне алыптан да жоары болуы ммкін. ( Л.В. Фомина)». М. М. Кольцова сйлеу тіліні алыптасуы олдан келетін, аны айтса саусатарды кинестетикалы импульстарды серінен жзеге асады деген орытындыа келеді.

Е бірінші кезекте жалпы моторикасымен атар артикуляциялы моторикасыны имылдарыны статикалы йлесіміні крделі бзылуын атап кеткен жн. имыл - озалыс актіні кинетикалы компоненттеріні з ара уйлеспеуі байалады.

имыл - озалысты сезінуі саталанмен озалыс актісіні кинетикалы компонентіні жетіспеушілігі байалады. Бл жетіспеушілік берілген проблемаларды толы орындай алмауымен де крінеді. озалыстарды крделі формалары орындауа баытталан тапсырмаларды орындау кезінде дрекі ауытулар кездеседі. Бзылыстарды келесі трлері крінеді: имыл - озалысыны йлеспеуі, гипертонусты пайда болуы, синкенизиялар, з имыл - озалысыны амплитудасын реттей алмауы, кеістікте олдарын екі жаа созуы.

Дизартрияны кмескі трі бар баланы артикуляциялы моторикасы жалпы моторикасыны типі бойынша зардап шегеді. Кбінесе бзылыстар статитикалы алыпты стаан кезде крінеді: тыныс алуыны жетіспеушілігі, гиперсаливация, тілді, ерінні, иекті треморы, девиациясы (тік осьтан ауытуы), вегетативті дисфункциялар (терше болу, теріні ызаруы немесе бозаруы т.б.). Тіл жне ерін блшы еттеріні парезін осы мшелерімен жеіл –желпі имылдарды орындау барысында круге болады.

Бл кезде тмендегідей жадайлар байалады:

1. Ерінді ала млдем соза алмауы - олар млдем имылсыз болады немесе кезкелген имыл-озалыс жасайды.

2. Езу тартан кезде (жимыюды) ассиметриясы - ауызды бір жаы озалмайды немесе аз имылдайды.

3. Ауыз уысында тілін жалпа трде стай алмайды, яни тіл немі жіішке кйде болады.

4.Тілді ауыздан шыаран кезде бір жаа ауып кетеді.

5.Тілді ауыздан шыаран кезде тілді шы еріксіз тменгі ерінге арай баытталан - бала тілін клдене стай алмайды.

6. Тменгі ерінні кмегінсіз тілді шын жоары ерінге ктере алмауы. Бл тапсырманы орындаан кезде бала тілін жоары ктеру шін тменгі ерінмен кмектескен болады.

7. Тілді оа, сола озалта алмауы. Тіл атайан трде бкіл массасымен озалады («брене сияты») - тілді шы айындалмаан.

8. Ауыздан шыаран тілді еркін стай алмауы - тілді дірілі, блшы еттерді ретсіз тартылуы байалады. Бл оларды лсіздігін длелдейді.

9. Тілді ауыз уысында «жиырып» стауа бейім болуы. Бала аузын ке ашан кезде тілді алпы жасы крінеді.

Сйлеу тіліні просодикасыны жне дыбыс айтуыны жадайы

Мектеп жасына дейінгі дизартрияны кмескі трі бар ересек балаларда сйлеу тіліні просодикалы жаыны компоненттеріні траты бзылуы байалады. Осылай, тыныс алуыны жетіспеушілігі тыныс алуды тріні дрыс еместігінен крінеді (жиі кеуделік жне баналы тыныс алу), сйлеу кезіндегі дем шыаруды ысалыы - 5 секунда дейін болады. Сйлеу тілі аны емес, нозальді, бір алыпты, тембірі тмен, дауысы аырын шыатын болады. Бндай балаларда дыбыс айтуды бзылуы байалады. Бл екі немесе одан да кп дыбыстарды бзылуы. Сонымен атар бір дыбысты бзылуы, дыбысты рылысы дрыс алыптаспауы да кездеседі. Кбінесе ысыры, ызы жне сонорларды бзылуы байалады. Антрофоникалы дефектер басыы болады. Олар ызы, ысыры, тіс аралы, еріндік-тістік сигматизмдерде, бйрек жне кмей ротоцизмде, екі еріндік ламдацизмде крінеді. Тілді арасы ктерікі боланнан дыбыстар жмсартылып айтылатын болады.

Сонымен, дизартриясы бар балаларда барлы фонетикалы тобыны дыбыстарын айтан кезде ателеріні лая тсуі байалады. Оан себеп болатын контексті кееюі, оны лингвистикалы крделігіні дегейі, балара таныс болуы, йреніп жатан дыбыстарды кездесу жиілігі, т.б.

 

Фонематикалы абылдау, талдау жне жинатауыны алпы

Фонематикалы естуіні бзылуы екінші реттік сипат алады, йткені баланы аны емес сйлеу тілі аны естіп абылдауын жне баылыуыны алыптасуына ыпал етпейді. Дизартрияны кмескі трі бар мектеп жасына дейінгі балалар фонематикалы абылдауыны жетіспеушілігінен кптеген ате жіберуі байалады. Бл баланы есту моторлы координациясын тексерген кезде жасы крінеді. Жй ыратарды абылдап айталау кезінде иыншылатар кездеседі, ал крделі ыратарды айталау млдем ммкін емес болады. Фонематикалы абылдауыны жетіспеушілігі артикуляторлы-акустикалы белгілерді, сас сздерді, крделі буынды рамы бар сздерді жне жаылтпаштарды айтан кезде байалады.

Дыбысты - буынды талдауыны бзылуы тмен дегейде болса да, бл жадайда иыншылытары кездеседі. Берілген сзді біріншіші немесе соы дауыссыз дыбыстарын ата деген тапсырманы орындаан кезде, бала кбінесе буынды ажыратып айтады. Сзді реверсі (алмастыруы) байалады, мысалы шар деген сзде бірінші дыбыс Р деп жауап береді.

Сзді буынды рамы бойынша салыстыру, сздегі дыбысты санын анытау, екінші, шінші, тртінші дыбысты атау иына тседі.

Дауысты дыбыстарды, сонымен атар сзде атарынан келген бірнеше дауыссыз дыбыстарды тастап кету, сздегі дыбыстарды ретімен айтан кезде сз реверстері («бас» деген сзде – с, а, б) осы балаа тн ателері болып саналады.

Дизартрияны кмескі трі бар мектеп жасына дейінгі балалар сзді басында, ортасында дыбысты осып, алмастып орындайтын тапсырмаларды млдем орындай алмайды. Дыбыстардан жне буындардан сз ру, жинатау бндай балалра иын емес. Біра 4 - 5 дыбыстан ралан, атарында бірнеше дауыссыз дыбыстар бар сздерді жинатауда бзылыстар кездесуі ммкін. Реверстерді жиі кездесуі тек ана фонематикалы бзылуды белгіні емес, кеістікті бадарлауыны бзыланын длелдейді.

 

Сйлеу тіліні лексикалы-грамматикалы рылымыны алпы

Балаларды белсенді сз орында барлы сз таптары кездеседі.

Мектеп жасына дейінгі балаларда жалпылама тсініктері бар, жаа сздерді жеіл растыралады (мал-малшы). Бір заттарды, оларды рекетіні белгілерін атауында спецификалы ателер кездеседі. Олар керекті сзді анытау жне баса сзді орнына олдану кезінде крінеді («солдат»-«мотрос», «рюмка» - «бокал», «ааш» - «бта»). Сонымен атар баса ситуацияда балалар сздерді дрыс, белсенді олданады. Бл бзылысты лексикалы жетіспеушілік деп арастырмауа болады. Ол бала затты атауын, оны образымен сйкестендіре алмааннан болатын бзылыс.

Мектеп жасына дейінгі дизартрияны кмескі трі бар балалар жыл мезгілдерін, тулік бліктерін, апта кндерін атауа иналады. Біра балалар белгілерін біліп, оларды сйкестендіре аландытан, бл бзылыстар лексикалы емес, уаытты тсініктеріні жетіспеушілігі деуге болады. Жалпы, бл балаларды лексикалы ерекшеліктерін сипаттай отырып, оларды з бетінше сйлеуіні кедейлігі, сйлеу тіліні реттеуші жне жалпылаушы функцияларыны алыптасуыны тежелуін айтып кеткен жн. Бндай балаларды сйлеу тіліні грамматикалы рылымында да з ерекшеліктері бар. Оларды з бетінше сйлеуі сауатты, біра вербальды штамптары жиі кездеседі. Дизартрияны кмескі трі бар кейбір балаларда леуметтік ортаны жне трбиесіні ерекшеліктіріні салдарынан сйлеу тіліні лексика - грамматикалы дамымауы байалады. Сздік орыны кедейлігі, жалпылама сздерді білмеу, негізгі белгілерін ажырата алмауы, сз жасам процестеріні бзылуы, аграматизмдерді кп болуы осы жетіспеушілікті типтік крінісі болып табылады.

Сонымен, жалпы сйлеу тіліні дамымауына тн лексика - грамматиканы бзылыстары дизартрияны кмескі трі бар балаларда кездеседі.

 

Байланыстырып сйлеуіні алпы

Мектеп жасына дейінгі дизартрияны кмескі трі бар балалар вербальды ралды дрыс олданады. гімелеуде крделі грамматикалы конструкцияларды олдана отырып грамматикалы трыдан дрыс растырылады. Баланы сйлеу тілінде жеке аграмматизімдер, вербальды штамптар кездеседі.

з бетінше сурет бойынша гіме растыран кезде дизартрияны кмескі трі бар балалар алыпты балалара араанда суретке онан сола немесе тменен жоары арай арайды, яни оларда оптикалы – гностикалы бзылыстары байалады. Кейбір жадайда балалар гімені жеке блшектерді атаумен алмастырады, мысалы, ттемен бала арап тр. Аа жгіріп барады. Бала лады. Бала суа батты...

Баса жадайда балалар суретті емес блшектеріне мн беріп, гіме растырады (егер ересектер кезектілігін реттеген болмаса).

Мысалы, «с келіп барлы балыты жеп кетті. Ал мында баалар балы стап жатыр. Ал мында олар балыты ааштан аулап жатыр. Жо олай емес. тарушы - баалар сты стап алып, оны жіберуге мжбр етті.» Балада вектор инверсиясы бар екені крінді (онан сола арай) жне кру абылдауыны блшектенуі байалады. Ол уаианы дрыс айталмасада, оны жалпылай білді. Кесілген сюжетті сурет сериялары бойынша гіме растыру кезінде балалар жасы крсеткіштерге жетті. Балалар бл тапсырмаларды орындаанда суреттерді з бетінше орналастырды. Суреттерді онан сола (кезектілігі 3, 2, 1) арай боланымен, уаианы кезектілігі саталан, гіме рамында негізгі мазмнды блшектері сатаулы болады.

Дизартрияны кмескі трі бар балаларда байланыстырып сйлеуіні жоарыда айтылан ерекшеліктерінен баса жалпы сйлеу тіл дамуына тн бзылыстар кездеседі. Олар сілтеуіш сра трінде крсетілген логопедті кмегін талап етеді. Ситуацияны дрыс тсінбеуі, суреттерді ретсіз орналастыру, сз орыны кедейлігі, сойлеу ралдарыны дрыс олданбауы, кптеген дрекі агграмматиздер, сурет бойынша гіме растыру иыншылытары (кейде млдем ралмауы), кездеседі. Бл бзылыстар алдында айтып кеткендей, жалпы сйлеу тіл дамуына тн бзылыстар.

 

Оптикалы-кеістік тсініктеріні алпы

Аталан ерекшеліктерді «химерлерді» тануа арналан тапсырмаларды орындаан кезде байауа болады. Балалар бейнеленген суретті тек бір блігін ана атайды (о немесе сол жатаы), мысалы, «рт - монша» суретін монша деп таниды, «сыпырты - гл шоыры» - «гл шоыры» деп таниды.

Балаларда оптико-конструктивті рекетті дрекі бзылуы байалады. алыпты жадайда кеістікті тсіну компоненттері баланы тоыз жасында ересектерді нормативті крсеткіштеріне жетеді. 6 жастаы балаларда оптико - конструктивті рекетті алыпты дамуына алы шарттары бар. Біра дизартрияны кмескі трі бар балаларда Тейлор фигурасын кшіргенде рекетті блшектенуі жне ретсіздігі байалады.

Сурет рекетті белгілі бір кезектілігін сатамай немесе ретсіз крсетіледі.

Балаларда метрикалы ателер байалады: пропорцияларыны згеруі, фигураларыны ысартылуы немесе созылуы, рылымды - топологиялы ателер, фигураны толы образыны жоалуы, бір - біріне атысты фрагменттерді бірігуі,, тйісу нктелерімен сызышаларыны сйкестігі. Бндай балалара координатты ателер тн болады. Оларда суреттерді онан сола арай салу, фигураларды жне оларды фрагменттерін кеістікте дрыс орналастырмауы, бтін фигураны немесе оны блшектерін 90°, сирек 180° реверсі (бруы) байалады. Кптеген балалар суретті параты о жаынан бастап салады жне фигураны о блшегі ана салынады.

 

Есту, сйлеу жне кру, жадыны алпы

Дизартрияны кмескі трі бар мектеп жне мектепке дейінгі естияр баланы есте сатауыны клемі мен затылыы бекім сатаулы деуге болады. Кптеген жадайда сздрді ажетті санын айталап айтып беруіне штен арты емес (сз немесе фигуралар) символдар ажет. Тадау процестері дрекі бзылан болады. Сздерді, фигураларды эталонды кезектілігі саталмайды, лкен клемде деби жне вербальды парафазиялар жне параграфиялары «3 сзден 2 топ» деген пробаны берген кезде жиі дыбысталуы сас сздерді алмастырылуы кездеседі (ас-бас, сана-шана). Манасы сас сздерді алмастырылуы да болауы ммкін (торт-пирог). Координатты бзылыстар байалады - фигураларды 90° немесе 180°- а брып салуы.

Сонымен, дизартрияны кмескі трі бар балаларды жалпы, са, артикуляциялы моторикасыны бзылуы байалады. Дизартрик балаларды ол білезіктері лсіз жне сылбырт, саусатары икемсіз болып келсе, ал жалпы моторикасыында имыл –озалыстары наты емес, баяу, тепе тендікті сатай алмайды. рине, мны брі дизартрия шалдыан балаларды жазу мен оу дадыларыны алыптасуына кері серін тигізеді. Сонымен атар сйлеу аппаратыны имыл – озалысыны жеткіліксіздігі сйлеу тіліні дыбыс айтуыны жне просодикалы жаыны бзылына сотырады деп тжырымдауа болады.